Oliver Cromwell (sq:Oliver Kromuell) (lindur më 25 prill1599 - vdiq më 3 shtator1658) ishte udheheqes i lartë ushtarak, politikan, ideolog dhe Lord Protektori i shteteve te Commonwealth dhe udhehqes i Revolucionit Anglez po ashtu dhe hartues i Kushtetutes se pare Angleze e cilia nuk zbatua dhe nuk hyri në fuqi asnjehere[1].
Kishte lindur ne nje familje te shtreses se mesme feudale ne Angli si i ri ishte involvuar ne politik po i pa njohur per publikun deri ne vitin 1628 kur ne moshen 29 vjecare hyri ne Parlamentin Anglez ne vitin 1630 u konvertua nga Katolik ne protestan dhe ju bashkua grupit te protestanteve qe quheshin Puritan ai u zgjodh deputet ne parlamenitin Anglez duke perfqesuar fillimisht Cambrige dhe Hutingdonn-nit ku ne kete detyre qendroi vetem nje vit dhe me vone ne Parlamentin e Madhe ne Angli ku qendroi nga viti 1640-1642 kur vendi ishte ne prage te luftes civile angleze[2]
Ai hyri ne Luften Civile Angleze duke qene ne anen e parlametaristeve qe quheshin ndryshe Roundhead (sq:Kokë rrumbullakët) ai u njoh me nofkën Korraca e Vjetër ai u be shpejt komandanti kryesore i kalorsise se trupava te pralametaristeve kundra monakisteve (rojalist) ai modeloi beri nje model te ri ushtrie sa ishte Komandant dhe Gjeneral suprem i ushtrise britanike[3]
Ai udhehoqi forcat parlamentariste drej fitores se luftes civile dhe ishte nje nenshkruesit e udherit per vdekjen (ekzekutimin) e mbretiti Charles I Ai mori komanden e gjithë ushtrise britanike duke udhehequr nje fushate kunder forcave rojaliste Irlandeze dhe katolike duke rimarr nen kontroll Irlandën dhe ne kete periudhe Oliveri morri shume kompetenca dhe shkroi disa ligje te cilat disa zbatohen edhe sot. Pas disa komploteve ne Irlande ai miratoi edhe nje... se ligj penal kundra fisnikrise katolike dhe ne disa raste ju'a konfiskoi pasurine dhe tokat po ashtu ne vitet 1650-1651 udhehoqi nje fushate kunder ushtrise jakobine Skoceze[4].
Me 20 prill1653 pas disa meritave te medha ai morri kompetenca dhe pushtet si Lord Suprem dhe hodhi poshte Paralmetin Rump duke themelur nje tjeter parlament ne Angli por i cili ishte jete-shkurter qe quhej Barebone Parliament,Ai me vone me 25 dhjetor1653 themeloi Protektorati i Oliver Cromwellit dhe emroi veten Lord Protector ky titull kishte kuptimin Zoti mbrojtes i Anglisë,Skocisë,Uellsit[5],Irlandës Ai udhehiqte nje politike agresive te jashtme dhe efikase ai deshi qe Angline ta bente Republike pur nuk ja arriti dhe me pas me daten 3 shtator1658 vdiq nga natyra në moshen 59 vjeçare dhe u varros në Westminster Abbey të Londrës, Por ne vitin 1660 pasi Rojalistet u rikthyen ne pushtet trupin e vdekur te Oliverit e nxorren nga varri dhe ia prene koken ne shenje hakmarrje sepse duke qene gjalle ata nuk kishin mundur ta mposhtinin dhe ti a prsinin koken.
Oliver Cromwell eshte nje nga figurat me diskutueshme te Britanis së Madhe i konsideruar si nje diktator agresiv per disa popuj keshtu eshte vlersuar nga historiani David Sharp,nje diktator ushtarak i konsideruar nga Wisnton Churchil disa autore si Thomas Carlyle e konsiderojn si hero dhe revolucionar dhe krahsohn me Leon Trockin,Ne vitin 2002 ishte i zgjedhur si nje nga dhjete personalitet me te shquara te gjitha kohrave ne Britani por sipas katolikeve irlandez,skocez dhe disave autorve kishtar eshte konsideruar si diktor gjenocidal duke u kritikuar ashper duke dhe se keto shtete vuajten shume ne kohen kur sundoi Oliveri[4].
Femijëria, edukimi dhe vitet e hershme
Oliveri ka lindur më 25 prill të vitit 1599 në Hutingdon, Huntingdonshire[6], Angli, nje qytet ne lindje te Anglisë babai i tij ishte Robert Cromwell ndersa nena e tij ishte Elizabeth Sweard ai kishte nje moter dhe nje vella me te madh vellau i tij Thomas Cromwell kishte qene minister ne kabinetin e mbretit Hanri VIII ku familja e tij kishte fituar nje pasuri te konsiderueshme pasi familja e Oliverit ushtronte dhe administronte disa toka te feudalesh dhe ketu ata u bene aristorkate feudal te shtreses se mesme.
Gjyshi i Oliver Cromwellit Sir Henry William ishte pronar i nje nga tokave me te pasura ne Huntingdonshire por pasuri e gjyshit te tij u nda ne shume familjar te Oliverit dhe ai nga pasuria e familjes trashigoi vetem nje shtepi ne Huntingdon e cila kishte nje toke qe sillte ta ardhuara vetem 300 funta per vit kjo i takoi pasi ai ishte djali dhe antari me i ri i familjes por Cromwell kishte deklaruar ne vitin 1654 duke thene se isha nje njeri i cili nuk jetonte as si pasur por as nuk isha ne erresiren e varferise[7].
Ai filloi te shkollohej ne Hinchingbrooke School dhe me vone vazhdoi studimet në kolegjin Sidney Sussex College
në Cambridge ky kolegj ishte dominuar nga kisha puritane nje lloje kishe protestante dhe Oliver ishte i frymzuar nga idete e kesaj kishe por ai ishte pagezuar nga kisha Anglikane ne vitin 1599, Me 17 qershor1617 u diplomua nga ky kolegj dhe morri nje diplome menjeher pas vdekjes se babait te tij.
Nuk dihet sakte se çfar beri Oliver Cromwelli pas vdekjes se babait te tij dhe pas diplomit disa biograf pretendojne se ai morri pjese ne gjykaten Inn Linkoln por edhe ne disa arkiva nuk eshte gjetur ndonje fakt se Cromwelli punoi ne kete gjykate por ne vitin 1973 jane gjetur disa te dhena ne arkiva qe figuron djali i tij Richardi qe ka punuar ne kete gjykate ne vitin 1647 pasi i ati e kishte derguar dhe familja e Cromwell kishte pasur nje pervoj ne kete gjykate.
Disa mendojn se Oliveri ndoshta u kthye ne vendlinje pra ne Huntingdon per te ndihmuar familjen pasi qe kishte 7 antare te familjes qe ishtin te pa martuar dhe ne kete menyre ti ndihmonte antareve te familjes pas gjendja e familjes pas vdekjes se atit te tij nuk ishte e mire[8]
Oliveri ishte dallur si nxenes i zgjuar ne fjalimet e tij ne shkolle imprsionte mesusit dhe pofersoret dhe kjo gje e influencoi qe ti bashkohej Parlamentit Anglez.
