Kürdistan

Başlığın diğer anlamları için Kürdistan (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Kürtlerin yaşadığı bölgeler (CIA, 1992'ye göre)
1893'te II. Abdülhamid döneminde basılmış, Osmanlı Devleti'nin Orta Doğu'daki topraklarını gösteren harita. Haritanın tam ortasında کردستان (Kürdistan) kelimesi bulunmaktadır.

Kürdistan (Arapça: كردستان Kurdistân; Farsça: کردستان Kordestân; Kürtçe: Kurdistan / کوردستان[1][2][3][4]) Kafkaslar'ın güneyi ve Orta Doğu'da, Ermenistan, Irak, İran, Suriye ve Türkiye'ye ait toprakların bir kısmını kapsayan jeokültürel bölge.[5] Siyasi bakımdan özerk, federal bir bölge olarak uluslararası resmî tanınmaya sahip olan tek bölge Irak'ın Kürdistan Bölgesel Yönetimi'dir.[6] Bölgenin kuzeybatı İran’a karşılık gelen kısmı Kürdistan adıyla eyalet statüsündedir. Ayrıca Suriye'de de Kuzey ve Doğu Suriye Özerk Yönetimi tek taraflı olarak ilan edilmiştir.

Etimoloji

İran dillerinde "Kürt ülkesi" anlamına gelen Kürdistan, Kurd ve yer, yurt, ülke gibi anlamlar veren -stan (-istan) son ekinden oluşmaktadır. Proto Hint-Avrupa *steh- ("durmak, beklemek") > *steh-no (yer, çevre, yurt, bölge), Proto Hint-İrani *stanam (yer), Proto Arya *ste (durmak, beklemek) olarak tahmin edilen -stan son eki Sanskritçe stha-, Avesta dilinde ve Eski Farsçada sta- (beklemek, durmak), Farsça ve Kürtçe gibi yeni İrani dillerde ise -stan olarak görülmektedir.[7][8] Antik çağlardan bu yana Kürdistan, farklı çeşitlerde ancak fonetik yapıları açısından aynı anlama gelen isimlerle adlandırılmıştır.

Kürdistan, bölge ismi olarak ilk kez Edessalı Matthias tarafından yazılmış olan Ermeni Kroniki adlı kitapta, bir bölgeyi adlandırmak için kullanılmıştır. Edessa'lı Matthias, Diyarbakır ve Siverek arasında olan bir bölgeyi K'rdstanac olarak tanımlamıştır.[9] Kronik, 952-1136 yılları, üç bölüm olarak anlatıyor.

Kelimenin bugünkü şekli, yazılı kaynaklarda ilk kez 12. yüzyılda Büyük Selçuklu Sultanı Sencer tarafından kurulan, günümüzde İran'ın Hemedan, Kirmanşah, Dinever, Senendec[10] bölgelerini kapsayan eyalet için kullanılmıştır.[11]

Coğrafi konum

1-5 Mart 1921 tarihinde The Sphere gazetesinde yayımlanan ve Ankara Hükûmeti'nin etki alanını gösteren harita. Sağ tarafta Kürdistan olarak adlandırılan kısım görülmektedir.

Kürdistan'ın sabit sınırları yoktur ve kapsadığı topraklar üzerindeki iddialar, grup ve kişilere göre farklılıklar göstermektedir.

Lugât-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye’ye göre (1882) Osmanlı Kürdistanı; "Ermenistan, el-Cezîre (Mezopotamya), Irâk-ı Arab (Bağdat'tan Basra'ya kadar olan bölge) ve Acemistan arasındadır. Şehrizor (Kerkük) ve Mûsul vilâyetleriyle Bağdâd vilâyetinin bir kısmını oluşturur. Uzunlukça üç yüz seksen, ence dört yüz kilometre genişliğindedir, yüksek dağları ve verimli vâdîleri içerir."[12] Aynı kaynağa göre, Osmanlı Kürdistanı Sultan 1. Selim zamanında kendi isteğiyle Osmanlı'ya katılmış olup, sadece Diyarbekir tarafı kısmen savaş ile alınmıştır. Lugât-ı Tarihiyye ve Coğrafiyye'ye göre İran Kürdistanı ise; "Acemistanda Azerbâycân (İran'ın kuzeyinde bir eyalet), Irâk-ı Acem (İran'ın batısında merkezi Hemedan olan bölge), Hûzistan (İran'ın güneybatısında bir eyalet) ve Kürdistan-ı Osmânî ile sınırlanmış bir eyalettir. Uzunluğu üç yüz yetmiş, eni iki yüz yirmi beş kilometre genişliğinde ve dört yüz bin nüfûslu olup merkezi Kirmânşâh'tır."[13]

