Ura e Nartës (greqisht: Γεφύρι της Άρτας/Yefíri tis Ártas), është një urë guri osmane qe lidh dy brigjet e lumit Nartë (greqisht: Άραχθος/Árakhthos) në afërsi të qytetit Nartë në Greqi.
Ura u bë i famshëm nga baladën popullore legjendare, e cila është gati sakrificës njerëzore. Nga balada, një numër të madh fjalësh të urta greke dhe shprehjeve të zakonshme u ngrit, lidhur me vonesa të pafundme, si në tekstin e baladës "Gjithë ditën që po ndërtonin atë, dhe në natën ajo do të rrëzohet".
Ura e Nartës dhe legjenda
Megjithatë, sipas disa traditave, ura e Nartës u ndërtua në kohen e Despotatit të Epirit kur Narta bë kryeqyteti i shtetit, ndoshta nën Mihail II Duka (1230-1271). Datat e tjera për ndërtimin e urës janë në vitëve 1602-1606 ose 1613.[1] Serafimi, Kryepeshkopi i Nartës, ka vërejtur se ura është ndërtuar, sipas një tradite, nga një bakall Nartiot. Prej viteve 1881-1912, pika kufitare dhe dogana ishte në mes të urës dhe ashtu e kufiri midis Perandoria Osmane dhe Mbretëria e Greqisë.[1]
Ura e Nartës
Sipas baladën popullore të këngave trimash/kreshnikësh greke, çdo ditë 60 nxënësit dhe 45 zejtarë ose muratorë, nën udhëheqjen e krye ndërtuesi, u përpoq për të ndërtuar një urë, por themelet e saj u shemb çdo natë. Së fundi një zog me zë të njeriut informoi krye ndërtuesit se në mënyrë për urën që të mbetet në këmbë, ai duhet të sakrifikojë gruan e tij. Si gruaja ishte duke u vrarë, duke vendosur brenda në themelet e ndërtimit, ajo fliste mallkime që përfundonin me bekime.
Paralele
Ideja se një ndërtesë e madhe nuk mund të ndërtohet pa një sakrificë njerëzore ("mbyllje brenda" e njëriut në ndërtimin), ishte gjithashtu e zakonshme në folklorin e popujve të tjerë të Ballkanit, si bullgarët, serbët, shqiptarët dhe rumunët; për shembull, legjenda rumun i Meşterul Manole ose legjenda shqiptar i Rozafës. Kështu, krye ndërtuesi duke u detyruar për të sakrifikuar gruan e tij në këtë mënyrë është një temë e zakonshme në këngë popullore të rajonit Ballkan.[2]
Një element përsëritur e fabulat është vendimi i krye ndërtuesit të sakrifikojë gruan që vjen herë të parë në vendin e ndërtimit ti sjellë atyre ushqim. Të gjithë përveç njërit thyejnë premtimin e tyre dhe i tregojnë gratë e tyre për të ardhur vonë, kurse gruaja i ndërtues i ndershëm është që sakrifikohet.[3][4]
Një nga legjendat e lidhur me Merlinin është ajo me Vortigern, mbreti i Anglisë, kush ndërtonte një kullë që të mbrojë veten nga Ambrosius dhe Uther Pendragon. Ashtu si Ura e Nartës, sa herë e mbaronin punën e një ditës në kullë, ajo do të shembet në natën dhe këshilltarët e Vortigernit rekomandoi që një fëmijë duhet sakrifikuar dhe përzierjen gjakun e tij me tretësirë ndërtimi, që të parandaluar kolapsin.
Këngët
Legjenda është e njohur në mesin e shqiptarëve nga Çamëria dhe është vënë në këngë. Më poshtë janë dy shembuj të legjendës nga Çamëria. Kënga e parë është nga rajonet qendrore të Çamërisë, ndërsa kënga e dytë është nga periferia e rajoneve shqipfolëse dhe në afërsi të Nartës. Të dyja këngët janë në dialektin çamërisht të shqipes.
Ju t’e dini, mre, shokë e sahi,
Ura e Nartës mre, kur ishtë bënë,
tre vëllezër kaha Lluri klenë.
Të tre emrat na i kanë pasë.
Mihë Guri të madhit ia thoshin,
dhe të mesmit Pani mre, ia thoshin,
dhe i vogli Kiçi e kish ëmrin.