Njerku i Oliverit ishte tregtari Sir James Bourchier i cili posedonte disa toka te gjera në Essex dhe kishte lidhje te forta me disa familje te fuqishme Puhritane kjo lidhje Oliver Cromwellit i solli llidhje te forta me njerez te rendesihem te asj kohe si Oliver St John dhe ne kete menyre Cromwelli hyri ne ushtri dhe politike dhe ai zgjeroi lidhjet me disa nga antaret dhe tregtaret e pasur te cilet e perkrahen dhe i dhane mbeshteje ne kariern e tij, Oliveri filloi te lidhte aleanca edhe ne Hollandë ku u ifluencua nga sistemi ushtarak hollandez.
Problemet shendetsore,krizat gjate jetes dhe sherimi
Ka deshmi qe verteojne se Oliver Cromwell kishte vuajtur nga depresioni[10][11] ne vitin 1626 kishte kerkuar trajtim te nje doktor me pseudonimin Theodore de Mayerne i cili per dy vite e trajtoi gjendjen depresive (melankolike) te Cromwellit ai thuhet se u sherua ne viti 1628 por jo plotësisht per disa probleme ai ishte thirrur para nje keshilli ne vitin 1630.
Shtepia e Oliverit ku qendroi ne Cambridge
Ne vitin 1631 Oliveri kishte shitur shumicen e pronave qe kishte ne vendin e lindjes per disa arsye te pa qarta por thuhet se per shkak disa mosmarrveshjeve dhe ne kete faze u shperngul ne godinat St Ives në Cembridge, Ai kishte nje ndikim emocional dhe shpirteror Ne vitin 1638 kishte shkruar nje leter me citime te shumta biblike dhe kishte pershkruar veten si shefi i mekatreve ai kishte vendosur qe ta ripertijte besimin e tij fetar qe te fitoj me shume vetebesim te vetja dhe te ishte plotesisht i pavarur dhe per mekatet e tij ti jepte llogari vetem zotit[10][12]
Ne femijerin e tij se bashku me vellaun e tij Henry kishin punuar neper ferma te deleve dhe pulave dhe ishte ne cilsin e nje fermeri sherbetor Cromwell ne vitin 1636 kishte trasheguar pronat e xhaxhas se tij qe gjindeshin ne qytezen Ely në Cembridge por keto toka nuk sillin te ardhura te mjaftushme por ai forcoi lidhje me lidhjet me familjet te pasura puritane ne Essex dhe Londër ai kishte edhe para nga pronat e shitura në Huntingdon dhe ndersa tokat e trashigura filluan qe te sillin te ardhura me te medha[13].
Dyshohet se Oliver Cromwelli u ndikua shume nga niveli i radiklizmit protestant ne Angli dhe per shkak disa polemikave kishte rene ne depresion dhe thuhet se depresioni psiqik i Oliveri-t zgjati po thuajse 10 vite.
Deputet i Parlamentit Anglez 1628-1629 dhe 1640-1942
Cromwell arriti te behej deputet ne vitin 1628 deputet ne Parlamenin Anglez për Huntingdon ishte perfaqsues per qytetin e vete te lindjes 1628-1629 ai krijoi pak pershtypje sa ishte deputet pati vetem nje fjalim kunder nje peshkopi i cili u prite keq por ne vitin 1629 Charles I vedosi qe te mos kete paralment per 11 vite kur Charlesi I u perballe me rrebelimin ne Skoci e cila quhehj Bishops Wars sq:(Lufta e ipeshnoreve) ne munges te fondeve per shtypjen e rrebelimit u detyra ta therras parlamentin dhe Cromwell u rikthy ne paralament ne vitin 1840 por ne kete vite parlamenti zgjati vetem tri javë dhe ne kete kohe Oliveri shpernguli familje nga Ely per ne Londër.[14]
Por ne fund te vitit 1640 filloje punen nje parlament i ri Anglez ku perseri Oliver Cromwell u rikthye gjate kesaj kohe sa ishte deputet ngriti ne se peticionesh ne paralament John Lilburne i cili ishte nje puritan i cili ishte arrestuar pa drejtesis sipas Cromwellit dhe kerkonte lirimin e tij gjate kesaj kohe sa qenderoj per dy vite pati lidhje me grupet parlamentare ne te dy dhomat a te lordeve dhe komunave me aristokracin puritane ne kete grup Cromwell morri nje ser detyrash dhe kopetencash ne vitin 1641 ne hartimin e disa projektligjeve ne Parlament dhe ne kete kohe kundershtoi disa drafte dhe ligje duke mbrojtur intersat e puritaneve ne Angli pasi qe kishte lidhje te forta me Lorde qe perkisnin fese protestante dhe kundershtonte katolicizmin roman,Lordet qe kishte bashkpunime Cromwell ishin Lordet e Essex,Warwick dhe Bedford.
Karriara në Ushtri
Lufta Civlie Angleze
Ne vitin 1642 nisin disa konflikte dhe kontradikta me Charles I dhe Parlamentit ne prag te luftes civile angleza Oliveri ishte i vendosur per te hyre ne kete lufte trajnimi i tij i vetem ushtark ishte trajni i Milicisë ushtarake mirpo ai u rekurtua ne kalorsine Cambrigeshire me gjithe se kompetencat e tij ishin te kufizuar ai barte nje detyre te rende mbi vete ate te Angjentit te kalorsi ai arrit te marre pjes ne beteja, Beteja e pare ku morri pjese ishte Betaja e Edgehill e cila rezultoi pa fitues e cila u zhvillua me 23 tetor1642 ne fund te vitit 1642 arriti te behej komandant i nje regjimenti ai dha kontribut te madh si domos ne betejen e gainsborough ku ushtria e Roundhead (Parlamentristeve) ne krye me Oliver Cromwell fitoi dhe ne kete betej u vra Charles Cavendish nje gjeneral i shquar i monarkisteve kjo betej e para e fituar nga Oliveri u zhvillua me 28 korrik1643 Ai me pas u emrua guvernator i qytetit Ely po ashtu u be antar i disa shoqatave te Lordeve te Lindjes.
Beteja Marston Moore 1644
Roli i Oliver Cromwelli-t u rrit shume ai morri graden e Gjeneralit Lejtnant te Kalorsis se Mançesterit ai ne vitin 1644 morri pjese ne beteje e Marston Moore duke udhehequr kalorsin ne sulme ndaj kembesoris rojaliste duke i shktuar demr te shumta ushtrise rojaliste ne beteje, Ai u be nje faktor i madhe tek Parlamentaristet ne fitoren e betejes ai ne kete betej u plagos leht por humbi nipin e tij ai shkroi letra frymezuese per luftetare e tjere duke ju thene se jeni duke bere ne rezistence te lavdishme.