İlk Türkçe ansiklopedik sözlük sayılan Kamus'ul-Alam'da Kürdistan şu şekilde tarif edilmiştir (1896):

"Kürdistan, Urmiye ve Van göllerinin kıyılarından Kerhe (Kerxe) ve Diyale ırmaklarının kaynaklarına ve Dicle’nin akış yatağına dek uzayıp, kuzeybatıya doğru sınırları Dicle'nin akış yatağını izleyerek, Fırat'ı oluşturan Karasu yatağına ve oradan kuzeye doğru, Aras havzasını Fırat ve Dicle havzasından ayıran su ayırımı çizgisine kadar ulaşır. Bu itibarla, Osmanlı İmparatorluğunda, Musul vilayetinin büyük bölümü, yani Dicle’nin solunda bulunan yerleri ve Van ve Bitlis vilayetleriyle Diyarbekir ve Mamuretulaziz* vilayetlerinin birer parçası ve Dersim sancağı Kürdistan’dan sayılır. İran’da da Kürdistan adıyla bilinen eyaletle Azerbaycan eyaletinin yarısı, yani güneybatı bölümü, Kürdistan’dır. Böylece Kürdistan, kuzeydoğu yönünden Azerbaycan, doğudan Irakı Acemî (Acem Irakı), güneyden Loristan ve Irakı Arabî (Arap Irakı), güneybatı yönünden Mezopotamya, kuzeybatı yönünden de Anatoli ile sınırlıdır."[14]

Evliya Çelebi'nin Seyahatname'sinde de şu şekilde yazılmıştır (17. yüzyıl):

"Kürdistan büyük ülkedir. Bir ucu Erzurum, Van diyarlarından Hakkâri, Cizre, İmadiye, Musul, Şehrizor, Harir, Ardelan, Derne, Derteng'i de içererek Basra Körfezi'ne kadar yetmiş konak mesafe sayılır. Arap Irak'ı ile Osmanlı arasında bu yüksek dağlar içinde altı bin adet Kürt aşireti ve kabilesi güçlü bir sed olmasaydı Acem kavmi için Anadolu'yu istila etmek çok kolay olurdu (...) Ama bu Kürdistan'ın eni, boyu gibi geniş değildir."[15]

Bir görüşe göre, Çaldıran Muharebesi öncesinde bölgedeki nüfusun çoğunluğuna sahip Alevi Türkmenlerin (Kızılbaşlar) katliama uğraması ve pek çoğunun da İran'a göç etmesiyle[16] Osmanlı boşalan bu toprakları Kürt aşiret reislerine vermiş ve sonrasında bölgedeki baskın unsur olarak Kürtler öne çıkmıştır. Feodalizm bölgeye bu süreç sonrasında yavaş yavaş hâkim olmaya başlamıştır. Bölgede kalan Türkmenler yaşamlarını sürdürebilmek için Sünni kimliğine gizlenmişler sonrasında ise kimliklerini yitirerek Kürtleşmişlerdir. Tarihi kayıtlarda Kürdistan'ın Güneybatı İran olarak gösterilmesi, Osmanlı döneminde Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ndeki Kürt nüfusunun seyrek oluşu ve yoğun yaşadıkları bölgelerin ise bölgenin çok küçük bir kısmını kapsaması bu görüşü desteklemektedir.[17] Genellikle Toros ve Zağros sıradağları, Mezopotamya düzlükleri, Ermenistan ve eski Vilâyat-ı Sitte (Altı İl)'nin yanı sıra bazı yorumcular bugünkü Ermenistan ve Azerbaycan topraklarının Türkiye ve İran sınırlarına yakın ve Kızıl Kürdistan (Rusça: Красный Курдистан; 1923-1929; Başkent: Laçın) denilen Kürdistan Uyezd (Курдистанский уезд) ve 1930'de Kürdistan Okrug (bugünkü Zengilan ve Cebrail rayonları dahil)'un kurulmuş olduğu bölge Kürdistan'ın parçası olarak sayılır.[11]

Türkiye'nin Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgelerinin bir kısmını, Irak Cumhuriyeti'nin kuzeyini (Kürdistan Bölgesel Yönetimi) ve civarını, İran'ın Kürdistan, Batı Azerbaycan, Kirmanşah ve Hamedan eyaletlerini, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Dağlık Karabağ bölgesini (Laçın, Zengilan, Kubadlı, Kelbecer) ve Suriye'nın kuzeydoğusunu kapsar.

