Kolomb öncesi okyanus ötesi temas, Kristof Kolomb'un 1492 yılında Amerika kıtasına ayak basmasından önce Amerika yerli halklarıyla diğer kıta halkları – Afrika, Asya, Avrupa ve Okyanusya - ile olduğu iddia edilen temasları kapsar. Çeşitli dönemlerde tarihi, arkeolojik ve kültürel kanıtlara dayanılarak değişik iddialar ortaya atılsa da sadece tek bir temas kanıtlanmıştır. Akademik çevrelerce ispatlanmış olarak kabul edilen temas Avrupalı halklardan VikinglerinKanadaNewfoundland’da MS 1021 yılında L'Anse aux Meadows yerleşimini kurmalarıdır.[1] Diğer tüm temas iddiaları akademik çevreler tarafından dayanaksız olarak reddedilmektedir.
Kabul edilen okyanus ötesi temas
Yeni Dünyada Vikingler
Nors veya Viking olarak adlandırılan Avrupalı halkın Kuzey Amerika kıtasına yaptığı seyahatler hem tarihsel hem de arkeolojik kanıtlarla desteklenmektedir. Vikinglerin Grönland’da 10. yüzyıldan itibaren yerleştikleri ve 15. yüzyıla kadar burada kaldıkları bilinmektedir.
1961 yılında arkeologlar Helge ve Anne Ingstad, Newfoundland Kanada’da bulunan ve L'Anse aux Meadows olarak adlandırılan arkeolojik bölgede yaptıkları kazı çalışmalarında Viking yerleşimlerine ait önemli kanıtlar buldular. Bölgedeki yerleşimle Vinland Sagaları arasında da benzerlik bulunmaktadır. Sagalar eski çağlara ait sözlü edebiyatın yazıya geçirilmiş halleridir. Bunlarda Grönland’ın batısında bulunan ve Vinland adı verilen bölgede Leif Erikson adındaki Vikingli kaşifin geçici olarak yerleştiği anlatılır. Vinland’ın Newfoundland olma ihtimali yüksektir. Aynı bölgedeki Baffin Adasındaki Viking varlığını gösteren buluntular L'Anse aux Meadows yerleşimi terk edildikten sonra buraya yerleşilmiş olabileceğini anlatmaktadır. Adadaki buluntuların yerel Dorset kültürü halklarına ait olabileceği de belirtiliyor.[2]
Yerli Amerikalılarla Viking yerleşimciler arasındaki teması anlatan kaynak çok az sayıdadır. Modern Inuit halkının atası olan Thule kültürü halkıyla Vikinglerin 12. veya 13. yüzyıllarda temas ettikleri biliniyor. Grönlandlı Vikingler bu yerli halklara “skrælingjar" demiştir. İzlanda kaynaklı eski eserlerde Grönlandlı Vikinglerle Skrælingler arasındaki çatışmalar kaydedilmiştir. Olaylardan yüzlerce yıl sonra kaleme alınan Vinland Sagaları yerli halkla Vikingler arasında yapılan ticaretten de bahseder. Grönland'da bu temasa dair arkeolojik kanıt pek bulunmamaktadır. Aynı zamanda temas sonucunda Vikingler ile Amerikalılar kültürel veya bilimsel herhangi bir şekilde etkileşimde bulunmamıştır.
Yeni bulgular
Ocak 2021'de yayınlanan bilimsel bulgulara göre Alaska bölgesinde Kolomb öncesi döneme ait Venedik Cumhuriyeti menşeli ve ticarette kullanılan renkli cam boncukların bulunması üzerine Avrupa-Avrasya-Bering Boğazı-Kuzey Amerika güzergahı üzerinden okyanus aşırı temasın kurulmuş olabileceğine dair güçlü kanıtlar bulunmuştur.[3]
Olası okyanus ötesi temaslar
Polinezyalılar
MS 300 ve 1200 yılları arasında Polinezya halkları kanolarla Easter Adası, Yeni Zelanda ve Hawaii'ye kadar gitmişti. Bu yolculuklarda Amerika kıtasına da gittikleri iddia edilmektedir. Avrupalılar Pasifikte keşiflerine başladıklarında Polinezya'da Amerika'ya özgü olan tatlı patates türü bulunuyordu. Cook Adasındaki tatlı patateslerin yaşları radyo karbon testleriyle MS 1000 yıllarına dayandırıldığında bu sebzenin MS 700 yıllarında takım adalara geldiği sonucu çıkartılabilir.[4]
2007 yılında yapılan ve Ulusal Bilim Akademisi tarafından yayınlanan bilimsel makalede Güney Amerika'ya İspanyollar tarafından getirildiği sanılan tavukların kemiklerinde yapılan radyo karbon testlerinde tavukların 1304 ve 1424 yılları arasında yaşamış oldukları bulunmuştur. Buna göre Şili’deki tavuklar Avrupalılardan çok önce kıtaya gelmiştir.[5][6]
Maddi deliller
Bolton Müzesi'ndeki Peru kökenli bir mumyayı inceleyen York Üniversitesi'nden bilimsel bir heyet mumyalama sürecinde bir tür ağaç reçinesinin kullanıldığını ortaya çıkarmıştır. Reçinenin sadece Okyanusya kıtasında ve Yeni Gine’de bulunan bir ağaca ve Oxford Üniversitesi'nde yapılan radyo karbon testine göre tahmini olarak 1200’lü yıllara ait olduğu ortaya çıkartılmıştır.[7]
Okyanus ötesi temas teorileri
Akademik çevrelerde genel olarak kabul görmeyen ve Kolomb öncesi dönemde okyanus ötesi temasa dair birçok teori vardır.
