İnsan haklarının üç nesli

İnsan haklarının üç nesle ayrılması ilk olarak 1979 yılında Çek hukukçu Karel Vasak tarafından Strazburg'daki Uluslararası İnsan Hakları Enstitüsü'nde önerilmiştir. Vasak bu terimi en azından Kasım 1977 gibi erken bir tarihte kullanmıştır.^[1] Vasak'ın teorileri öncelikle Avrupa hukukunda kök salmıştır.

İki yıl sonra yaptığı bir konuşmada, bölümleri Fransız Devrimi'nin üç parolasını takip ediyor: Özgürlük, Eşitlik, Kardeşlik .^[2] Üç nesilAvrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi, Avrupa Birliği Temel Haklar Bildirgesi'nin bazı başlıklarında yansıtılmaktadır. İnsan Hakları Evrensel Bildirisi birinci ve ikinci nesil hakları sıralarken, belgenin kendisi bunları Vasak'ın çerçevesine uygun olarak özel olarak sıralamamaktadır.

Birinci nesil insan hakları

Klasik haklar, siyasal haklar ya da mavi haklar olarak da adlandırılan birinci nesil insan hakları, esasen özgürlük ve siyasi hayata katılımla ilgilidir.^[3] Birinci kuşak haklar, kişileri siyasi iktidara karşı korumaktadır.^[4] Bu haklar karşısında devletin pasif bir tutum sergilemesi gerektiği ifade edilmektedir. Dolayısıyla birinci kuşak haklar devletin pasif bir tutum içerisinde olmasını gerektiren kişileri devlete karşı koruyan haklar olarak tanımlanmaktadır. Fakat bu haklar için devletin veya siyasi iktidarın karışmama yükümlülüğünden öte ayrıca pozitif yükümlülüklerde de bulunması gerektiği ifade edilmektedir. Birinci kuşak haklar esas olarak kişi haklarını ve siyasal hakları içermektedir.^[5] Ayrıca bu haklara negatif statü hakları da denilmektedir. Birinci kuşak haklara yaşam hakkı, düşünce ve düşünceyi açıklama özgürlüğü, dilekçe hakkı, mülkiyet hakkı, seçme ve seçilme hakkı örnek olarak gösterilmektedir.

Bu haklardan bazıları ve yasal işlem hakkı, 1689 yılında 1689 Haklar Beyannamesinde ifade edilen 1215 tarihli Magna Carta'ya ve İngiliz Hakları'na kadar uzanmaktadır. Birinci nesil insan haklarının daha kapsamlı bir dizisinin öncülüğünü Fransa'da 1789'da İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi ve 1791'de Amerika Birleşik Devletleri Haklar Bildirgesi yapılmıştır.

Bu haklar, ilk olarak 1948 Evrensel İnsan Hakları Bildirgesi'nin 3 ila 21. Maddeleri ve daha sonra 1966 Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi ile küresel düzeyde kabul edilmiş ve uluslararası hukukta statü kazanmıştır. Avrupa'da ise 1953 yılında Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi'nde yer almıştır.

Hayat hakkı ve kişi dokunulmazlığı

Kişi özgürlüğü ve kişi güvenliği

Düşünce ve ifade özgürlüğü

Mülkiyet hakkı

Dilekçe hakkı

Seçme ve seçilme hakkı

Adil yargılanma hakkı

Eşitlik hakkı

İnanç ve ibadet özgürlüğü

Dernek kurma hakkı

Konut dokunulmazlığı

Toplantı ve gösteri yürüyüşü hakkı

İkinci nesil insan hakları

İkinci nesil insan hakları eşitlikle ilgilidir ve İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra hükûmetler tarafından tanınmaya başlamıştır. Temelde ekonomik, sosyal ve kültürel niteliktedirler. Vatandaşların farklı üyelerine eşit koşullar ve muameleyi güvence altına alırlar. İkincil haklar arasında adil ve elverişli koşullarda istihdam edilme hakkı, yiyecek, barınma ve sağlık bakımının yanı sıra sosyal güvenlik ve işsizlik yardımları da yer almaktadır. Birinci nesil haklar gibi bu haklar da İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nde yer almış ve Evrensel Beyanname'nin 22 ila 28. Maddeleri ile Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme'de ayrıca düzenlenmiştir.