Por edhe pse ne fillim te luftes Parlamentaristet ishin ne eperis ata hasen ne rezistence te forte na Rojalistet sidomos rezultati i pa vendusur i betej se ne Naseby ne kete kohe Oliveri Cromwell u akuzua per rekrutim ne ushtri te njerezve pa pervoje dhe per kete Parlamentaret nuk po mundin te fitonin betejat perball rojlistve por ai ju pergjigje shpejt ketyre akuzave dhe u arsyetua duke thene se nese zgjedhe njerz te ndershem ne ushtri edhe njerez te tjer te ndershem do ti ndjekin ata deshironte te thoshte se fitoren ne betej nuk bene vetem perovja por edhe numri i luftetareve te ndershem.
New Model Army (Modeli i Ri i Ushtrisë)
Oliver Cromwell tek rrobaqepesi pikturë nga Robet Wallker
Oliveri rimodeloj ushtirne britanike ne vitin 1645 i cili vendosi qe ushtrine Parlamentare ta hiqte nga komandat e dy dhomave Dhomes se Larte dhe Dhomes se Komunave ne nje komison ai vendosi dhe komandentet e rinj sipas rajoneve se se cili komandant i zgjdhur duhet te kete fushveprimin e tij ushtarak aty ku eshte caktuar ndersa ai u be Gjeneral Lejtant i pergjithshem per Kalorsin duke kufizuar ndikimin e dhomave ne njesin Kalorsiake kjo ushtri u quajt ushtria e deputetve por dihej se ajo i sherbente Parlamentaristeve po ashtu ai krijoi edhe veshjet e reja per ushtrin parlamentare dhe quajti ushtri kombetare e cila sipas Cromwellit i sherbente denjsisht vetem kombit por perbehej nga deputet e parlamentit rol ne kete ushtri pati edhe Lordi Thomas Fairfax ai perfundimisht beri shuarjen e shoqatave te Lordeve dhe pergjesi me te madhe i'ua dha komunareve dhe komandatet udhehiqeshin nga komuna.
Oliver Cromwell po ashtu zevendesoi shume komandant te vjeter me ata te rinj keta komandant zgjidheshin sipas komunave jo sipas shoqatave te Lordeve ai shpalli aktin e vete-mohimit qe komandantet te zgjedhin me mire se cilit zingjire komandues ti takojne po ashtu ky rimodelim i ushtries pati shume sukses sidomos ne luften cilvile Angleze dhe ne fushatat qe Oliver Cromwell i morri kundra shteteve qe u rrebeluan kundra Anglisë me kete rimodelim te ushtrise Oliver Cromwelli ne marrshin e pare në Oxford beri nje marsh te lavdishem duke e detytar Charles I te largohej nga Anglia dhe ta merrte arratine per ne Skoci[15]
Beteja e Naseby 1645
Ne qershor te viti 1645 ne betejen e ktitike te Naseby ushtria e rimodeluar e Oliver Cromwellit theu ushtrine e mbretit Charlesi I dhe keshu i shkaktoi humbje te medha mbretit dhe ushtrise se tij dhe Ushtira e Parlamentaristeve ne krye me Oliver Cromwell fitoi betejen duke vrare 1.000 ushtare kundershtar dhe duke kapur rob 5.000 ushtare te tjer kjo ishte nje nga betejet ku Parlamentaret psuan pak duke mbetur vetem 400 vrare dhe 235 te plagosur.
Me vone ne Betejen e Langport afer Yeovil ushtria pralamentristeve korri perseri fitore duke kapur 500 rober me pas ne tetor te viti 1645 ai rrethoi dhe pushtoi keshtjen katolike ne Hampshire, Oliver Cromwell kishte marre pjese edhe ne rrethime tjera dhe pushtime e qyteteve si Bristol,Brigewater,Winchester ku morri pjese edhe ne rezistencen e ushtrise ne Devon ku mbreti Charlesi I më 4 maj1645 u detyrua të largohej nga Anglia per në Skoci dhe Rojalistet u derzuan ne muajin qershor te viti 1645 pas nje rezistence ne Oxford dhe keshtu perfundoi Lufta e Pare Civile Angleze e cila la mijra-qindra njerez te vrare.
Pas luftes Oliver ishte akuzuar per vrasjen 100-300 ushtareve rojalist pas dorzimit te tyre ne Cornwall por Oliver u jutstifikua duke thene se ishte domosdoshme qe ti vriste qe ti binde ushtaret e tjere rojalist qe me shpejt te dorzoheshin.[16][17]
Stili i udheheqjes se Ushtrisë
Oliver Cromwell solli ne Angli shume risi te reja ne ate perveç se rimodeloj ushtrine ai pratikoi diciplina akoma me te rrepta ne kalorsi sulmet e Cromwellit nuk ishin qendrore por ansore ne çdo betej ata dobesuan krahet e ushtrise se Monarkisteve qe ishin konservator dhe deshironin qe mbreti te kishte kompetenca me te medha ai praktikoi edhe nje metode kure terhiqeshin kundershatret ai i lejonte ushtaret e tij ti ndjeknin edhe jashte fushes se betej dhe keshtu ata fitonin luftrat, Ai ndau ne tri formacione kaloresine e cila ishte e rrezikshme per kundershatret keto formacione ushtarake qe shpiku Oliver u ben shume efikase duke sjellur epersi ne betej dhe shume raste fitore ishte ky nje stil te cilin e kishte vetem Oliver Cromwell qe ne ate kohe u konsiderua nje nga gjeneralet me te sukseshem te Anglisë perveç se luftrat civile Angleze me kete stil ushtarak dhe me ushtrine Rimodeluar ai udhehoqi edhe fushata kundra Skocisë dhe Iralndë, Me urdherat e shpejta dhe instiktive Oliver Cromwell e bente vetem shpesh here vendimtar ne Luftrat civile dhe per kete ai morri edhe merita te jashtezakonshme ku ne kete menyre ai fitoj autoritet ne Angli sidomos pas fushatave te sukseshme kundra ushtrivet te Skocise dhe Irlandes dhe pas luftes se dyte civile ne Angli e cila rezultovi me vendosjen e nje sistemi parlamentar i cili kishte kompetenca me te medha se Monarku por kjo zgjati deri ne vitin 1660 kur pas vdekjes se Oliver Cromwell monarkistet u rikthyen ne pushtet por Oliver Crowell njihet si udheheqesi i revulucionit te pare Anglez i cili ishte nismetar i Revulucionit te Lavdishëm në Angli ku vendos perfundimisht Monarkia parlamentare ne Britani, Ky stil qe kishte ndertuar Oliver Cromwell u be shembull per gjeneralet te cilet me vone udhehoqen Revulucioni Anglez i cili perfundoi me sukses ne vitin 1689.[18]
Politikat 1647-1649
Ne muajin shkurt te vitit 1647 Oliveri kishte vuajtur nje semundje qe e kishte mbajtur disa muaj jashte skenes politike por ne kete kohe filluan disa kontradikta ne mes te Parlamentaristeve por pas sheriminit ai i u kthye skenes dhe jetes politike duke kundershtuar nje model parlamentarizmi skocez qe rrijthte nga Protestantet skocez dhe mos funksionimi i parlamentit nxinti pakenqesi tek ushtria e rimodeluar e Oliver Cromwellit se pa funkisonim e parlamentit ushtareve nuk mundeshin tu'a shperndani pagat dhe ne kete situate Oliver Cromwell morri per siper vetes negociat midis parlamentit dhe ushtrise se tij ku ne maj te viti 1647 hyri ne seline e ushtrise per te diskutuar disaçeshtje mjaft te rendesishme.
