1864'te inşası tamamlanan Beylerbeyi Sarayı ile birlikte inşa edildiği düşünülen yapı, padişahın bir ahırı ve buradan sorumlu imrahorun konakladığı yer olarak kullanılıyordu. Cumhuriyetin ilanının ardından çıkan kanunla, 1924'te millîleştirildi ve yönetimi Türkiye Büyük Millet Meclisine bırakıldı. Ertesi yıl, sarayın bir parçası olarak Millî Saraylar Müdürlüğüne bağlandı. Köşkün arka tarafında yer alan ahır mutfağı ile samanlık 1950'lerde, Millî Saraylar Müdürlüğüne bağlı Muhafız Bölüğü askerî personeli tarafından kullanılacak bir yatakhaneye dönüştürüldü. 1964 yılında sarayla birlikte ziyarete açılsa da 1971 yılında kapatıldı. 1981'de sarayın ana binası ziyarete açılırken Ahır Köşkü kapalıydı. 1985'te saray bir müze hâline getirildi ve Ahır Köşkü ile birlikte 5 Temmuz 1985'te ziyarete açıldı. Farklı dönemlerde çeşitli onarımlardan geçen yapının en kapsamlı restorasyonu 2010-2018 yılları arasında gerçekleştirildi.
Saray kompleksindeki Set Bahçeleri'nin güney kanadında, dördüncü Set Bahçesi'nin hizasında konumlanır. Kabaca doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı bir ahır ile, buranın kuzey cephesinin orta ekseninde çıkma yapan giriş mekânı olmak üzere iki ana kitleden oluşur. Taşla inşa edilen, tek katlı ve kâgir bir yapıdır. Mağrip mimarisi tarzında olan yapının bir köşk olarak düzenlenen giriş mekânının tavanında, çıtalarla oluşturulan geometrik çerçeveler içinde kalemişi ve tasvirler bulunur. Ahır kısmında ise hayvanlara yirmi bölme ayrılmıştır.
Tarihi
Saray kompleksi içindeki yapılar
Aynı bölgede daha önceleri yer alan ahşap saray, 1861-1863 yılları arasındaki bir tarihte yıktırıldı ve yerine yeni bir sarayın inşasına başlandı.[1]Saray kompleksindekideniz köşklerine benzer tasarımda olmasından ötürü, Sarkis Balyan'ın tasarladığı ve 1864'te inşası tamamlanan yeni sarayla birlikte inşa edildiği düşünülür.[2][3] Yapı, padişahın ahırı ve buradan sorumlu imrahorun konakladığı yer olarak kullanılıyordu.[3] Yapının karşısında yaklaşık 386 m2lik alana sahip kuşluk ile yaklaşık 29 m2lik alana sahip tavukluk bulunurken ahırdaki yaklaşık 140 m2lik alan inek, yaklaşık 138 m2lik alan ise at ahırıydı.[4][5] Sarayın kullanılmadığı zamanlarda ahır, Beylerbeyi Hastanesi'nin deposu olarak hizmet veriyordu.[6] 1904'te yapı, bir dizi onarımdan geçti. Bu kapsamda çatı, ahırdaki hayvan bölmeleri, döşeme, kapı ve pencereleri onarılırken sıva ve badana çalışmaları gerçekleştirildi.[7]
Köşkün arka tarafında yer alan mutfak ile samanlık 1950'lerde, Millî Saraylar Müdürlüğüne bağlı Muhafız Bölüğü askerî personeli tarafından kullanılacak bir yatakhaneye dönüştürüldü.[6] 1958'de ahırda bir onarım daha gerçekleştirildi.[10] İlerleyen dönemde Millî Saraylar Müdürlüğü yönetiminin geçtiği Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlık Divanının 10 Temmuz 1964 tarihli kararıyla ziyarete açılan saray,[11] Meclis İdare Amirliğinin 14 Ocak 1971 tarih ve 36 sayılı yazısıyla "sabotaj ihtimaline dayanılarak" ziyarete kapatıldı.