Amerika Birleşik Devletleri'nde Başkan Franklin D. Roosevelt, 11 Ocak 1944'teki Birliğin Durumu Konuşmasında hemen hemen aynı gerekçeleri kapsayan İkinci Haklar Bildirgesini oluşturdu. Günümüzde pek çok ulus, devlet ya da uluslar grubu, Avrupa Sosyal Şartı gibi kapsamlı insan hakları setlerini garanti altına alan yasal olarak bağlayıcı bildirgeler geliştirmiştir.

Bazı ABD eyaletleri bu ekonomik haklardan bazılarını yasa haline getirilmiştir; örneğin, New York eyaleti, ücretsiz eğitim hakkının yanı sıra,^[6][7] " örgütlenme ve toplu pazarlık hakkı",^[8] ve işçi tazminatını ^[9] da Anayasa Hukuku ile koruma altına almıştır.

Bu haklar bazen "kırmızı" haklar olarak adlandırılmaktadır. Hükûmete bu haklara saygı gösterme, bunları teşvik etme ve yerine getirme görevi yüklemektedir, fakat bu kaynakların mevcudiyetine dayanmaktadır. Bu görev devlete yüklenmiştir çünkü devlet kendi kaynaklarını kontrol etmektedir. Hiç kimse doğrudan barınma ve eğitim hakkına sahip değildir. (Örneğin Güney Afrika'da hak, başlı başına barınma hakkı değil, daha ziyade "yeterli konuta erişim hakkıdır",^[10] aşamalı olarak gerçekleştirilmektedir.^[11] )

Hükûmetin görevi bu pozitif hakların gerçekleştirilmesidir.

Üçüncü nesil insan hakları

Üçüncü nesil insan hakları, Birleşmiş Milletler Çevre Konferansı'nın 1972 Stockholm Bildirgesi, 1992 Rio Çevre ve Kalkınma Bildirgesi ve genel olarak istek uyandıran diğer "yumuşak hukuk" parçaları da dahil olmak üzere birçok ilerici uluslararası hukuk belgesinde ifade edildiği gibi, yalnızca medeni ve sosyal hakların ötesine geçen haklardır.

Dayanışmacı insan hakları olarak da bilinen bu haklar, bireysel haklar çerçevesinin ötesine geçerek topluluk veya insanlar gibi kolektif kavramlara odaklanmaya çalışan haklardır. Bununla birlikte, bu terim, aynı zamanda kullanılan "yeşil" haklar gibi büyük ölçüde gayri resmi olarak kalmaktadır ^{[12][13][14][15][16][17][18]} ve bu nedenle aşağıdakiler de dahil olmak üzere son derece geniş bir hak yelpazesini barındırmaktadır:

• Grup ve kolektif haklar
• Kendi kaderini tayin hakkı
• Ekonomik ve sosyal gelişme hakkı
• Sağlıklı bir çevre hakkı
• Doğal kaynaklara erişim hakkı
• İletişim hakkı ve iletişim hakları
• Kültürel mirasa katılım hakkı
• Nesiller arası eşitlik ve sürdürülebilirlik hakları

Afrika İnsan ve Halkların Hakları Sözleşmesinin bunların birçoğunu güvence altına almaktadır: kendi kaderini tayin hakkı, kalkınma hakkı, doğal kaynaklara erişim hakkı ve tatmin edici çevre hakkı.^[19] Bazı ülkelerde üçüncü nesil haklarının korunması için anayasal mekanizmalar da bulunmaktadır. Örneğin, Macaristan Gelecek Nesillerden Sorumlu Parlamento Komiseri,^[20] Finlandiya Parlamentosu'nun Gelecek Komitesi [fi] ve İsrail Knesset'indeki eski Gelecek Nesiller Komisyonu .

Bazı uluslararası örgütlerin bu tür hakları korumak için ofisleri vardır. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı'nın Ulusal Azınlıklar Yüksek Komiserliği buna bir örnektir. Avrupa Komisyonu Çevre Genel Müdürlüğü'nün misyonu "bugünkü ve gelecek nesiller için çevrenin korunması, muhafaza edilmesi, iyileştirilmesi ve sürdürülebilir kalkınmanın teşvik edilmesidir".