Tre, vëllezrit atje që penojnë.
Dizet djema pënëtore i kanë.
Punë natë bëjnë e punë ditë,
puna fare nuk u del për dritë.
Atje shkon një plak edhe u thotë:
«Ustallarë, ju mre ustallarë,
kurrë puna s’do t’u vejë mbarë!
Si mundet puna mre t’u vejë mbarë,
si mundet ura juve t’u qëndrojë,
pa u bënë një njeri kurban,
pa një dem që ta keni bëluar,
pa një dash që ta keni bëluar,
nënë këmbët e Urës së Nartës?
Kështu puna do t’ju vejë mbarë
Ura e Nartës kështu do ndërtohet».
Si t’ia binin mre e çish t’ia binin?
Kollaj kle mre për demin e dashin.
Berri i shkretë edhe theret me zor,
po çish njeriu mre ati të sellin?
Tre vëllezënit na janë mëjtuar:
— Më saba bukën — thanë — kush t’e sellë,
çil kunatë këtu të vijë e para,
në themel të gjallë do t’e vënë.
Edhe një dem atje do t’e vënë,
edhe një dash atje do t’e vënë,
kushtu ura do rrijë më këmbë.
Po i pari s’na kle gënjeshtiar,
s’na gënjente mre i pari inë:
se «vëllai ta xerr sirin më thellë».
Pani e Miha, të pabesë klenë,
grave tire ata u treguan.
Fushës Nartës, mre kur ura sabahu,
nusa e Kiços mre, nek ura shkon,
gosur torvat mre me bukë e gjellë:
— Mbarë u vaftë, o ju ustallarë!
— Mbarë paç, o moj kunata jonë!
Thanë Pani dhe ai Mihë Guri.
Kiçit vogël, po i thotë e shoqa:
— Çish ke, o ti imzot, që po klan?
— Në themele sa më ra ognaza,
më ra thellë e do ma marrë lumi.
— Atë ognazë imzot — do t’a xerr unë.
Kur ka zdrikur nusa atje poshtë,
bët e bët ata, i huadh gurë.
— O ti burrë, mre i ziu burrë,
pse me botë gjallë me bëlon?
Nonjë fal në jetë s’bëra kurrë:
Edhe ti e zezë Urë e Nartës,
të më dridhesh kùshtù si dhe unë;
gjithë njerzit të dridhen bi urë,
hoj shëndoshë, mre hoj të sumurë!
Dëgjo burrë edhe ju kunetë,
do t’u lë mre sot-o një amanet,
një amanet të rëndë gur mulliri,
djalin tim ju amanet t’e kini:
Do të mbijë kutù një fik i bardhë,
kur të pjekë aj kokrrën e parë,
ju t’ia ipni djalit tim t’e hajë,
edhe gjoksin jashta të m’e lini!
Gjoksin jashta mre, ia kanë lenë,
rrodhi ati një krua i ergjëndë,
vij e pij mre, djali e madhohej,
vij e pij i sumuri e shërohej.
Ura e Nartës mre, qëndron dhe sot.
Dhe nga njerzit bi të kur kalojnë:
po dëgjohet demi që pëllet,
po dëgjohet dashi që bërtet,
zeri i nuses që thotë «oh, medet!»
Tre vëllezer kaha Lluri:[7]
ki Panua, ki Mihal Guri,
Kiçua i vogël si nuri,[8]
— Të tre vëllezer që jemi,
dizet pëntorë i kemi,
urën e Nartës ndërtojmë,
natë e ditë nuk pëshojmë,
dot në këmbë s’e qëndrojmë.
Urë, moj urë e mallkuar,
ç’fal të kemi, ja na thuaj?
Ati shkon një plak e u thotë:
— Pënofshi sot edhe mot,
po ura s’u qëndron dot,
pa vënë një shpirt në botë,
e një dem të zi t’e vini,
e një dash të zi t’e vini,
atje nek bëni themelin,
Kushtu ndreqetë kjo urë,
të shkojnë gjithë në urë,
ujt’ e lumit — mos t’i njumë
të shendosh’ e të sumurë.