Sovyetler Birliği'nde yaşayan Kürtlerin Ekim Devrimi ile birlikte değişen toplumsal yaşantısını konu alan Sovyet Kürdistanı belgeseli.

21 Temmuz 1923'te Sovyetler Birliği resmî kararla Azerbaycan Kürtlerine, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ve Dağlık Karabağ Özerk Oblastı arasında o dönem "Abdalyar" adıyla anılan Laçın merkezli bölge verilmesini kararlaştırdı. 19. yüzyılın ikinci yarısında Rus İmparatorluğu'nda yazılan kitaplarda ve masallarında "Kürtlerin yaşadığı alan", "Kürt bölgesi" ve "Kürdistan" adıyla geçen bu bölge Bolşeviklerce ilk defa 1921 yılında resmî olarak Kürdistan adıyla kullanılmıştır ve Sovyet Kürtlerinin yaşam alanı olarak tarif edilmiştir.[18][19][20]

Tarihçe

Orta Çağ

İbn Havkal'ın Kürt topraklarını gösteren haritası. (MS. 977)
Cibal'ın Haritası adlı harita (Doğu/Kuzey Mezopotamya Dağları), "Kürtlerin Yaz ve Kış dinlenme yerleri"ni belirtmektedir.

Kürdistan’ı idari bir terim olarak ilk kullanan Selçuk Sultanı Sencer'dir (1117-1157).[21][22] Sencer İran'daki Hamedan şehrinin batısındaki Bahar kalesini merkez alan eyalete Kürdistan adını vermiştir. Bu eyalet Zagros dağlarının doğusunda ve batısında olmak üzere Hamedan, Kirmanşah, Dinever, Sincar ve Şehrizor şehirlerini kapsıyordu. Bu coğrafya 13. yüzyıl kaynaklarında Cibal (İran tarafı) ve Cezire (Diyarbekir[kaynak belirtilmeli]) den oluşmaktaydı. 14. yüzyılda Hamdullah Mustafa Kazvini'ye ait Nüzhet'ül Külub adlı eserde Kürdistan 16 kasaba olarak tanımlanmıştır.

Osmanlı dönemi

Osmanlı İmparatorluğu döneminde "Kürdistan", Kürtlerin yaşadığı bölgeyi nitelendirmek için resmî düzeyde kullanılıyordu. Osmanlı padişahlarından I. Süleyman'ın Fransa kralına yolladığı bir mektupta Kürdistan ifadesi geçmektedir. Bu mektupta padişah imparatorluğunun topraklarını sayarken, Kürdistan ismine de yer vermiştir.[23]

Kürdistan'ın Ermenistan'a ilhakı konusu,[24] 9 Nisan 1850'de Musul ve Kürdistan vâlîlerine [25] yazılan mektup, 9 Kasım 1822'de yazılan bir tahriratta [26] bahsi geçen Kürdistan Paşaları [27] veya 1847 yılındaki Bedirhan Bey isyanının bastırılmasında yararlık gösterenler için ihdas edilen Kürdistan Madalyası da Kürdistan'ın resmî kullanımının örnekleri olarak verilebilir.[kaynak belirtilmeli]

Kürdistan eyaletinin teşkili hakkındaki Sedaret lüzum arizası 20 Cemaziyelevvel 1263 (1846) tarihinde idaresi istisâl edilmiştir.[28]

  • 1785
    1785
  • 1787
    1787
  • 1791
    1791
  • 1794
    1794
  • 1811
    1811
  • 1813
    1813
  • 1823
    1823
  • 1856
    1856
  • 1861
    1861

Babanzade Abdurrahman Paşa İsyanı

Ana madde: Babanzade Abdurrahman Paşa İsyanı

1806'da Bağdat Valiliğine yapılan atamadan dolayı Babanzade Abdurrahman Paşa isyan etmiştir.