New York'un "sonsuza kadar vahşi" anayasa maddesi gibi bazı yargı bölgeleri çevrenin korunmasına yönelik hükümler yürürlüğe koymuştur;^[21] bu madde New York Eyalet Başsavcısı veya Temyiz Dairesi'nin onayı ile herhangi bir vatandaş tarafından uygulanabilir.^[22]

Dördüncü nesil insan hakları

Bazı analistler, üçüncü nesle dahil edilemeyen hakları, birinci ve ikinci nesil hakların gelecekteki taleplerini ve özellikle teknolojik gelişme ve bilgi ve iletişim teknolojileri ve siber uzay ile ilgili yeni hakları içerecek dördüncü nesil bir insan haklarının ortaya çıkmakta olduğunu ileri sürmektedir.^[23]

Ancak bunun içeriği net değildir ve bu analistler özgün bir öneri sunmamaktadır. Normalde üçüncü nesilden bazı hakları alıp dördüncüye dahil etmektedirler, örneğin sağlıklı bir çevre hakkı veya biyoetikle ilgili hususlar gibi. Bu analistlerden bazıları dördüncü neslin yeni teknolojilerle ilgili insan hakları tarafından verildiğine inanırken,^[23] diğerleri dijital haklar hakkında konuşmayı tercih etmekte ^[24] ve burada aşağıdaki gibi yeni bir dizi hak bulunmaktadır:

• Bilgi işlem ve dijital ortama eşit erişim hakkı
• Dijital kendi kaderini tayin hakkı
• Dijital güvenlik hakkı
• Kişinin kendi dijital verilerine (habeas data ) erişim hakkı ^[25]

Diğerleri ise farklılaştırıcı unsurun, ilk üç nesil toplumun bir üyesi olarak insana atıfta bulunurken, dördüncü neslin haklarının bir tür olarak insana atıfta bulunması olacağına işaret etmektedir.

Yorum

Maurice Cranston, kıtlığın sözde ikinci ve üçüncü kuşak hakların gerçekte hak olmadığı anlamına geldiğini savunmuştur.^[26] Bir kişinin bir hakkı varsa, diğerlerinin de bu hakka saygı gösterme görevi vardır, ancak hükûmetler vatandaşların sözde ikinci ve üçüncü nesil haklarının ima ettiği görevleri yerine getirmek için gerekli kaynaklardan yoksundur.

Claremont McKenna College'da yönetim profesörü ve Claremont Enstitüsü'nün kıdemli üyesi Charles Kesler, ikinci ve üçüncü nesil insan haklarının, çoğunluğun kendi içinde iyi şeyler olduğunu kabul edebileceği siyasi hedefleri haklar diliyle gizleme ve böylece bu siyasi hedeflere uygunsuz çağrışımlar kazandırma girişimi olduğunu savunmuştur. Ona göre, sosyo-ekonomik malların "hak" olarak adlandırılması, doğal olarak ilgili bir "görev" kavramı yaratmaktadır, böylece diğer vatandaşların bu yeni hakları yerine getirmek için hükûmet tarafından diğer insanlara bir şeyler vermeye zorlanması gerekmektedir. Ayrıca, ABD'de yeni hakların federal düzeyde siyasi karar alma mekanizmasının federalizmi ihlal edecek şekilde "millileştirilmesine" yol açtığını ifade etmiştir.^[27] Hillsdale College profesörü Paul Rahe, Soft Despotism, Democracy's Drift adlı kitabında, eşitlik temelli haklara odaklanmanın, başlangıçtaki medeni hakların sürekli genişleyen bir hükûmete tabi kılınmasına yol açacağını, bu hükûmetin de vatandaşlarına doğru bir şekilde hizmet veremeyecek kadar beceriksiz olacağını ve yalnızca daha fazla hakkı kendine tabi kılmaya çalışacağını yazmıştır.^[28]

19. yüzyıl filozofu Frederic Bastiat bu negatif ve pozitif haklar arasındaki çatışmayı şu sözlerle özetlemiştir:

M. de Lamartine bir gün bana şöyle yazdı: "Sizin doktrininiz benim programımın sadece yarısı; siz özgürlükte durdunuz, ben kardeşliğe doğru gidiyorum." Ben de ona cevap verdim: "Programınızın ikinci yarısı ilk yarısını yok edecektir." Ve aslında, "kardeşlik" kelimesini " gönüllülük" kelimesinden ayırmak benim için oldukça imkansızdır. Özgürlük yasal olarak yok edilmeden ve adalet yasal olarak ayaklar altına alınmadan, kardeşliğin yasal olarak uygulandığını düşünmek benim için imkansızdır.^[29]

İktisatçı Friedrich Hayek, ikinci nesil " sosyal adalet " kavramının pratikte politik bir anlamı olamayacağını öne sürmektedir:

Bu haliyle hiçbir durum adil ya da adaletsiz değildir: sadece birilerinin bu durumun ortaya çıkmasından sorumlu olduğunu varsaydığımız sürece ... Aynı anlamda, fiyatların eyleme rehberlik ettiği serbest piyasa/kendiliğinden işleyen piyasa, insanların herhangi bir anlamda neye ihtiyaç duyduklarını ya da neyi hak ettiklerini hesaba katamaz, çünkü hiç kimsenin tasarlamadığı bir bölüşüm oluşturur ve tasarlanmamış bir şey, salt bir durum, adil ya da adaletsiz değildir. Ve işlerin "adil" bir şekilde dizayn edilmesi gerektiği fikri, aslında, piyasayı terk etmemiz ve birilerinin herkesin ne kadarına sahip olması gerektiğine karar verdiği planlı bir ekonomiye dönmemiz gerektiği anlamına gelmektedir ve bu da elbette, ancak kişisel özgürlüğün tamamen ortadan kaldırılması pahasına buna sahip olabileceğimiz anlamına gelmektedir.^[30]

New York Üniversitesi Hukuk Fakültesi profesörü Jeremy Waldron, ikinci nesil haklara yönelik eleştirilere yanıt niteliğinde bir yazı kaleme almıştır:

Her halükarda, birinci nesil haklardan ikinci nesil haklara yönelik argümanın hiçbir zaman kavramsal bir analiz meselesi olması beklenmiyordu. Daha ziyade şuydu: Eğer bir kişi için medeni veya siyasi özgürlüğü güvence altına almak gerçekten önemliyse, bu bağlılığa, kişinin bu özgürlüğün tadını çıkarmasını ve kullanmasını mümkün kılan yaşam koşullarıyla ilgili daha fazla endişe eşlik etmelidir. A ve B arasındaki seçimin kendisi için hiçbir şey ifade etmediği ya da birini seçip diğerini seçmemesinin hayatı üzerinde hiçbir etkisinin olmayacağı bir durumda bırakılırsa, bu kişinin özgürlüğü (örneğin A ve B arasında seçim yapma özgürlüğü) için mücadele etmeye neden değer olsun ki?"^[31]

Macar sosyalist ve politik iktisatçı Karl Polanyi, Büyük Dönüşüm kitabında Hayek'e tamamen zıt bir argüman ortaya koydu. Polanyi, kontrolsüz bir serbest piyasanın baskıcı bir ekonomik yoğunlaşmaya ve ardından sivil hakları gerileten bir demokratik yönetime yol açacağını yazmıştır.^[32]

1993'teki Dünya İnsan Hakları Konferansı, medeni ve siyasi haklar (negatif haklar) ile ekonomik, sosyal ve kültürel haklar (pozitif haklar) arasındaki ayrıma karşı çıkmış ve bunun sonucunda Viyana Beyannamesi ve Eylem Programı "tüm insan haklarının evrensel, bölünmez, birbirine bağlı ve birbiriyle ilişkili" olduğunu ilan etmiştir.^[33]