[9][12] 1975'te ahırın dış cephesinde sıva ve boya, iç cephesinde ise bağdadi ve kirişler ile çatı onarımları gerçekleştirildi.[10] 28 Mart 1981 tarih ve 1113 tarihli kararla saray tekrar ziyarete açılsa da bu dönemlerde Ahır Köşkü kapalıydı.[12] Başkanlık Divanının 3 Mayıs 1985 tarih ve 55 sayılı kararıyla müze statüsü alan saray, Ahır Köşkü ve Mermer Köşk ile birlikte, 5 Temmuz 1985'te yeni statüsüyle ziyarete açıldı.[13]
1989 tarihli bir raporda, Ahır Köşkü'nün ahşap kirişlerinde çökme olduğu belirtiliyordu. Aynı yıl; kirişlerin bir bölümü, çatı ve yapının arkasındaki istinat duvarında bir dizi onarım gerçekleştirildi. 1991'de, giriş mekânının çatısı ile zarar görmüş tavan süslemeleri bir onarımdan geçti. 1999-2000 yıllarında yapı duvarlarındaki taş ve sıvalar, giriş mekânı çatısının kurşun kaplaması, kapı ve pencerelerin ahşap kısımları, arka avlusundaki drenaj ve taş kaplamalar yenilendi. 2000'lerin başında, ahırdaki havuz onarılırken çürümüş su tesisatı ile çatıdaki su tahliye kısımları yenilendi. 2002 ve 2005 yıllarında da yapı birtakım onarımlar geçirdi.[14] 2010-2018 yılları arasında, yapının iç ve dış cephesindeki tüm unsurlarının restore edildiği çalışmalar gerçekleştirildi.[15][16] Yapı, Topkapı Sarayı ve Yıldız Sarayı ahırlarıyla birlikte varlığını sürdüren üç has ahırdan biridir.[17]
Mimarisi
Dış
Beylerbeyi Sarayı'nın Set Bahçeleri'nin bir rampayla ayrılan güney kanadında, dördüncü Set Bahçesi'nin hizasında, düz bir arazide konumlanır. Kuzeyinde Mermer Köşk ile bahçelerdeki büyük havuz, doğu ve güneyinde ise askerî tesisler yer alır.[18] Padişahın ahırı olarak kullanıldığından Hasahır, Has Ahır veya Istabl-ı Âmire olarak da anılır.[2][19][4]
Taşla inşa edilen, tek katlı kâgir bir yapı olan Ahır Köşkü, Mağrip mimarisi tarzındadır. 680 m2 zemin alanına sahip yapı, doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı ahır ile; buranın kuzey cephesinin orta ekseninde, beş kenarının çıkma yaptığı sekizgen planlı giriş mekânı olmak üzere iki ana kitleden oluşur. Kırma çatıyla örtülü dikdörtgen kısmın güney cephesinin orta ekseninde, yarım daire şeklinde çıkma yapan bir kısım bulunur.[20][21]
Ön cephede çıkma yapan kısmın beş kenarı da soğan biçimli birer kemerle yükseltilmiştir. Kemerlerin devamı niteliğindeki kaburgaların ortada birleşmesiyle bu bölüm; ahşaptan imal edilen ve üstü kurşun kaplı, çadır şeklindeki eğrisel bir çatıyla örtülür. Kemerleri çevreleyen profilli mermer silmeler, kenarda birleşerek aşağıya bakan ok şeklinde sonlanır. Silmelerin arasında yağmur olukları yer alır. Yükseltilen kemerlerin alınlıklarına; eyer, gem, kırbaç, üzengi gibi at koşum takımı unsurlarının tasvirleriyle oluşturulan birer kabartma yerleştirilmiştir. Çıkma yapan kısmın kuzeye bakan cephesinde, dört basamaklı ve çift kollu mermer bir merdivenle ulaşılan kapı; diğerlerinde ise birer pencere konumlanır. At nalı kemerli, ahşaptan imal edilen kapı ve pencereler aynı tasarıma sahiptir. Bunların her birini kuşatan birer dikdörtgen çerçeve, kapı ve pencerelerin kenarlarını da dolanarak devam eder.[22][23]