Në kloft’ se plakun dëgjoni,
nuseve mos u rrëftoni,
t’a bëni me besa-besë,
kush t’e sellë bukën nestër,
ne themeli ta mbëloni,
edhe demin t’e mbëloni,
edhe dashin t’e mbëloni
Kiçua i vogël ish me besë,
Panua e Mihua të pabesë.
Thotë vjehrra nuses madhe:
— Ngreu ti, oj nusa e madhe,
shperu bukën ustallarve.
— Vjehrrë, o vjehrrë, ku ma gjete,
le ta shperë nusa e mesme,
se e kam djalin me ethe.
Thotë vjehrra nuses mesme:
— Ngreu ti, oj nusa e mesme,
shperu bukën ustallarëve,
— Dale, nanë, se kam pak punë,
se kam duartë me brumë.
I thotë vjehrra nuses vogël:
— Ngrehu ti, oj nusa e vogël,
shperu bukën ustallarëve.
— Dale nanë, se kam pak punë,
sa të vë djalin në gjumë.
— Ikë ti, se e vë unë.
— Mirë nane, vete unë.
U nis nusa për në urë:
— Puna e mbarë, o ustallarë!
— Mbarë paç kunata jonë, —
i tha Panua me Mihalë.
Thotë Kiçua i vogëli:
— Grua, kur të paçë me si,
i tërë dheu m’u nxi.
Kemi tre vjet që pënojnë,
e dot urën s’e mbarojmë:
gjithë ditënë pënojmë,
gjithë natën n’e rrëzojmë.
— Sh’ke, imzot, që klan me lot,
pse vëzhdrin ashtu në gropë?
— Më ra ognaza në gropë
më ra ognaza në lumë.
— Atë ognazë ta marrte unë!
«Po nusa sa ishte ulë
nisin që t’i hedhin gurë.
Nusa u thotë: «Pse, o burrë
përsiper me hidhni gurë,
pa u bënë sumurë kurrë,
pa thertur as këmbë, as dorë,
pa thertur as këmbë, as kokë,
më vë të gjallë në botë?
Po ata të këmba n’urë
po e bëlojnë me gurë.
— More burr’, a i ziu burrë,
po më bën direk në urë.
O moj urë, e zeza urë,
kur të shkojnë të semurë,
të dridhesh si dridhem unë.[9]
Burrë, do të them një fjalë:
jamanet të zinë djalë,
kutu nek do vihem unë,
do bijë një fik i bardhë,
kur të bijë kokrrën e parë,
t’ia ipni djalit t’e hajë.
Jamanet dhe ju kunetë,
gjoksin të m’e lini jashtë.
Gjoksin jashtë ja kanë lënë,
rrodhi një krua i ergjëndë,
djalin e rritte e madhonte,
të sumurët i shëronte.
Rokë - Llur (Filipjadhë), Fier 1954.
Shih edhe
Artemis Leontis, "The Bridge between the Classical and the Balkan", The South Atlantic Quarterly98:4:625-631 (1999) at MUSE On understanding the place of the Bridge of Arta in the literary landscape.
^БЪЛГАРСКО НАРОДНО ТВОРЧЕСТВО В ДВАНАДЕСЕТ ТОМА. Том VІІІ: Трудово-поминъчни песни. ЕИ "LiterNet" Варна. Второ издание, 2006 [1]
^Српске народне пјесме. Скупио их и на свијет издао Вук Стеф. Караџић.Технологије, издаваштво и агенција Београд, 11. октобар 2000 [2]Arkivuar 3 gusht 2016 tek Wayback Machine
^Fatos Mero Rrapaj (1983). Këngë popullore nga Çamëria. Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Instituti i Kulturës Popullore. f. 399-400.
^Rrapaj. Këngë popullore nga Çamëria. 1983. f. 401-403. "Kjo këngë është mbledhur nga Mirushe Roka, 90 vjeç, analfabete, nga fshati Rokë i Llurit (Fillpjadhës), refugjate e vitit 1925."
^Qytezë të vogël në Çamërinë e Jugut, midis rrugës Prevezë — Filipjadhë.
^Është një nga rastet e rralla ku përmënden emrat e vëllezërve.
^Thonë se kur kalojnë njerëz mbi këte urë, në kohën kur lumi del mbi nivelin e shtratit, ura dridhet, gruaja e murosur rënkon e bashkë me këtë dëgjohet edhe pëllitja e demit e blegërima e dashit.
