Azerbaycan'daki Alman savaş esirleri, II. Dünya Savaşı sırasında Sovyet birlikleri tarafından ele geçirilen ve Azerbaycan SSC topraklarında tutulan Nazi Almanyası'nın eski askerleridir.
Azerbaycan'daki savaş esirlerinin tarihi
Esirlerin gelişi ve konaklaması
Azerbaycan'a gelen Alman savaş esirlerinin kaderini araştıran tarihçi Tair Behbudov'a göre, Bakü'ye yaklaşık 42 bin Alman savaş esiri gelmiştir.[1] Tarihçi Cavid Bağırezade'nin belirttiği gibi, Alman savaş esirlerinin Azerbaycan'a gönderilmesi iki aşamadan oluşuyordu: Alman savaş esirlerinin ilk grubu 1944 yılında, ikincisi ise 1945 yılında geldi.[2] Son grup ise 1945 yılının başlarında Rusya'nın orta bölgelerinden geldi. Yaralı savaş esirleri Bakü'ye gönderildi ve bazıları daha sonra yaraları nedeniyle öldü.[3]
Ocak 1947 itibarıyla Azerbaycan'da çeşitli milletlerden (Almanlar, Avusturyalılar, Macarlar, Rumenler) 23.266 Mihver savaş esiri bulunuyordu. Arşiv verilerine göre, 1 Ocak 1947 itibarıyla Azerbaycan SSC İçişleri Bakanlığı'nın operasyonel hizmetinde 223, 328, 444 numaralı 3 savaş esiri kampı, 1552, 5030 numaralı savaş esirleri için hastaneler ve 468, 498 numaralı tıbbi birimler vardı.[4][5] Bunlar Bakü (Alman Stadtlager), Kirovabad, Sumgayıt (Alman Zweiglager), Mingeçevir (Alman Kura-Stauseelager), Nukha (Alman Zweiglager), Hanlar (Alman Berglager Gil-Gil) ve Salyan'da (Alman Wüstenlager) bulunuyordu.[6]
Bir savaş esirinin günlük istihkakı 90 gr şehriye, 10 gr balık, 15 gr domuz yağı, 15 gr tereyağı, 30 gr tuz, 600 gr patates ve 320 gr sebzeden oluşuyordu. Büyük şantiyelerde, savaş esirleri için tesis fonundan tahsis edilen ek tayınlar vardı ve savaş esirlerinin sağlığını korumak için Azerbaycan NKVD bazen onları sebze ve gıda depolarına ekstra iş için gönderiyordu. Bununla birlikte, savaş esirlerinin çoğunun sağlığı ciddi şekilde etkilenmiş, tüberküloz, dizanteri, plörezi ve diğer hastalıklardan muzdarip olmuşlardır. Bakü ve Mingeçevir sakinleri, yasağa rağmen, sokakta yürüyen veya şantiyelerde çalışan zayıf düşmüş Alman savaş esirlerini beslediler. Aktör ve film yönetmeni Vladimir Menşov, çocukken Hükûmet Konağı inşaatında çalışan Alman savaş esirleriyle tahta oyuncaklar karşılığında ekmek değiş tokuşu yaptığını hatırlıyor.[7]
Esirlerin inşaat işlerine katılımı
Azerbaycan'daki savaş esirleri çeşitli inşaat işlerinde yer almıştır. Sivil binaların, büyük sanayi tesislerinin ve özel kapalı tesislerin inşasında çalışmışlardır.[1]
Alman savaş esirleri Mingeçevir şehrinin inşasında önemli bir rol oynamıştır. Burada onların yardımıyla parklar, meydanlar, beş katlı ve iki katlı yerleşim alanları, kültür sarayı, devlet kurumları vb. inşa edildi. Kuba şehrinde Alman savaş esirleri bir sinema ve bir açık hava sinemasının yanı sıra şehir merkezini Krasnaya Sloboda kasabasına bağlayan 40 basamaklı bir teras inşa ettiler.[8]
Bakü'de savaş esirleri Hükûmet Evi, Buzovnyneft tröstünün konut binası, Bakihanov Caddesi'ndeki aktörler konutu, Stroiteley Caddesi'ndeki Bolshoy Dvor konut alanı kompleksi gibi binaların inşasına katıldılar Behbudov'a göre özellikle Hükûmet Konağı'nın inşasında yaklaşık 150 savaş esiri yer aldı ve inşaat mühendisleri, marangozlar, taş kesiciler, cephe ustaları vb. rolleri üstlendi. Behbudov'un atıfta bulunduğu arşiv verilerine göre, savaş esirleri her gün Kara Şehir'de bulunan hapishaneden yürüyerek inşaat alanına götürülüyor ve akşamları geri dönüyorlardı.[1]
Savaş esirlerinin ülkelerine geri gönderilmesi
BM Genel Kurulu'nun Savaş Esirlerinin İadesi ve Savaş Suçlularının Cezalandırılmasına İlişkin Kararı (13 Şubat 1946), 1947 tarihli İtalya, Finlandiya, Romanya, Macaristan ve Bulgaristan ile Hitler Karşıtı Koalisyonun Barış Anlaşmaları Antlaşması, 1949 Cenevre Sözleşmesi gibi belgelerin kabul edilmesi, Alman savaş esirlerinin ülkelerine geri gönderilmelerinin ana nedeniydi. Sonuç olarak, SSCB'de savaş esirlerinin tam ölçekli olarak serbest bırakılmasına başlandı. Öncelikle anti-faşistler ve üretim liderleri, ardından da zayıf düşmüş, kronik hasta ve engelliler serbest bırakıldı.