Ne muajni qershor te vitit 1647 Nje grup i parlamentristeve ishin dakord qe hynin ne kopromis me mbretin por kishin disa kushte ketij grupi i'u bashkangjit edhe Oliver Cromwell i cili punsoi djalin e tij Henry Cromwell si perfaqsues te tij per ne bisendime me mberetin e Anglisë qe ishte Charlesi I ku ne keto negociata u propuzuan disa nxerrje kushtetuese te cilat do ta kufizonin pushtetin apsolut te mbreti sidomos ky i kerkohej mbreti qe fuqine per kontrollimin e ekzekutvit (qeverise) ta kishte parlamenti e jo mbreti dhe zgjedhejte do te ishin te detyrushme qdo pese vjet ne fillim keto negociata shkonin mire por ne skene dolen nje grup radikalesh parlamentaristesh te cilet quheshim me pseudonimin Leveler qe kundershtuan te gjitha marrveshjet e arritura me mbretin.
Shume ushtri te tilla qe quheshin Leveler te udhehqura nga John Lilburne menduan se kjo marrveshje nuk ishte e mjaftueshme dhe ata kerkonin barazi midis pushteteve dhe keto mardhenie me Leveler dhe Cromwellit u acaruan ne krahune Leveler ishte nje kolonel shume i forte ushtrie qe quhej Thomas Rainsborough keshtu me Oliver Cromwellit dhe krahut te tij qe ishin me liberal u zhvillua nje debat me krahun radikal qe quheshi Leveler ky debat u quajt Putney Debates qe e morri emrin sipas qytezes Putney e cila gjindej ne Londër edhe pse ne kete debat nuk u arrite nje zgjidhje[19] por me 12 nëntor1647 Oliveri vendosi qe te jete kundra mbretit dhe u vendos por nuk hyri ne grupin e Leveler dhe keshtu Leveler anuluan dhe shkatruan te gjitha marrveshjet e arritura me mbretin Charles I dhe kjo ishte shkaktari kryesor qe qoj Anglinë në Luftën e Dytë Civile Angleze[20][21].
Lufta e Dyte Civile Angleze
Ne vitin 1648 perfundimisht deshtuan te gjitha kompromiset me mbretin dhe kjo nenkuptone se Anglia ishte ne prage te nje lufte te dyte civile kjo u vertetua si domos ne kete vit pra ne vitin 1648 Mbreti Charlesi I tentoi ta rimarre peser pushtetin e humber nepermjet armeve e shpejt ishte kunderpegjigja nga Oliver Cromwell i cili ndermorri disa fushata ushtarake per ti shtypur kryengritjet e rojalisteve (monarkisteve) ne jug ta Anglisë dhe Uellsit kto kryengritje udhehiqeshin nga njerez te besuar te Mbretiti si Rowland Laugharne i cili arrit ta fitonte kullen Chepstow dhe ushtira e mbretit ne kete periudhe arriti ti shkaktonte deme te medha ushtrise Parlamentariste dhe ne kete ushtri disa vete dezertuan nga ushtria e parlamentit po ashtu ne mesin e tyre ishte edhe nje njeri i besur i Oliver Kromvelit i cili quhej John Poyer i cili e tradhetoi Oliverin duke vene nje nje pozite shume te veshtir sa qe thuhet se Oliver Kromveli veç sa nuk ra ne duart e ushtareve te mbretit kjo ndodhi me 25 maj1648 ndersa pas shkatrrimit te kulles se Chepstow Oliveri zuri shum rober te luftes ai fali ushtaret ish-monarkist te cilet i u bashkangjiten ati por jo ata qe tradhetuan ai urdheroi qe Johb Poyer te ekzekutohej dhe John u ekzekuta me pushkatim[22][23]
Pas shpetimit ne Chepstow Oliveri marrsohi duke organizuar nje kundersulm dy her me te fuqishem kundra ushtrise rojaliste dhe atyre skoceze qe kishin pushtuar disa teritore ne Angli ku në Preston ai kishte nen komand 9.000 mije trupa dhe arriti fitore te shkelqyer ndaj nje numri dy her me te madh qe sillej afersisht 15,000-19,000 mije ushatre kjo u njoh si Beteja e Lavdishme e Prestonit ku njeherit kjo ishte goditje shume e madhe per ushtrine e rojalisteve spese ne kete betej Ushtria e Parlamentit e kryesuar nga Oliver Cromwell dhe John Lamber pesoi vetem 100 deri 350 ushtare te vrare ndersa ushtria e mbretit pesoi 2.000 ushtare te vrare dhe 6.000 ushtare ishin te kapur rob[24][25]
Gjate kasj lufte Oliveri gjeti kohe ti shkruante leter edhe familjes se tij nepermes se cilave tregonte familjes se tij ngjaret gjate luftes dhe betjat heroike po ashtu kishte edhe citime biblike te cilat ai shkruante per ta rritur moralin brenda familjes se tij dhe miqeve te tij[26] kjo lufte perfundoi me fitoren e Parlamentit ne viti 1649.
Gjykimi dhe ekzekutimi i mbretit Anglez
Pas fitores se Ushtrise se Oliver Cromwell dhe Parlamentareve dhe dorzimi i ushtrise monarkiste dy gjeneralet e mbretit u derzuan perfundimisht ne qytetin Colchester ata ishin Sir Charles Lucas dhe Sir George Lisle dhe keta pas dorzimit u denuam me vdekje por nuk u ekzekutuan pes rradha i erdhi edhe mbretit Charles I i cili konsiderohej trian,tredhëtar,armik i popullit.
Gjyqi ndaj mbretit Charlesi I filloj me 20 janar të vitit 1649 ku ne gjyq mbreti Anglez u rendua me akuza shume te renda ate quajten vrases trupi gjykues perbehej nga 59 deputet prej tyre ishte pjesmarres edhe Oliver Cromwell ky gjyq u zhvillua në Westminster Hall ne kete gjyqe Mbreti mohoi akuzat duke thene se ai kishte autoritet hynor ndaj shtetasve te tij dhe ishte zbritur nga zoti per te udhehequr vendin, Ndresa gjykata shqyrtoi provat dhe deshmit kundra mbretit dhe me [[27 janar1649 Mbreti u shpall fajtor per triani,tradheti ndaj popupullit,vrases dhe armik publik.
