Evrimsel faktör

Evrimsel faktör veya evrim faktörü, biyolojide bir popülasyonun gen havuzunu ve sahip olduğu gen varyasyonlarının tümünü etkileyen ve değiştiren tüm faktörlere ve evrimsel süreçlere denir.

Evrimsel faktörün daha özlü ve doğru tanımı popülasyon genetiğinden gelir:

Bir popülasyonun gen havuzundaki alel frekanslarını değiştiren veya kromozomlar üzerindeki alellerde yeni kombinasyonlara yol açan tüm süreçlerdir. Modern evrimsel senteze göre, tüm bu süreçler evrimsel değişimlerin ana nedenidir.

Başlıca evrimsel faktörler şunlardır:

• Rekombinasyon: Mayoz bölünme ve döllenme sırasındaki hücre birleşimi sonrası gerçekleşen rekombinasyon ile ebeveynlerin genetik malzemeleri yeniden karıştırılır ve böylece yavrularda yeni gen kombinasyonları oluşur. Genetik rekombinasyonların frekansları, bir popülasyon içinde değişmeden kalabilmesine rağmen popülasyondaki bireylerin genetik değişkenliği (özellikle fenotipleri) etkili olarak artmaya başlar. Rekombinasyonlar, eşeysiz üreme sırasında oluşmazlar ve aynı döllenmiş yumurtadan doğan tek yumurta ikizlerinde etkili olmazlar.
• Mutasyon: Hücre genomu içindeki DNA dizilerinde oluşan ani ve spontan değişikliklerle sürekli yeni genler ortaya çıkar. Eğer bir mutasyon, üreme hücrelerinde gerçekleşmişse, değişen ve yeni oluşan bu genetik özellikler, spermle döllenen yumurta hücresi üzerinden gelecek nesile aktarılır ve böylece bir popülasyonun gen havuzunun değişmesine yol açabilir. Bu şekilde, daha önce popülasyonda görülmeyen yeni genetik özellikler, gen havuzuna kazandırılmış olur. Bu genetik özelliklerin gen havuzunu kalıcı olarak değiştirip değiştirmeyeceği ise, seçilimlerin bu yeni genetik özelliklere nasıl etki edeceğine bağlıdır. Olumsuz etki eden veya popüsyona herhangi bir avantaj sağlamayan özellikler, gen havuzundan ya tamamen kaybolur ya da ender olarak kalırlar.
• Doğal seçilim; dış çevrenin, uyum konusunda daha elverişli özelliklere sahip organizmaları tercih ettiği, diğerlerini ise tasfiye ettiği bir süreçtir. Doğal seçilimin ön koşulu, kalıtsal varyasyonların ve genetik değişkenliklerin, mutasyon ve rekombinasyonlar yoluyla halihazırda popülasyonda daha önceden oluşmuş olmalarıdır. Çoğu popülasyonda canlılar, hayatta kalabileceğinden çok daha fazla yavrular üretir. Bu yavrulardan çoğu üreme yaşına gelmeden önce ölürler veya diğer bireylerden, avantajlı özelliklere sahip daha az yavru doğururlar. Bu yavruların hayatta kalma ve üreme yetenekleri de birbirlerinden farklı olduğundan, gelecek neslin gen havuzuna farklı katkı yaparlar. Avantajlı özelliklere sahip genler popülasyonda daha yaygın hale gelirken, daha az avantaj içeren genetik özelliklerin ve varyantların frekansları ise azalmaya başlar.
• Genetik sürüklenme; zaman içinde rastlantılara bağlı nedenlerden alel frekansında değişiklere yol açan ve bazı alelleri bir popülasyondan kaldırarak gen havuzuna etki eden evrimsel bir süreçtir. Genetik sürüklenmenin etkisi, küçük popülasyonlarda büyük, büyük popülasyonlarda ise küçüktür. Örneğin, doğal bir afet veya salgın bir hastalık yüzünden, belli özellikleri taşıyan bir grubun bireyleri aniden ölebilirler. Hayatta kalan ve biraz daha farklı bir genetik yapıya sahip olan bireyler ise yayılmaya başlar. Genetik sürüklenmenin başka bir örneği, küçük bir kurucu popülasyonu tarafından yeni bir yaşam alanının keşfedilmesi ve koloni oluşturulmasıdır. Burada kurucu popülasyonu, ayrıldığı ana popülasyonun tüm gen havuzuna sahip olamayacağından, bu ebeveyn popülasyondan bazı genetik özellikler bakımından ayrılır. Buraya kalıcı olarak yerleşen daha sonraki yeni popülasyon ise, ilk gelen ve ana popülasyondan farklı olarak ayrılan kurucu popülasyonun benzer genetik özelliklerini ve gen frekans dağılımına sahip olurlar.

Daha geniş bir anlamda;

• Göç
• Yapay seçilim
• Gen akışı
• Üreme yalıtımı
• Yatay gen transferi ve
• Dikey gen transferi gibi
• Hibritleşme (Melezleşme)

evrimsel faktörlere dahil edilebilirler.

Kaynakça

• Herder-Lexikon der Biologie. Spektrum Akademischer Verlag, ISBN 3-86025-156-2
• Campbell, N. A.: Biologie. Spektrum Akademischer Verlag.