Ortaçağ
15.Yüzyıl Avrupası
Bazı tarihçilere göre Kristof KolombKastilya ve Aragon kral ve kraliçesini çıkacağı okyanus ötesi yolculuğa destek vermeleri için ikna edebilmek amacıyla önceden yapılan seyahatleri örnek göstermiştir.[8] Bazılarına göre ise Kolomb 1492 yılından önce Kanada veya Grönland’a gitmiştir. Bunu savunanların dayanağı ise Bartolomé de las Casas’dır. Casas 1477 yılında Thule adını verdiği adadan 100 deniz ligi öteye gittiğini yazar. Bu yolculuğun yapılıp yapılmadığı belli değildir ancak Kolomb’un 1476 yılında Bristol’a gittiği bilinmektedir. İngiltere’deki Bristol limanı Venedikli gezgin John Cabot’un 1497’de yola çıkarak Vikinglerden sonra ilk kez Avrupalıların Kuzey Amerika’ya ayak bastığı seyahate ev sahipliği yapmıştı. Bristol ve İzlanda arasında bu dönemde yoğun bir ticaret olduğu da bilinmektedir.
Avrupalıların okyanus ötesi seyahatlerde başarılı olduklarına dair dedikodular Kolomb zamanında da bulunmaktaydı. Avrupa ile Cipangu (Japonya) arasında Antilia isminde bir yerleşim olduğu ve burada bulunan Yedi Altın Şehir efsanesi o dönemde yaygındı.[9]
Amerika kıtasının tarihine dair ilk eserin yazarı İspanyol asilzade Gonzalo Fernández de Oviedo y Valdés 1526 yılında yazdığı “La Historia general de las Indias" adlı eserde döneme ait bir efsaneye de yer verir. Buna göre İngiltere'ye doğru yola çıkmış olan bir İspanyol gemisi fırtınada yolunu kaybederek yarı çıplak yerlilerin olduğu bir yere çıkar. Burada erzak ve su depolayan gemi aylar süren yolculukta kaptanını ve mürettebatının çoğunu kaybeder. Gemi Portekiz'e ulaştığında geriye kalan mürettebat ağır hastadır. Kaptandan sonra geminin idaresini alan kişi Kolomb'un yakın arkadaşı olduğu için Kolomb'un evinde misafir edilir ve ölüm döşeğinde seyahatlerini ona anlatır. Bu anlatımın efsaneden öteye gitmediği de Oviedo tarafından ifade edilecektir.
Müslümanlar
Orta Çağ'da çok sayıda Arap kaynak Endülüs olarak bilinen günümüz İspanyasından Atlantik Okyanusuna doğru yapılan seyahatlerden bahseder. Bu seyahatlere çıkan ilk kaşiflerden birisinin Córdobalı Khashkhash Ibn Saeed Ibn Aswad olduğu ve 889 yılında Palos'dan okyanusa doğru açıldığı ve muhteşem hazinelerle döndüğü iddia edilir.[10]Granadalı Ibn Farrukh 999 yılında Kanarya Adalarına giderek yerel kral Guanariga ile görüşmüş ve Mayıs 999'da Granada'ya geri dönmüştür. .[10] Ünlü Endülüslü haritacı El İdrisi de Atlantik Okyanusuna açılan Arap gemilerinden bahseder.
Antik Akdeniz
Antik dönemde dönemin önemli uygarlıkları olan Roma İmparatorluğu, Helenler ve Kartacalıların Amerika kıtası ile temasları Amerika'daki bazı arkeolojik buluntularla iddia edilse de kanıtlanamamıştır.[11]
1933 yılında Meksika'daki Toluca Vadisinde kilden bir insan başı heykeli bulunmuştur. Eski yerleşim biriminde bulunan bu heykel Roma dönemi uzmanı Bernard Andreae ve Avusturyalı antropolog Robert von Heine Geldern tarafından incelenmiş ve MS 2. yüzyıl Roma dönemi sanatına uyduğu tespit edilmiştir. 1999 yılında yapılan yaş belirleme testlerinde heykelin yaşı MÖ 870 ile MS 1270 arasında tespit edilmiştir.