Ndersa udherin per ekzekutimin e Mbretit Charlesi I e firmosen 59 antare te trupit gjykues dhe Oliver Cromwell dhe mbreti u ekzekuta publikisht në tribunat Palace of Whitehall në Londër dhe pas ekzekutimit te tij ai u varros ne Westminster Abbey[27].
Anglia gjatë sundimit të Oliver Kromvelit 1649-1658
Pas ekzekutimit te mbretit te AnglisëCharles I pushteti i fronit te Anglisë kaloi te biri i tij Charlesi II i cili morri detyren me 30 janar1649 por Oliver Cromwell i'a konfiskoi tokat dhe pronat dhe postin e mbretit e shpalli te padobishem dhe Parlamenti proklamoi nje Commonwealth i lirë te cilin do ta udheheqin deputetet qe ishin perfaqsues te popullit në Parlament ndrsa posti i mbretit do te ishte vetem ceremonial dhe pa Dhomen e Lordeve me fajle te tjera Oliver Cromwelli e beri Anglinë Repubike dhe i'a kufizoi te drejtat aristokracisë qe ishin ne dhomen e Lordeve.
Po ne kete kohe Cromwell themeloi nje keshill shteteror (Council of State)[28] ne te cilin ne baze te emrimit qe behej nje here ne vit ky hynin pjestaret e aristokracise se pasur, Kyetari i Keshillit emerohej ne afatin prej 1 muaj nga ana e Parlamentit, Ky keshill do ti fitoje disa kompetenca te fuqishme dhe do te shendrohej ne organin me te rendesishem te shtetit.
Gjate kesaj periudhe ne kampin mbeshtetes te Oliver Cromwellit si domos shtresat e ulta filluan te shfaqen disa pakenaqesi si domos me faktin se ata nuk perfituan asgje perveç aktit te shpallejes Republike qe ishte nje interes i te gjitheve ata qe ishin ne anen parlamentit dhe Cromwellit.
Ne kete kohe Levelert u kthyen kundra Oliver Cromwell per shkak qe ishin te pakanaqur me vendimet e tija dhe ishin te zhgenjyer se nuk perfituan asgje dhe ne kete menyre planifikuan te ngrin krye kunder Oliver Cromwell dhe Republikes se tij kjo u vlersua si nje levizje teper radikale te cilet u quajten (Diger apo Levelert e vertete)[28] pikpamjet e tyre ishin te bazuar mbi vepren e Thomas Moore e cila quhej Utopia pra nenkupton nje karkater po thuajse komunist dhe shpreheshin edhe me mire me vepren e autorit Gerard Winstanly dhe ajo veper ishte (Act of Freedom apo shqip:Ligja e Lirisë) te cilet deshiron largimin e aristoracise se pasur dhe Oliver Cromwellit nga pushteti por me vone keta Leveler te udhehequr nga John Lilburne per te realizuar nje marrveshje me Oliver Cromwellin per barazi mes klasave shtetrore kur ky grup filloj uzurpimin e tokave te klases se larte dhe ti punonin ateher forcat e Ushtrise se Cromwell i slumuan kto grupe te Levelerve duke i shkatruar ato perfundimisht dhe ne pikerish ne kete kohe Oliver u perball me njer rrebelim ne Irlande dhe nisi ta bente gati ushtrin per te nisur fushatat kunder rrebellimit ne Irandë sundimi i Oliver Cromwellit zgjati deri me 3 shtator1658 kur vdiq sundimi i tij katakterizohet me Themelimin e Commonwealth,Fuashtat kundra Irlandes dhe Skocise,Potektortin dhe Hartimin e Kushtetutes se pare Angleze e tj[29]...
Themelimi i Commonwealth 1649
Pas ekzekutimit te mbretit tiranik Charles I Oliver Cromwell se bashku me deputet e parlamentit shpallen Commonwealth of England apo Republika e Anglisë kjo republike ishte ishte shume e pa qendrueshme dhe nuk kishte nen kontroll Skocinë ndersa në Irland situata ishte shume e komplikuar dhe ishte ne nje prag te kryengritjes ku me vone kjo kryengritje u realizua dhe Oliver Cromwell u detyra te ndermarre fushata ushtaraka per ta shtypur kryengritjen e Irlandezëve gjate ksaj periudhe ne vitin 1649 Anglia u shpall Commonwealth i Lirë po ashtu kjo periudhe karakterizohet edhe me perpjeken e Oliver per ti bashkuar parlamentaristet pasi ishin perqar keta qe ishin ndare nga Oliver Cromwell quheshin Leveler ishin te pa kenaqur me Oliver Cromwell sepse sipas tyre ai nuk jau dha te drejtat e tyre qe ju takonin por nje prej Levelerve qe ishte nje St Johni i cili ishte nje komandant i shquar ushtrie u bind ti bashkohej Parlamentit anglez por nuk u pajtua plotesisht me Oliverin por nderkohe Monarkistët (Rojalistet) ishin rigrupuar ne Irlandë dhe planifikonin ta rrezonin Oliver Cromwell-in dhe Parlamentaret nga pushteti dhe ne vitin 1650 Oliver Cromwell pregaditi ushtrine kunder tyre,Ushtria e Monarkisteve dhe e Mbretit ne ekzil Charles II vellau i Charles I kishin lidhur nje Aleance me Irish Catholic Confederation nje grup qe kerkonte pavarsine nga Parlamentaret e Anglis dhe kerkonin krijmin e nje mbreterie apo konferderate ku ata do te fitoni pavarsi te gjere ose si nje lloj autonomie politke te gjere ky grup u be shume i rrezikshem klanet e tyre ishin ne rritje e siper dhe çdo dite po rigrupoheshin per kete Oliver Cromwell u detyrua ta organizoi ushtrine e rimodeluar per te arritur qe ti shtypte Irlandezet dhe rojalistet, Gjate kesaj periudhe te kohes Oliver Cromwell ishte perballur me disa komplote te organizuar nga levizjet e Levelerve te cilet derzertuan nga ushtria e Oliver Cromwellit por keto komplote kundra Commonwealth nuk pate sukses dhe shume dezertorë u kapen nga ushtria e Oliver Cromwell dhe shumica prej tyre u denuan me vdekje per tradheti dhe u denuan me vdekje, Keto kryengritje ndodhen pasi ne Debatin e organizuar Putney dy grupet e parlamentreve deshtuan te realizonin nje kompromis per nje kushtetute dhe keshtu lind mos marveshje mes Oliver Cromwell dhe Levlerve dhe disa grupeve feudale sepse ata nuk perfituan asgje per veç shpalljes Republike (Commonwealth pas ekzukutimit te mbretit[28][30]
Fushata kundër Irlandës 1649-1650
Oliver Cromwell ne vitin 1649 sulmoi dhe pushtoi Irlanden per shkak se u konsiderua nje rrezik shume i madh nga Aleanca e Konfederatës Katolikëve Irlandezë e cila se bashku me Kavalieret e ushtrise rojaliste kishin nenshkruar nje marrveshje e cila nenkuptonte se ishte nje aleance ushtarake dhe luftarake dhe kjo aleance permbante rrezik per Commonwealth-in e sa po themeluar por ne kete kohe situata ne Irlandë ishte jashtezakonisht e komplikuar sepse ekzistonin grupe te ndryshme protestante e katolike qe disa perkahani Oliver Cromwell-in dhe ushtrine e Kokërrumbullakeve (Parlamentaret) e disa perkahin fanatiket katolik irlandez dhe ushtrine e mbretit[31]
Oliver Cromwell urrehej nga katoliket ne aspektin fetar sepse Oliver Cromwell ishte Puritan nje sekt fetar protestant dhe nuk ishte katolike dhe pse Oliver Cromwelli kishte fajsuar Papën per perzekutimin e Protestanteve ne Europë dhe ne kete kohe Irlanda kur ishte duart e parlamentareve 1646-1649 Puritanet morren masa dhe dobesuan pushtetin e kishes se vatikanit ne kishat Irlandes kjo irrtoi pa mase katoliket Irlandez.