Mir Muhammed İsyanı

Ana madde: Mir Muhammed İsyanı

1830'da Soran emiri Mir Muhammed, Osmanlı Devleti'nin Kavalalı Mehmet Ali Paşa tarafından yenilmesinden istifade ederek isyan etmiştir.

Bedirhan İsyanı

II. Mahmud'un kurduğu Sekban-ı Cedid için Kürdistan'da da asker toplanmış ve aşiret reisleri rahatsız olmuştur. 1842'de Bedirhan Bey Kürdistan'ın bağımsızlığını ilan ederek bugünkü Van, Siverek, Viranşehir, Musul ve Urmiye'ye kadar hâkimiyet alanını genişletmiş ve kendi adına para bastırmıştır. Ancak 1847'de yeğeni Yezdan Şer'in ihaneti sonucu Osmanlı tarafından yenilmiştir.

Yezdanşer İsyanı

Osmanlı ile işbirliği yaptığı için Cizre Beyliğine atanan Yezdan Şer, daha geniş haklar istediği halde kabul edilmeyince 1854'te ayaklanmış ve Van ve Bitlis'i kontrol altına alıp Bağdat'a dayanmıştır. Ancak Osmanlı tarafından yenilmiştir.

Evliya Çelebi'nin Kürdistan'daki gezileri

Evliya Çelebi'nin Kürdistan gezi notlarının sadece bazı bölümlerinin nispeten tatmin edici bir örneği basılmıştır, Kürdistan gezi notları ise tamamen bastırılmamıştır.[kaynak belirtilmeli] İş Bankası Yayınları tarafından 9 cildi yayınlanan Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde Kürdistan ifadesi kullanılmaktadır.[kaynak belirtilmeli]
Evliya Çelebi, yazdığı Seyahatnâmenin 4. cildinde dönemin Kürdistanına ait olan dokuz Vilâyeti saymaktadır.
Bunlar: Erzurum, Van, Hakkâri, Diyarbakır, Cezire, Amediye, Musul, Şehrizor ve Ardalan dır.[29]
Osmanlılar ile Safeviler arasında kızışan rekabet yüzünden Kürdistan ikiye bölünmüştür. 17. yüzyılda Osmanlı topraklarında sadece Dersim, Muş ve Diyarbakır Kürdistan Vilâyetine ait idi.[29]

I. Dünya Savaşı ve sonrası

Kuzey Irak'ta Kürdistan Krallığı

Ana madde: Kürdistan Krallığı

İngiltere ilk başta ajanı 'Arabistanlı Lawrence' lakaplı T.E.Lawrence'nin tezine uyarak Kuzey Irak'ta tampon bölgesi oluşturmak üzere Şeyh Mahmut Berzenci (Kürtçe: Şêx Mahmûd Berzencî)'nin yönetimini kabul etti. Daha sonra diğer ajanı, 'Irak'ın Taçsız Kraliçesi' lakaplı Gertrude Bell ve Percy Cox'un Churchill'in kararına etkili olmuş ve Kürdistan, Faysal'ın 'Irak Kraliyeti'nin bir parçası olmuştur.

İsmail Ağa "Simko" İsyanı

Ana madde: Simko

Cumhuriyet dönemi

Osmanlı döneminde Kürdistan kelimesi kullanıldıysa da Türkiye Cumhuriyeti'nde Maarif Vekaleti'nin yayınladığı 8 Aralık 1925 tarihli "Türk Birliğini Parçalamaya Çalışan Cereyanlar" başlıklı bildiriyle Lâzistan ve diğer bütün etnik takılarla oluşturulan yerel adlar gibi "Kürdistan" da resmî kullanımdan kaldırıldı,[30] söz konusu bölge coğrafi yön isimleriyle (Şark, Doğu, Güneydoğu) adlandırılmaya başlandı. Türkiye'nin yürürlükteki 1982 Anayasası'nda üniter devlet anlayışı gereği Türkiye topraklarında bağımsız bir devlet kurmaya çalışmanın "ülkenin bölünmezliği" ilkesine aykırı olduğu ifade edilir.[31] Bununla birlikte Türkiye'de "Kürdistan" adlandırmalarının kullanımları kısıtlanmıştır.[32][33] Adından Kürdistan ifadesi geçen Kürdistan Komünist Partisi, Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi, Kürdistan Sosyalist Partisi ve Kürdistan Özgürlük Partisi'ne Kürdistan ismi geçtiği için Yargıtay Cumhuriyet Başsavcılığı tarafından kapatma davaları açıldı.[34][35][36]