Ön cephede çıkma yapan kısmın her iki yanındaki ahır bölümü cephelerinin üst kısımlarında, eşit aralıklarla beşer dairesel pencere bulunur. Mermer çerçeveli pencerelerin yukarısından geçen profilli mermer silme, her bir pencerenin hizasında yukarıya doğru kavis yaparken pencerelerin aralarında aşağıya doğru uzanarak ok şeklinde sonlanır. Yapının batı ve doğu cephelerinin orta eksenlerinde; kuzeydekiyle benzer şekilde ancak daha büyük boyutlu, atların kullanımına tahsis edilmiş birer kapı bulunur. Bu kapıların her iki yanında, kuzey cephesindekilerle özdeş birer pencere konumlanır. Kuzey cephesindekine benzer şekilde kapı ve pencereleri çevreleyen çerçeve ve profilli şerit, bu cephelerde basık kemer şeklindedir. Güney cephesinin dairesel çıkma yapan kısmında beş, her iki yanında ise dörder adet; yuvarlak kemerli ve mermer çerçeveli dikdörtgen pencere, eşit aralıklarla konumlanır. Güney cephe duvarının üstünde, diğer cephelerdeki profilli silmeler şeklindeki mermer bir saçak vardır.[24]
İç
Giriş mekânı
Köşkün planı
Yaklaşık 32 m2'lik alana sahip sekizgen planlı giriş mekânı, bir köşk şeklinde tasarlanmıştır. Bu kısmın ahır bölümüne bakan üç cephesinde de, dış cephedekine benzer at nalı kemere sahip birer aralık bulunur. Orta eksendeki aralık, ahır bölümüne açılan ahşap ve camlı bir kapı, diğer ikisi ise pencere olarak kullanılır. Zemin, balıksırtı örüntülü parkeyle kaplıyken duvarlar sıvayla kaplı ve badanalıdır.[25][26]
Tavan, üzeri rozet işlemeli altın yaldızlı çıtalarla oluşturulan çerçevelerin içindeki kalemişi ve tasvirlerle süslüdür. Tavanın ortasındaki sekizgen çerçevenin merkezinde, içinde palmet dizisinin yer aldığı ve aralarında dairelerin bulunduğu bordürle sınırlandırılan bir daire konumlanır. Mavi zemin üzerine atlamalı bir şekilde sıralanan sarı renkli kozalak ile sarı renkli ve kırmızı dolgulu lale motifleri, daireyi çevreler. Merkezdeki sekizgen çerçevenin etrafında, dıştan içe doğru daralan sekiz yamuk çerçeve vardır. Açık yeşil zemin üzerine sarı renkle işlenen motiflerin olduğu bir bordür, hem bu yamukları ayırır hem de tavanı çevreler. Bordürde, ardışık bir şekilde sıralanan, içinde rozet olan kare ile içinde çiçek olan daireler; rumi ve geçmeli düzenlemelerle birbirlerine bağlanır.[27][28]
Yamuk çerçevelerin altısında hayvan, ikisinde ise arma tasvirleri yer alır. Çerçevelerdeki tüm kompozisyonlar, geçmeli bir şekilde birbiri ardına sıralanan iki kenarı diğerlerinden daha uzun altıgen ve eşkenar dörtgenlerin oluşturduğu zencerekten oluşan bordürle çevrelenir. Doğudaki çerçevede hilal ve yıldızlıOsmanlı bayrakları ile tuğra, mızrak, kargı, at koşum takımı ve Aziziye fesi tasvirlerinden oluşan bir kompozisyon vardır. Kalan kısımlar, natüralist çiçek ve yaprak tasvirleriyle bezelidir. Batıdaki çerçevede ise sancak, tuğ, kalkan, mızrak, süvari başlığı ve at koşum takımı tasvirleri yer alırken kalan kısımlar, doğudakine benzer tasvirlerle süslüdür.[27][28]