Ky aktivitet i Oliver Cromwell kundra Irlandezeve fantatik zgjati disa muaj zgjati shkurte dhe perfundoi me fitoren e ushtrise parlamentit anglez qe komandohej nga ai ky aktivite apo fushate ushtarake filloi me 15 gusht1649 në portat Irlandes me konkretisht në Dublin forcat Oliver Cromwell morren shume shpejt ne dore Dublin dhe qytetin Derry dhe hasen ne rezistence ne pjesen lindore te Irlandes para se te zbarkonte Oliver Cromwell me ushtrine e tij ne fshatin Rathmines afer Dublin kishte ndodhur nje betej ne mes Ushtris se Parlamentit dhe Katolikeve Irlandez qe ishin se bashku me rojalistet ne kete betej ushtria e parlamentit ishte e udhehequr nga Michael Jones ishte nje nga komandantet e Oliver Komvellit por nuk kishte pervojen e duhur ndersa ushtria e Irlandezve fanatik dhe rojalisteve anglez ishte e udhehequr nga Duka James Butler i cili ishte nje ushtarak me pervoj mirpo kjo lufte perfundoi me fitoren e parlamentareve qe realizuan fitore te shkelqyer duke vrare 1.800 ushtare kundershtare dhe kapen rob 2.500[32]
Cromwell mori qytetet e fortifikuara të portit të Drogheda dhe Wexford për të siguruar furnizim logjistike nga Anglia. Në rrethimin e Drogheda, në shtator 1649, trupat Cromwell-së vranë gati 3500 njerëz pasi qyteti të kapur-i përbërë nga rreth 2700 ushtarë monarkist dhe gjithë burrat në qytet që mbante armë, duke përfshirë edhe disa civilë, të burgosurit dhe priftërinjtë katolikë romakë[33]
Pas masakres në qytetin Drogheda Oliver Crowmell u justifikua se ata qe kishte masakruar ishin njerez te cilit kishin perlyer duart me gjakun e te pafajshmeve anglez dhe duke thene jam i bindur se perendia do te me kuptojë[34]
Ne tetor Oliver Cromwell realizoi edhe nje rrethim tjeter ne lindje te Irlandës kete here rrethoi qytetin Waxford edhe ky rrethim perfundoi me sukses ushtria e pralmantaristeve ne krye me Oliver Cromwell-in arrit ta thyej mbrojten dhe barrierat e vdosura nga monarkistet dhe kur hyren ne qytet ata ben nje masake shume brutale duke vrare 2.000 ushtare dhe 1.500 civil kjo masaker cilsohet si nje akt gjenococidal nga disa mendimtare britanik dhe u kritikua shume[35][36].
Pas marrjes se Waxford dhe dorzimit te qytetit Drogheda ushtria e monarkisteve dhe irlandezve u dobesua shume dhe bente rezistenca te pakta dhe zhvillonte nje lufte guerrile por ne Irlande lidore kishin mbetur edhe disa qytete qe ishin nen sundimin e irlandezve dhe anglezve monarkiste mirpo shpejt Oliver i sulmoi edhe ato po ashtu ai rrethoi edhe qytetin Waterford dhe ne Rrethimi i Waterford-it ne kete rrethim morren pjes edhe dy gjeneralet besnik te Oliver Cromwell ata ishin Hanry Ireton dhe Michael Jones kontribut ne kete fitore te madhe dha sidomos Hanry ky rrethim zgjati 1 muaj nga Nentori deri ne dhjetor te vitit 1649 dhe me vone ne vitin 1650 gjate muajve qershor dhe gusht ku ne kete periudhe nga nje epidemi vdiqen 3000 ushtare te Oliver Cromwell por ky rrethim rezultoi me fitoren e parlamentreve pas marrjes se ketij qyteti dhe kulles se Waterford-it kundersharet Oliver Cromwell u dobesuan shume ishin ne prage te kapitullimit.
Pas fitores ne Waterford i biri i Charles I u detyra te emirgoj ne Skoci dhe me vone ne France pasi Skocinë e ri aneksoi Anglia por kjo lufte cila morri shume jete po thuajse perfundoi kur edhe qyteti i fundit Irlandez qe ishte nen sundimin e Irlandezeve fanatik dhe Anglezve monarkist kapitulloi ne vitn 1652 dhe Irlandezet benin nje lufte gurrile per nje vite kur ne prill te viti 1653 po thuajse te gjitha klanet e irlandezve u shuan ose u derzuan[37].
Fushata kundër Skocisë 1650-1651
Skocia shpall Charles II si Mbret
Oliver Cromwell pasi morri fushata dhe ekspediata ushtarake kundra Irlandes morri lajmin se biri i mbretit Charlesi I i cili ishte
Charles II ishte shpallur nga skocezet qe prekrahnin mbretin angelez Mbret kjo gje e irritoi pa mase Oliver Cromwell
i cili ne muajin maj Oliver Cromwell la Irlanden ne duart e mikut te tij gjeneralit Hanry Ireton dhe zbarkoi ne Skoci aty Oliver kishte
disa aleat skocezet qe perkisin fese protestante dhe qe kishin qene aleat te Oliver Cromwellit dhe ushtrise se tij qe ishte ushtria e parlamentit
ne Luften Civile Angleze ai ne fillim negocioi me Charles II per nje marrveshje por te dy ata u binen se lufta ishte e domsoshme[38].