Şeyh Said İsyanı (Genç Hâdisesi)

Ana madde: Şeyh Said İsyanı

1925'te Şeyh Said İsyanı olarak adlandırılan Genç Hadisesi meydana gelmiştir.

Ağrı ayaklanmaları

Ana madde: Ağrı ayaklanmaları

1926-1930 yılları arasında Ağrı Dağı ve civarı ile İran topraklarının da dahil olduğu bir coğrafyada ayaklanmalar devam etmiştir.

Ağrı Cumhuriyeti

Ana madde: Ağrı Cumhuriyeti

Ağrı Cumhuriyeti (Kürtçe: Komara Agiriyê) veya Ağrı Milli Hareketi, Ağrı isyanları sırasında Türkiye'nin kuzeydoğu bölgesinde Hoybun Merkez Komitesi tarafından ilan edilen Kürt yönetimidir.

Türkiye-PKK çatışması

Ana madde: Türkiye-PKK çatışması

PKK ile Türk Silahlı Kuvvetleri arasında 1984 yılından günümüze kadar süren çatışmalar meydana gelmektedir.

Kuzey Kürdistan

1965 nüfus sayımına göre Kürtçe konuşulan iller. Koyu yeşil illerde mutlak çoğunluğun (>%50) dili Kürtçedir; açık yeşil illerde nispi çoğunluğun (<%50) dili Kürtçedir.[37][38]

Kuzey Kürdistan (Kürtçe: Kurdistana Bakurê ya da Bakurê Kurdistanê[39]) veya Türkiye Kürdistanı (Kürtçe: Kurdistana Tirkiyê[40][41]) ya da Kürtlerin yoğun oturduğu coğrafi bölgeler olan ve Türkiye Cumhuriyeti'nin Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgeleri'nin bir kısmını kapsayan bölgeye verilen addır. Osmanlı döneminde ise Diyar-ı Bekr Vilayeti de Musul Vilayeti gibi Güney Kürdistan olarak da anılmaktaydı. Türkiye, Suriye, İran ve Irak'a uzanan daha geniş Kürdistan adına uyarak irredentistler tarafından gayriresmî olarak bu şekilde adlandırılmaktadır.[42]

19 Temmuz 1987'de Bingöl, Diyarbakır, Elazığ, Hakkâri, Mardin, Siirt, Tunceli ve Van'da Olağanüstü Hâl (OHAL) ilan edilip geniş yetkilere sahip olan OHAL Bölge Valiliği kurularak valiliğe Hayri Kozakçıoğlu atanmış ve Adıyaman, Bitlis ve Muş ise mücavir il olarak tespit edilmiştir. 1990'da Batman ve Şırnak da il yapılarak OHAL kapsamına alınmıştır.[43] OHAL uygulaması 19 Temmuz 1987'den 30 Temmuz 2002'ye kadar zaman zaman kapsamı genişletilerek 46 kere uzatılmıştır. OHAL 2000 yılından itibaren kademeli olarak kaldırılmaya başlanmıştır. TBMM'nin 19 Haziran 2002 tarihli oturumunda OHAL son kez olmak üzere 30 Temmuz 2002 tarihinden itibaren Diyarbakır ve Şırnak'ta 4 ay daha uzatılmıştır. OHAL uygulaması bu tarihten sonra bir daha uzatılmamış ve sona ermiştir[44]

Güney Kürdistan

Irak Kürdistanı ile Kürdistan Bölgesel Yönetimi

Irak Kürdistanı (Kürtçe: كوردستان عێراق) ya da Güney Kürdistan (Kürtçe: باشووری کوردستان Başûrê Kurdistanê), Irak Cumhuriyeti sınırları içinde Kuzey Irak'ta yer alan bölgenin gayriresmî adı.