Diğer altı çerçevenin her birinin ortasında, içerisinde hayvan mücadele sahnelerinin konu alındığı tasvirlerin yerleştirildiği dairesel birer madalyon bulunur. Giriş kapısının üzerindeki tasvirde, ay ışığında mücadele eden iki fil yer alır. Doğusundaki tasvirde, palmiyelerin bulunduğu bir alanda aslanın üzerine yürüyen bir fil; batısındakinde ise bir kaplan karşısındaki atlar gösterilir. Tavanın güney kısmının ortasındaki çerçevede, kayalıklı bir alanda birer zürafa ile kaplanın mücadelesi tasvir edilir. Bu çerçevenin doğusundakinde deve kuşlarının bir aslanla mücadelesi, batısındakinde ise şaha kalkmış bir at ile bir tay yer alır. Her bir madalyonun yukarısında, üst kısma doğru geçme yaparak ok şeklinde sonlanan dikdörtgen birer kartuşun ve bunların içinde çiçek demeti tasviri bulunur. Madalyonların altında birer istiridye motifi, etrafında ise yeşil zemin üzerine kırmızı ve sarı renkli, Barok tarzı kıvrım dal ve yaprak motifleri işlenmiştir.[27][29] Hayvanların "vahşi Afrika'yı andıran egzotik bir üslupta" tasvir edildiğini ve Oryantalist etkiler taşıdığını söyleyen sanat tarihçisi Mesut Dündar, tasvirler ile yapının mimarisi arasında bir "uyum" olduğunu belirtir.[30] Sanat tarihçisi Şûle Yum, bu tasvirlerin "16. yüzyıl İran minyatürlerini anımsattığı"nı ifade eder.[31]
Duvarların üst hizasında tavanı, kademeli bir çıkma çevreler. Duvarlarla tavanın birleştiği kısım, bitki motifleriyle süslenen profilli çıtalarla kapatılmıştır. Altındaki çıkma yapan bordürün ön yüzünde birbiri ardına sıralan kemer ile içlerindeki stilize motifler; alt yüzünde ise geometrik motifler, kırmızı ve mavi zemin üzerine sarı renkle işlenmiştir. Altındaki daha geniş bordür, profilli çıtalarla sınırlandırılır. Kırmızı, mavi, sarı ve yeşil renklerin kullanıldığı bu bordürde, palmet ile istiridye motifleri birbiri ardına sıralanırken palmetlerin merkezinde kozalak, köşelerinde ise stilize yaprak motifleri işlidir. Tavan eteğinin en altında, mavi zemin üzerine sarı renkli sekiz kollu yıldız motiflerinin işlendiği kuşak bulunur.[32][29]
Ahır
Giriş mekânındaki kapının ardındaki üç basamaklı ve çift yönlü bir merdivenden ahır bölümüne ulaşılır. Kabaca doğu-batı doğrultusunda uzanan dikdörtgen planlı bölümün güney duvarının orta ekseninde, dışa doğru yarım daire şeklinde çıkma yapan kısım vardır. Giriş ekseni üzerindeki yarım dairenin merkezinde altıgen şeklindeki mermer bir havuz konumlanır. Yarım daire kısımdaki beş pencereden ortadakinin her iki yanına birer at başı büstü yerleştirilmiştir.[33][23]