Beteja e Donbar-it
Beteja e Donbar u zhvillua 3 shtator1650 ne qytetin Donbar,Skoci forcat veterane te ushtrise se Parlamentit te kryesuar nga Oliver Cromwell u ballfaquan me ushtrine konservatore skoceze e cila ishte mjaf e organizur dhe udhehiqej nga nje ish gjeneral i Oliver Cromvell-it me pseudonimin Lord David Leslie kjo betej ishte shume rrezikshme spse ne rradhet e ushtrise se Oliverit filloj te perhapejn nje epidemi dhe kjo rrezikoi qe Oliver Cromwell ta evakuonte ushtrin mirpo papritmas Oliver Crowell sulmon me gjitha forcat ushtria e tij e parlamentit e rimodeluar arrijn qe per bukuri ta thyen ushtrin e David Leslie keshtu ushtria e Oliver Cromwell arrijn ti shkaktoj ushtrise konsevatore 4000 ushtare te vrare dhe duke i'a kapur rob 10000[39] ushtare te cilet u ben te burgosur dhe Oliver Cromwell arriti fitore te madhe sepse ushtria e tij pesoi pak deme ushtria Oliverit pesoi vetem me 20 ushtare te vrare dhe 58 te plagosur kete fitore Oliveri ja dedikoj Zotit dhe Anglise dhe po ashtu popullit te tij te dashur Anglez[39][40]
Beteja e Worcester
Pas fitore se lavdishme ne Donbar Oliver Cromwelli ne vitin 1651 morri lajimin se Charles II dhe aleatet e tij skocez po rigrupoheshin në Worcester qyet ne jugperndim te Anglisë dhe po planifikonin ta sulmonin Londrën dhe ta pushtonin Anglinë pasi Oliver ishte i angazhuar ne skoci mirpo Oliver Cromwell kur morri lajmin shpejt moblizoi ushtrine qe ishte komanduar nga Lambert por ketu ata pesuan humbeje por pas humbjes ne Worcester mberriti Oliver Cromwell i cili menjeher u hodh ne sulm ofenziva e Oliver Cromwell ishte aq e sukseshme dhe i shkaktoi deme te medha ushtrise se Charles II dhe Oliver Cromwell dhe ushtria e parlamentit arriten fitore ndersa Charlesi II nuk u dorzua ai u arratis dhe i shpetoj kapjes nga ushtaret e Parlamentit dhe Charles II iku ne Francë dhe me pas ne Hollandë ndersa te ushtaret e mbretit te kapur rob nga ushtria Paralmenti shumica prejt tyre vdiqen epidemi te ndryshme si malarja,ppmurtaja]],kolera,teberkulozi ndrsa ata qe mbijetuan u perdoren per pune te renda si ndertimin e kenetave,lumenjeve ne keto pune vdiqen shume te burgosur[41].
Perfundimi
Perfundimisht fushata e Oliver Crowell pati sukes Oliver Crowell arriti qe Irlandën dhe Skocine ti ripushtoje dhe keto me pas u qeverisen nga Commonwealth (Republika Angleze) e sunduar nga Oliver Cromwell i cili arriti ta nenshtroj Skocin pasi ne qytetin bregdetar Dunnde i cili gjindej ne lindje te Skocise trupat e Oliver Cromwell te drejtuara nga George Monck vrane pa meshire 1000 burra skocez 146 gra dhe femije dhe Skocia pas kesaj ra nen sundimin ushtarak te Anglise ky pushim ushtarak ishte mbajtur ne linje me fortifikime ushtarake ky pushtim nuk u prit mire nga malsoret Skocez qe disa prej tyre ishin pro-monarkist te cilet zhvilluan disa kryengritje ne disa qytete malore te Skocise gjate viteve 1653-1655 kto kryengritje u shtypen kur Oliver Cromwell dergoi 6000 trupa Angleze te cilat shtypen kryengritjet e pro monarkistve, Ndresa ne kete periudhe shumica e Skocezeve ishin Katolike por Oliver Cromwell ne skoci e ber fene protestante me te favorshme dhe ata qe pranonin fene protestante kishin perparsi neper gjykata dhe me vone Skocia u perfshije edhe ne Protektoratin e Oliver Crowellit (Protektorati i Oliver Cromwellit)[42][43][44]
Kthimi ne Angli dhe shprendarja e Parlamentit
Nga mesi i vitit 1649 e deri ne vitin 1651 Cromwell kishte dashur te iniconte zgjedhje per Parlamentin te reja pas ekzektutimit te mbretit Charles I dhe duke perfshire Tri shtetet e medha Skocine,Irlandën dha Angline ne nje shtetet edhe perkundrazi situata ishte shume e brishte dhe vendi ishte ne nje katrahure fetare dhe kjo anarki fetare e beri te pavendosur rreth datave su kur do te mbaheshin zgjedhjet nga tere ky presion ne prill te vitit 1653 kerkoi qe te bente nje qeveri prej 40 antarve te cilet ishin kryesisht Ushtarak[45] Cromwell ishte zemëruar kështu nga kjo që më 20 prill1653, i mbështetur nga rreth dyzet Musketeers, ai pastruar dhomën dhe shpërndau parlamentin me forcë. Disa llogaritë ekzistojnë e këtij incidenti: në një, Cromwell është menduar të kanë thënë "ju jeni jo Parlamenti, unë them se ju jeni jo Parlamenti; unë do t'i japë fund të seancës tuaj[46]" Të paktën dy llogari dakord që Cromwell rrëmbeu. deri te uji, simbol i fuqisë së Kuvendit, dhe kërkoi që "stoli" të hiqet. trupat Cromwell-së ishin të urdhëruar nga Charles Worsley, më vonë një prej gjeneralëve të tij të mëdha dhe një nga këshilltarët e tij më të besuar, të cilëve u janë besuar topuz.
Themelimi i Parlamentit Barebone-së 1653
Pas shprendajres se parlamentit te quajtur Rump Parlament Cromwell qeverisi Anglinë me ane te nje keshilli nacional ne baze te nje kushtetute qe Oliver Cromwelli e kishte hartuar dhe ketu u njohe si ideolog por kjo kushtetute do te hynte ne fuqi me 16 dhjetor1653 dhe do te paraqitej ne forme te shkruar, Ky keshill ishte perbere prej njerzve dhe komandateve te besuar te Cromwellit dhe Cromwell njoftoi per themelimin e nje parlamenti te ri dhe ky parlament filloi punimet me 4 korrik1653 Cromwell ishte drejtuar parlamentit duke thene se perendia do ta manifetoje dhe do te jete kenaqur[47]
Ky parlament u kritikua sepse kishte ne perberje vetem 5 monarkiste dhe ne udheheqesi vetem nje por ishte monarkist i dezertuar ai ishte Thomas Harrison ky palament eshte i njohur edhe si parlamenti i shejtoreve dhe njihet ne historine e Anglise si parlamentet i shkurter spse zgjati vetem 5 muaj[48]
Potektorati 1653-1658
Stema Ushtarake e Ushtrise se Protektoratit
Oliver Cromwell pas qerimit te hesapeve me Leveleret dhe Digeret i hyri punes ta formoje pushtetin e tij ky pushtet ishte i pavarur dhe me vone do te mirrte nje karakter te qeverisjes diktatoriale[49][50] Me vone Oliver Cromwell do ta therras parlamentin e tij te ri qe ne ate kohe quhej Parlameti i Barebone-s qe perbehej per idhetareve te tij te besuar kjo seance kishte qellim ta miratonte nje Kushtetute e cili sipsas te dhenave ishte nje kushtetute e shkruar ne nje tekst unik dhe ishte kushtetuta e fundit e shkruar ne Angli qe do te emrohej me emrin The Instrument of Government (Instrumenti i Qeverisjes) Sipas Oliver Cromwellit ky akte i larte qe njihej edhe si Kushtetuta e Oliver Kromwellit parashite nje modernizim te Anglise por munde thuhet sipas disa ideologeve ky sistem qe parashihej me Kushtuten e hartuar nga Oliver Cromwell kapercente edhe idente moderne dhi ishte shume i guximshem ky dokument ngjasonnte dhe parafytorone Angline ta bente me nje sistem rregullativ sikure se Sh.B.A-ja ka sot[51][52]
Akti apo Kushtetuta e emruar The Instrument of Government u be akti me i larte politike dhe jurdik i Commonwealth-it te Anglisë,Skocisë,Uellsit dhe Irlandës ose konkretish ketu fillon dhe Protektorati i Oliver Cromwellit spse sipas aktit The Instrumet of Government u krijuan norma dhe dispozita ligjore qe Oliver Cromwellit i jepnin komeptenca ne keto shtete ose me konkretisht ne nenin 1 thuhej se pushteti legjislativ suprem i takon popullit te bledhur ne Parlament ndersa pushteti suprem i ekzekutivit i takonte Lord Protektorit te Anglise,Uellsit,Skocise dhe Irlandes qe ne kete raste Lord Potektor u be Oliver Cromwell ky titull nekuptonte Lord Protektor ose Zoti mbrojtes i shteteve te Commonwealth qe ne kete rast ai kishte autoritet ekzekutiv ne Angli,Skoci,Uelles dhe Irlande dhe sipas nenit 2 Lordi Potektori te do ta qeveriste vendin me ndihmen e keshillit te perbere prej 21 deri me pak se 13 antare.