Genelde Duhok, Süleymaniye, Erbil ve Kerkük illerinin tamamı, Nineve ilinin büyük bir kısımı, Selahaddin ve Diyala illerinin bir kısımını kapsadığı düşünülmektedir. Ayrı olarak da Irak anayasasının 140. Maddesine göre Kerkük'te referandum yapıldıktan sonra Irak Kürdistanı'na bağlanıp bağlanmayacağına karar verilecektir.[kaynak belirtilmeli]

Kürdistan Bölgesel Yönetimi

Ana madde: Kürdistan Bölgesel Yönetimi

Irak Cumhuriyeti anayasasına göre Kürdistan bölgesi (Kürtçe: هه‌ریمى كوردستان; Herêmî Kurdistan) terimi Irak'ın kuzeyinde bulunan Kürdistan Bölgesel Yönetimi hükûmeti için geçerlidir.

Doğu Kürdistan

İran'da Kürt nüfusun yoğunlaştığı bölgeler[kaynak belirtilmeli]
Ayrıca bakınız: Doğu Kürdistan
Kürdistan Eyaleti, İran

İran Kürdistanı (Farsça: کردنشین ایران Kordestān-e Īrān Kürtçe: کوردستانی ئران Kurdistanî Îran[45]) ya da Doğu Kürdistan (Rojhilatê Kurdistan[46]) İran'ın kuzeybatısında Irak ve Türkiye sınır bölgelerinde yer alan ve Kürtlerin yoğun olarak oturduğu bölgenin gayriresmî adıdır. Kürdistan adını taşıyan Kürdistan Eyaleti (Farsça: استان کردستان Ostān-e Kordestān)'nin dışında Batı Azerbaycan eyaletinin batı yarısı[kaynak belirtilmeli], İlam eyaletlerinin kuzey yarısı ve Kirmanşah eyaletlerinin tamamını içermektedir. Ayrıca Çahar Mahal ve Bahtiyari eyaleti'nin merkezi, Kürtlerin fazla ikamet etmemesine rağmen Şehrekürd (Farsça: شهرکرد Şahr-e Kord) adlı şehirdir.[kaynak belirtilmeli]

Bölgenin nüfusunun çoğunluğunu oluşturan Kürtlerin tahmini sayısı yaklaşık 4 milyondur.[47]

Başlıca şehirleri

Kapsam

Ana madde: Mahabad Cumhuriyeti

Ocak 1946'da Sovyetler Birliği'nin desteğiyle kurulan ve Sovyetler Birliği'nin çekilişiyle aynı yıl içinde yıkılan, Birleşmiş Milletler tarafından tanınmamış Kürt devleti Mahabad Cumhuriyeti bu sınırları kapsam alarak kurulmuştur.

Güneybatı Kürdistan

Ana madde: Suriye Kürdistanı

Suriye Kürdistanı ya da Güneybatı Kürdistan (Kürtçe: Başûrê Rojavaya Kurdistanê). Suriye, sınırları içinde ikamet eden Kürtlere 1962 yılından beri vatandaşlık hakkı tanımamaktadır.[48] Aynı zamanda Kürt bölgesini Araplaştırmak için bir Arap Kuşağı inşa etmeye çalışmış ve 1963'te Baas Partisi hükûmeti de "Cezire'nin Araplığını koruma" sloganını kullanarak Araplaştırma politikasını sürdürmüştür.[48]