Brezilya açıklarında Roma dönemine ait gemi batıkları olduğu iddia edilen batıklara dalmak ve araştırma yapmak Brezilya hükûmeti tarafından yasaklanmıştır.[12]
Afrikalılar
Özellikle Orta Amerika'da Afrika etkilerinin temelleri arasında Olmek kültürünün bazı özellikleri, Afrika kökenli bitkilerin bu bölgede bulunması, Arap kaynakları ve Avrupalıların Amerika'da karşılaştıkları siyah tenli insanlardır.
Arap kaynakları 1311 yılında Yeni Dünyaya seyahat eden Mali donanmasından bahseder.[13] Buna göre Mali İmparatorluğuna bağlı 400 gemi batıya doğru okyanus ötesinde yeni bir toprak keşfederek Mali'ye geri döner. Bu haberin üzerine dönemin hükümdar olan II. Abubakari tahttan feragat ederek batıya doğru keşif yolculuğuna çıkar. 1324 yılında Mali kralı Mansa Musa, Arap tarihçilere yaptığı aktarımda atalarının Batı Afrikadan Atlantik Okyanusuna doğru iki büyük sefer yaptığından bahseder.
Çinliler
1421 adlı eserinde İngiliz amatör tarihçi Gavin Menzies 1421 yılında Amerika'ya Çinli amiral Zheng He komutasındaki donanmanın çıktığını iddia eder. Menzies'in iddiaları akademik çevreler tarafından reddedilmektedir.
Japonlar
Alaskalı antropolog Nancy Yaw Davis, New Mexico'daki Zuni halkının Japonlarla dil ve kültür olarak benzerlik sergilediğini iddia eder.[14] Zuni dili bulunduğu bölge dillerinden ayrıksı ve yalıtılmıştır. Ayrıca komşu halklardan da kan, yerel hastalık ve din olarak ayrılırlar. Davis, bölgeye Japonya'dan geçen Budist rahiplerin ve baskılardan kaçan köylülerin geçmiş olabileceklerini ve Zuni halkını etkilemiş olabileceğini iddia eder.
Amerika halklarının dış dünyayla teması
Onuncu İnka İmparatoru Túpac Inca Yupanqui'nin, 1480 yıllarında Pasifik Okyanusuna açılarak dokuz ay ila bir yıl arasında sefer düzenlediği iddia edilir.[15] Bu seyahatte Galapagos Adaları veya Polinezya Adalarını fethettiği iddia edilir. Seferlerden geri getirdiği iddia edilen altın vb. ganimetler Amerika'da bulunamamıştır.
Tarihçi Pomponius Mela, Galya valisi prokonsül Quintus Caecilius Metellus Celer'in Cermanya kıyılarına sürüklenen çok sayıdaki Hint'in (Indi) kendisine Süev kralı tarafından hediye edildiğini yazar.[16]
Mormon öğretisi
Mormon öğretisine göre Eski Dünyadan Yeni Dünyaya üç grubun geldiğini iddia eder. Mormon inancına göre ilk gelen grup Babil'den ayrılıp Amerika'ya gelen Jareditler; ikinci ve üçüncü grup ise Ortadoğudan Amerika'ya gelen İsrail halkları olan Lehitler ve Mulekitlerdir.
^Bu dönemde özellikle İspanya ve Portekiz arasında yine ticaret yollarının keşfedilmesi için bir rekabet sürdüğü için iki ülke arasında herhangi bir bilgi veya harita paylaşımı olmamakta, yeni topraklara dair bilgiler çok gizli tutulmaktaydı. 1421 Teorisinin sahibi Gavin Menzies’e göre Kolomb, Portekiz hanedanı için çalışan haritacı kardeşi sayesinde önceden Antiller’e yapılan Portekiz seyahatlerinden haberdar olmuş ve Kastilya-Aragon hanedanını seyahat için ikna etmiştir.
^Paolo dal Pozzo Toscanelli'nin 1474 yılında İspanyol kralına yazdığı mektup, “Toscanelli and Columbus”adlı eserde, H. Vignaud, 1902. Gavin Menzies Portekizlilerin Antilleri önceden keşfettiğini ve bu sırrı gizlediklerini, Toscanelli’nin ise Kolomb’a konuyla ilgili bilgi verdiğini iddia eder.
^ABD’nin Tennessee eyaletindeki Lodon County’de bulunan Bat Creek yazıtı Kolomb öncesi dönemde okyanus ötesi temas ile ilgili ilginç bir kanıttır. Üzerinde yapılan radyo karbon testleri yazıtın MS 32-769 yılları arasında yapıldığını belirlemektedir. Yazıtın kaynağı ve dili üzerindeki tartışmalar hala devam etmektedir.