Notlar

1. Vašák, Karel. "A 30-year struggle; the sustained efforts to give force of law to the Universal Declaration of Human Rights". UNESDOC. 17 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Eylül 2021. 
2. Etudes et essais sur le droit international humanitaire et sur les principes de la Croix-Rouge en l'honneur de Jean Pictet, red. by Christophe Swinarski, Comité Internat. de la Croix-Rouge ; Nijhoff, 1984
3. "İnsan Hakları" (PDF). T.C. Adalet Bakanlığı, Eğitim Dairesi Başkanlığı. 4 Aralık 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
4. Mohammad Reza Sarani, Seyed Hossein Sadeghi, Hossein Ravandeh (July 2017). "The Concept of "Right" and its Three Generations" (PDF). International Journal of Scientific Study. doi:10.17354/ijssI/2017/6. 14 Aralık 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
5. CEYLAN, Neslihan Aybike (2017). "KAMU HUKUKU (GENEL KAMU HUKUKU) SOSYAL VE EKONOMİK HAKLAR VE HAKLARIN BÜTÜNLÜĞÜ İLKESİ", Sayı 2. Anasay. s. 217 - 226. 26 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Temmuz 2021. 
6. N.Y. Const. ART. XI, § 1, found at New York State Assembly website 12 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved February 23, 2012.
7. Campaign for Fiscal Equity, Inc. v. State, 86 N.Y.2d 307 (1995). Case brief found at Cornell Law School website. Retrieved February 23, 2012.
8. N.Y. Const. ART. I, § 17, found at New York State Assembly website 11 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved February 23, 2012.
9. N.Y. Const. ART. I, § 18, found at New York State Assembly website 11 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved February 23, 2012.
10. Constitution of the Republic of South Africa, 1996, s 26(1).
11. s s 26(2).
12. "Los Derechos Humanos de solidaridad". Isipedia (İspanyolca). 3 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
13. "¿Cuáles son los derechos humanos de tercera generación?" (İspanyolca). Spanish committee of ACNUR. April 2017. 2 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
14. "Los derechos de tercera generación" (İspanyolca). Amnesty International Catalonia. 24 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
15. "Three Generations of Human Rights". Globalization 101. Levin Institute - State University of New York. 2 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
16. Jensen, Steven. "Putting to rest the Three Generations Theory of human rights". Open Global Rights. 17 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
17. Domaradzki, Spasimir; Khvostova, Margaryta; Pupovac, David (6 Eylül 2019). "Karel Vasak's Generations of Rights and the Contemporary Human Rights Discourse". Human Rights Review. Springer. 20 (4): 423-443. doi:10.1007/s12142-019-00565-x. 
18. Cornescu, Adrian (2009). "The generations of human's rights" (PDF). 14 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
19. African Charter on Human and Peoples' Rights, Article 20, 21, 22 and 24
20. "Notes: Hungarian Parliamentary Commissioner for Future Generations". 29 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2024. 
21. N.Y. Const. ART XIV, § 1. Found at New York State Assembly website 4 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved February 23, 2012.
22. N.Y. Const. ART XIV, § 5. Found at New York State Assembly website 4 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. Retrieved February 23, 2012.
23. ^ Bustamante, Javier (September 2001). "Hacia la cuarta generación de Derechos Humanos: repensando la condición humana en la sociedad tecnológica". Revista Iberoamericana de Ciencia, Tecnología, Sociedad e Innovación (İspanyolca). Madrid: Organization of Ibero-American States. 29 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
24. Riofrío, Juan Carlos (2014). "La cuarta ola de derechos humanos: los derechos digitales". Revista Latinoamericana de Derechos Humanos (İspanyolca). 25 (1): 15-45. 20 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
25. "Los derechos humanos de tercera y cuarta generación". Encuentro Jurídico (İspanyolca). January 2013. 23 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020. 
26. Cranston, Maurice. "Human Rights: Real and Supposed," in Political Theory and the Rights of Man, edited by D. D. Raphael (Bloomington: Indiana University Press, 1967), pp. 43-51.
27. "Charles Kesler on the Grand Liberal Project". Uncommon Knowledge. 28 Mayıs 2009. 15 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2010. 
28. "Soft Despotism with Paul Rahe". Uncommon Knowledge. 19 Kasım 2009. 4 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2010. 
29. Bastiat, Frédéric (1850). "The Law". Selected Essays on Political Economy. Irvington-on-Hudson, NY: The Foundation for Economic Education, Inc. 
30. Hazlett, Thomas W. (July 1992). "The Road from Serfdom: Forseeing the Fall". Reason. 22 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2010. 
31. Jeremy Waldron, 1993. Liberal Rights: Collected Papers, page 7, 1981–91. 0-521-43617-6
32. Karl Polanyi (2001). The Great Transformation. Beacon Press. ISBN 978-0-8070-5643-1. 
33. Vienna Declaration and Programme of Action, Part I para 5