Azerbaycan'da, Azerbaycan NKVD'nin raporlarına göre, savaş esirlerinin serbest bırakılması ve anavatanlarına geri gönderilmesi süreci kısmen 1945'te başladı. Ancak 1946'dan itibaren geri dönüşleri daha aktif hale gelmiştir. Ocak ve Şubat 1947'de 2000 zayıflamış ve hasta Alman Azerbaycan'dan çıkarıldı. SSCB İçişleri Bakanı Sergey Kruglov'un 15 Ekim 1947 tarihli 001078 sayılı emrine göre, Azerbaycan'daki 1750 savaş esiri geri gönderilecekti (bunların 1000'i kamplardan, 400'ü Bireysel İşçi Taburlarından, 350'si özel hastanelerden).[9] SSCB Bakanlar Kurulu'nun 1948 tarihli 396-152ss sayılı kararıyla, Azerbaycan NKVD kamplarında distrofiden büyük ölçüde muzdarip olan 3500 Alman savaş esiri, Azerbaycan'dan anavatanlarına gönderilmek üzere seçildi. Mayıs 1948'den aynı yılın Ağustos ayına kadar Mingaçevir hidroelektrik santralinin şantiyelerinden 1800, Sumgayıt boru haddeleme tesisinden 550, Daşkesanstroy'dan 300 ve Glavneftestroy'dan 950 savaş esiri ülkelerine geri gönderildi.
Alman savaş esirlerinin mezarlıkları
Bugün Azerbaycan'ın farklı yerlerinde Alman savaş esirlerinin mezarlıkları bulunmaktadır. Bu mezarlıklar çoğunlukla savaş esirlerinin inşaat işlerinde yer aldığı yerlerde ortaya çıkmıştır. 22 Aralık 1995'te Azerbaycan Dışişleri Bakanı Hasan Hasanov ve Almanya Dışişleri Bakanı Klaus Kinkel, Azerbaycan topraklarındaki Alman savaş esirlerinin mezarlarının korunmasına ilişkin bir anlaşma imzalamışlardır.[10]
Mingeçevir, Alet (11 mezar), Bakü'nün Yasamal bölgesinde (90 mezar) vb. şehirlerde Alman savaş esirleri için mezarlıklar bulunmaktadır. Bakü'de, Dernegül otoyolu üzerinde bulunan ve daha sonra doldurulan bir mezarlık daha vardı. Günümüzde bu yerde bir metal eritme tesisi bulunmaktadır. Ayrıca, Kuba ve Haçmaz şehirlerinde de savaş esirleri mezarlıkları bulunmaktadır, ancak bunların tam yeri bilinmemektedir.
Savaş esirlerinin boru haddeleme fabrikasında çalıştığı Sumgayıt mezarlığında şu anda 311 savaş esirinin mezarı bulunmaktadır.[11] 1999 yılında restore edilen Mingeçevir'deki savaş esirleri mezarlığında 828 savaş esiri yatmaktadır. Bu mezarlığın topraklarına da bir anıt dikilmiştir, 5,5 m yüksekliğinde metal bir haçı temsil etmektedir.[12]
Göygöl şehrinde yaklaşık 1 hektarlık alana sahip bir savaş esirleri mezarlığı bulunmaktadır. Mezarlık 1996 yılında yenilenmiştir. Dokuz milletten (Almanlar, Polonyalılar, Macarlar, Çekler, İsveçliler, Slovaklar, İtalyanlar, Fransızlar ve Avusturyalılar) insanlar buraya gömülmüştür. Göygöl bölgesinde, Balçılı ve Bahrambek köylerinin kavşağında bulunan iki savaş esiri mezarlığı daha vardır. İlkinde yaklaşık dört yüz savaş esiri yatmaktadır ve her mezarın üzerinde esir numarasının yazılı olduğu metal bir plaket bulunmaktadır. 160 savaş esiri komşu mezarlığa gömülmüştür.
Yaklaşık 200 savaş esiri Saatli bölgesinin Caferhan köyünde, Laboratuvar adı verilen bir binada tutuluyordu. Köyde çeşitli kırsal işlerde çalıştırıldılar ve daha sonra burada öldüler ve bugüne kadar ayakta kalan ayrı bir mezarlığa gömüldüler. Mezarlığın girişinde Almanca ve Azerice dillerinde bir tabela bulunmaktadır "Dünya Savaşı Esirleri Mezarlığı".
Kaynakça