Kaynakça

  1. ^ F.Stark,Rome on the Euprates:The story of a frontier,1966 Sayfa:481 ve 342
  2. ^ J. F. Matthews, Political life and culture in late Roman society,Sayfa:304 -1985
  3. ^ J. den Boeft,Philological and historical commentary on Ammianus Marcellinus XXIII,Sayfa:299.Bouma Publishers,1998. Sayfa:44
  4. ^ An Account of the State of Roman-Catholick Religion, Sir Richard Steele, Published 1715
  5. ^ "'Kurdistan.'" Encyclopædia Britannica. 2008. Encyclopædia Britannica Online. 06 Ekim 2008 <http://www.britannica.com/EBchecked/topic/325241/Kurdistan 27 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.>.
  6. ^ Irak Anayasası, 113. madde.
  7. ^ "-stan" Online Etymology Dictionary 24 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  8. ^ "-sta", An Etymological Dictionary of Astronomy and Astrophysics English-French-Persian 14 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  9. ^ Garnik Asatrian: Die Ethnogenese der Kurden und frühe kurdisch-armenische Kontakte, erschienen in Iran & the Caucasus, Vol. 5 (2001), S. 41–74
  10. ^ Martin Strohmeier und Lale Yalçın-Heckmann: Die Kurden. 2. Aufl., München 2003, S. 20
  11. ^ a b Kerim Yıldız, Irak Kürtleri, Belge Yayınları, İstanbul, Haziran 2005, ISBN 975-344-329-3, s. 21-22.
  12. ^ Ahmet Rifat, Lügât-i Tarihiyye ve Coğrafiyye (Tıpkıbasım- Facsimile), Keygar Neşriyat, Ankara: 2004, c. 6, s. 77. ve ayrıca bkz. 25 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
    Orijinal transkripten: "Kürdistan-ı Osmânî: Ermenistan, el-Cezîre, Irâk-ı Arab ve Acemistan beynindedir. Şehrizor ve Mûsul vilâyetleriyle Bağdâd vilâyetinin bir kısmını teşkîl eder. Tûlen üç yüz seksen, arzen dört yüz kilometro ittisa'ında olub mürtefi' dağları ve mahsûldâr vâdîleri hâvîdir..."
  13. ^ Ahmet Rifat, Lügât-i Tarihiyye ve Coğrafiyye (Tıpkıbasım- Facsimile), Keygar Neşriyat, Ankara: 2004, c. 6, s. 78. ve ayrıca bkz. 25 Aralık 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
    Orijinal transkirpsiyondan: "Kürdistan-ı Acemî: "Acemistanda Azerbâycân, Irâk-ı Acem, Hûzistan ve Kürdistan-ı Osmânî ile tahdîd olunur bir eyalettir. Tûlen üç yüz yetmiş, arzen iki yüz yirmi beş kilometro ittisâ'ında ve dört yüz bin nüfûsu hâvî olub makarrı Kirmânşâhdır..."
  14. ^ Şemseddin Sami, "Kürdistan" Maddesi, Kamusu'l-Alam, 5.cilt, İstanbul, 1896, s.3840'den sadeleştirerek transkripsiyonunu yapan: M. Emin Bozarslan, Serbestî Dergisi, sayı 1, İstanbul, Kasım 1998, s.43-46 Orijinal transkripsiyondan örnek: "Bu itibarla, Memalik-i Osmaniye'de, Musul vilayetinin kısm-ı azamı, yani Dicle’nin solunda bulunan yerleri ve Van ve Bitlis vilayetleriyle Diyarbekir ve Mamuretulaziz vilayetlerinin birer parçası ve Dersim sancağı Kürdistan’dan ma'dud olduğu gibi, İran’da dahi Kürdistan namıyla marûf eyaletle Azerbaycan eyaletinin nısfı, yani cenub-i garbi kısmı Kürdistan’dır." (Şemseddin Sami, "Kürdistan" Maddesi, Kamusu'l-Alam, 5.cilt, İstanbul, 1896, s.3840)
  15. ^ "Arşivlenmiş kopya". 25 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2015. 
  16. ^ "Tarih ezberlenmesi gereken baş belası bir lise dersi midir?". Milliyet. 14 Ocak 2008. 8 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mart 2012. 
  17. ^ "BUGÜN- Erhan Afyoncu". 2 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mart 2012. 
  18. ^ "2894 Nolu Özel Klasör". Azerbaycan Cumhuriyeti Millî Arşiv İdaresi. s. 67. 
  19. ^ Askerov 2005, s. 48.
  20. ^ Babayan, David (8 Aralık 2005). "Красный Курдистан: геополитические аспекты создания и упразднения" (Rusça). Noravank.am. 28 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Mart 2020. В течение всего 1921г. было опубликовано множество материалов о том, что в Красном Курдистане начался страшный голод. Кстати, первое упоминание названия «Курдистан» связано именно с голодом. В мае 1921г. на одной из сессий ЦИК Азербайджана рассматривался вопрос голода в Курдистане. По масштабам голода Курдистан даже сравнивали с Поволжьем. 14 ноября 1921г. председатель Совнаркома Азербайджана Н.Нариманов послал телеграмму Ленину и проинформировал советского вождя о том, что создан Азербайджанский государственный банк. В этой же самой телеграмме Нариманов отметил, что 40 млн рублей направлены на помощь голодающим братского Поволжья и Курдистана в знак пролетарской солидарности. В.Ленин на данную телеграмму отреагировал через три дня и в своем кратком ответном послании охарактеризовал помощь голодающему Поволжью и Курдистану как знак готовности маршировать под знаменем Красного интернационала трудящихся. 