Mekân, eşit aralıklarla dizilen iki sıra silindirik ahşap direk ve üzerlerindeki kirişlerle üç sahna ayrılır. Dikdörtgen planlı kısmın uzun kenarlarında karşılıklı olarak sıralanan onar adet hayvanlara mahsus ahşap kabinli bölme, giriş ekseni üzerinde batı ve doğuda beşer adet olacak şekilde ikiye ayrılır. Bu bölmelerde yemlik ve otluklar bulunur. Bölmelerin yukarısından, direkleri birbirine bağlayan, altında ve üstünde ahşap birer palmet sırası bulunan bir kuşak geçer. Ortadaki sahnı uzunlamasına örten beşik tonoz, giriş mekânı ekseninde aynalı tonoza dönüşür. Aynalı tonozun tabanındaki çerçevenin köşelerinde, aralarda ise palmet motiflerinin işlendiği ahşap sarkıtlar vardır. Yarım daire kısmın güney bölümünün üzeri, çift tarafı meyilli enli çıtalarla şekillendirilen düz bir tavanla, hayvan kabinlerinin yer aldığı kısımlar ise orta sahna dik uzanan beşik tonozla örtülüdür. Örtüler ile hayvan kabinlerinin zemini ahşapken orta sahnın zemini balıksırtı örüntülü tuğla döşelidir. Ortadaki sahnın doğu kenarındaki kapı samanlığa, batı kenarındaki kapı ise yapının konumlandığı düzlüğe açılır.[32][34]
Mutfak ve samanlık
Yapının güneydoğu köşesinde, ahırla aynı doğrultuda uzanan dikdörtgen planlı bir yapı bulunur. Kuzey cephesinden giriş yapılan yapının ortasında bir giriş kısmı vardır. Buranın doğusundaki oda samanlık, batısındaki ahır mutfağı olarak kullanılsa da; ilerleyen dönemde yapılan düzenlemelerle her iki oda da askerî personelin kullanımı amacıyla yatakhaneye dönüştürülmüş, yapı genişletilerek tuvalet, banyo ve mutfak gibi bölümler eklenmiştir.[35]
Notlar
^Hasahır, Has Ahır ya da Istabl-ı Âmire, Osmanlı padişahları ile yakın hizmetinde bulunan kişilere ait atların bulunduğu ahır anlamına gelir.
^abGöncü, T. Cengiz (2013). "Boğaziçinde bir "Sahilsaray-ı Ferahfezâ": Beylerbeyi Sahilsarayı-ı Hümâyunu". İstanbul Araştırmaları Yıllığı. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları (2): 205-214. ISSN2147-2068.
^Kuzucuoğlu, Alpaslan Hamdi (2011). İstanbul Beylerbeyi Sarayında Risk Analizleri ve Koruyucu Tedbir Önerileri (doktora). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Taşınabilir Kültür Varlıklarını Koruma ve Onarım Ana Bilim Dalı Koruma Yenileme ve Restorasyon Bilim Dalı. s. 12.
^Dündar, Mesut (2012). "Beylerbeyi Sarayı tavan resimleri". 7. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi, Bildiriler IV. Konya: Atatürk Kültür Merkezi. s. 831. ISBN978-975-16-2463-5.
^Yum, Şûle (1991). Milli Saraylar'da Duvar ve Tavanlarda Yer Alan Doğa ve Mimari Konulu Manzara Resimleri (yüksek lisans). İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ss. 94-95.
Dündar, Mesut (2008). Beylerbeyi Sarayı (doktora). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı.
Göncü, Tuncay Cengiz (2006). Beylerbeyi Sarayı'nın İnşâ Süreci, Teşkilâtı ve Kullanımı (yüksek lisans). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı.
Nemlioğlu, Candan; Taşkın, Hatice; Yıldırım, Neşe (2-4 Kasım 2012). "Osmanlı zarafetinin etkin bir örneği Beylerbeyi Sarayı Ahır Köşkü". Göncüoğlu, Süleyman Faruk (Ed.). Uluslararası Üsküdar Sempozyumu VII(PDF). 1. İstanbul: Üsküdar Belediyesi. ss. 601-622. ISBN978-605-84934-1-4.