  21. ^ TBMM Kütüphanesi 8 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Her yönüyle Kürt dosyası(sayfa no: 91) - Abdulhaluk Mehmet Çay
  22. ^ (Fransızca) Kendal Nezan, « La genèse du nationalisme kurde» 7 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Institut Kurde de Paris, 2000
  23. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Kasım 2011. 
  24. ^ "Kürdistan'ın Ermenistan'a ilhakı konusu". 4 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2007. 
  25. ^ "Musul ve Kürdistan vâlîlerine mektup". 3 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2007. 
  26. ^ TDK 8 Ekim 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. - Tahrirat: resmî bir dairece yazılan yazılar ve mektuplar
  27. ^ "Belbas Aşireti'nin Erbil ve Civarında İskanları". 3 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ağustos 2007. 
  28. ^ Mehmet Salih Bedir-Han (Haz: Mehmet Uzun ve Rewşen Bedir-Han), Defter-i A'malım - Mehmet Salih Bedir-Han'ın Anıları, Belge Yayınları, İstanbul, 1998, s. 130-135 (Nazım Sevgen, Kürtler, Kürt Beylikleri - Belgelerle Türk Tarih Dergisi, 1977, Ankara.).
  29. ^ a b Kurds, Kurdistan. In: Encyclopaedia of Islam. New Edition.
  30. ^ "Maarif Vekaleti, adlarının yasaklanması". 6 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Ağustos 2008. 
  31. ^ "Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası". 1 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2008. 
  32. ^ Baser, Bahar (2015). Diasporas and Homeland Conflicts: A Comparative Perspective. Ashgate Publishing. s. 63. ISBN 1-4724-2562-6. 13 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2022. 
  33. ^ Akyol, Mustafa (21 Aralık 2017). "'Kürdistan' kavramı Türkiye'de niçin yeniden 'yasak' oldu?". Al-Monitor. 21 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2020. 
  34. ^ Günaydın, Abdulhakim (12 Şubat 2019). "Türkiye'deki 3 Kürt partisine kapatma davası". The Independent Türkçe. Erişim tarihi: 3 Nisan 2020. 
  35. ^ "4 Kürt partisi hakkında kapatma davası". Sputnik. 22 Şubat 2019. 22 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2020. 
  36. ^ "Adında Kürdistan Geçen Partilere Kapatma Davası". Bianet. 11 Şubat 2019. 11 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2020. 
  37. ^ Heinz Kloss & Grant McConnel, Linguistic composition of the nations of the world, vol,5, Europe and USSR, Québec, Presses de l'Université Laval, 1984, ISBN 2-7637-7044-4
  38. ^ Ahmet Buran Ph.D., Türkiye'de Diller ve Etnik Gruplar, 2012
  39. ^ "Nefel". 5 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Kasım 2009. 
  40. ^ Kurmancî 27 Eylül 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., No.19, Summer 1996, Kurdish Institute of Paris.
  41. ^ Nefel 13 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Jan. 2008
  42. ^ "Kurd," Hutchinson Unabridged Encyclopedia including Atlas, 2005.
  43. ^ "'OHAL'den 'bu hal'e neler değişti (24 Kasım 2002 tarihli Radikal gazetesi)". 21 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2008. 
  44. ^ "Arşivlenmiş kopya". 21 Haziran 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2013. 
  45. ^ "www.amude.com". 12 Haziran 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Kasım 2008. 
  46. ^ Gelawej / Kurmanci[ölü/kırık bağlantı]
  47. ^ The Historical Dictionary of Iran, J. Lorentz, 1995, p172.
  48. ^ a b Emir Hasanpur (çev: Cemil Gündoğan), Kürt Diliyle İlgili Devlet Politikaları ve Dil Hakları, Avesta Yayınları, İstanbul, Ocak 1997, ISBN 975-7112-20-8, s. 64.

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Kürdistan ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!