Sipas Kushtetutes (The Instrument of Goverment) Oliver Cromwell u proklamua si diktator sepse kjo theksohet me nenin 3 sipas nenit 3 Lord Protektor kishte mandat deri ne vdekje dhe ai ishte Komandant Suprem i forcave te armatosura dhe kishte autorizme sikure se te nje presidenti apo monarku ai kishte autorizmi ne leshimin e lejeve,autorizimeve,amnestisë per ndonje tradhetari apo delikuenti dhe kishte kompetenca per adminstrimin e pronave dhe tokave publike.
Funksioni i Lordi ishte i zgjedhshem por Oliver Cromwell me 25 dhjetorte vitit 1653 u zgjodh Lord Protektor i perjetshem deri sa vdiq pas vdekjes se tij postin e Lord Protektorit e morri ne trashigim i biri Richard Cromwell por zgjati per nje kohe te shkurter.
Por ne vitin 1657 Oliver Cromwell u perball me disa rryma te reja parlamentare te cilat deshironin me shume demokraci dhe te zgjerohej autoriteti i Parlamentit dhe popullit kjo rryme pati sukses dhe e detyroje Oliver Cromwell ta pranoje nje kushtetute te re me sakte Kushtetuten e quajur The Humble Petition and advise ne baze te ketij akti Parlamentaret deshironin qe ushtria te jete nen kontrollin e parlamentit dhe Oliver Cromwell i'u ofrua titulli i mbretit por Oliver Cromwell e rrefuzoi per disa arsye ushtarake.
Oliver Cromwell luajti rol te rendesishem ne zbatimin e ligjeve mbi ekonomin,tregetin dhe floten detare qe ishin te rregulluara me parime dhe me aktet e nxjerruar qyshe ne vitin 1650 me aktet si Act of Navigation i cili ishte nje nga aktete e para te nxjerra ne Protektoratin apo republiken e tij...
Pas vdekjes se Oliver Cromwell pushteti dhe titulli i Lord Protektorit i'u barte djalit te Oliver Cromwell i cili ishte Richard Cromwell por pas vdekjes se tij Protektorati i Cromwellit qe ai e krijoi u be i pa qendrushem dhe ne Angli filluan te paraqiteshin rryma fetare puritane dhe udhehoq nje revulucion fetar i Puritaneve dhe nje shtrese politike e cila deshironte nje demokratizim kjo periudhe zgjati deri ne vitin 1660 kur monarkistet permbysen Parlamentin dhe Protektoratin dhe u rikthyen ne pushtet dhe Mbreti Charles II arrtit a rimerrte fronin Anglise[53].
Vdekja dhe ekzekutim pas vdekjes
Vdekja
Maska e Vdekjes se Oliver Cromwell neWarwick Castle
Oliver Cromwell vdiq me 3 shtator1658 ne moshen 59 vjeçare[12],
Hamendohet se Oliver Cromwell ka vuajtur nga malaria dhe nga guri ne veshka dhe ne vitin 1658 ishte goditur nga ethet e malaries dhe renkonte nga veshekat dhe ilaqet mjekeve nuk po jepnin rezultate ne kurimin e tij dhe per kete u thirr nje mjek venecian per te kontrolluar gjendjen e tij ai dha konkluzionin se mjeket e me parshem nuk e kishin tjratuar mire gjendjen e tij duke ja keqesuar gjendjen po ashtu gjendjen shendetsore Oliver Cromwel u perkeqesua akoma edhe me shume kur me 6 gusht1658 vdiq vajza e tij Elizabeta vdiq dhe pas vdekjes se bijes gjendja e Oliver Cromwell u rendua akoma dhe me shume dhe ne diten e premte data 3 shtator1658 Oliver Cromwell Lord Protektori i Anglise vdiq ne moshen 59 vjeçare kjo date ishte pervjetori i betejave te lavdishme dhe fitoreve ne Dunbar dhe Worcester ka shume gjasa shkaku i vdekjes ishte sepsa e cila ishte sipasoj e infektimit te traktit te tij urinar par infektimit te veshkave dhe organeve tjera urinare nga ky infektim atij i'u helmua gjaku dhe vdiq,Ai u varros me nderime te shumta dhe u organizua nje ceremoni e madhe te cilen e udhehiqte ati James I dhe Oliver Cromwell u varros ne kishen Westminster Abbey prane vajzes se tij Elizabetes e cila po ashtu ishte e varros atje[54]
Pas vdekjes se tij djali i tij Riçardi morri pushtetin dhe u be Lord Protetktor dhe trashigoi pushtetin e len nga ati por ai nuk kishte aftesite per ta qeverisur vendin dhe nuk mundej ta kontrollonte as Parlamentin dhe as Ushtrine dhe ishte nen presion te madhe dhe ne Angli kishin filluar disa rryma radikale Puritane dhe Riçardi dha dorheqje dhe duke i dhen fund Protektoratit te Oliver Cromwell-it mirpo pas dorheqjes ai morri disa poste ne qeveri dhe ne kete rast gevenatori i Skocise qe ishte vendosur nga Oliver Cromwell ai ishte George Monck u vendos ne krye te regjimenteve te ushtrise se rimodeluar nga Oliver Cromwell dhe vendosi rendin dhe beri perseri funksional parlamentin[55] por ne vitin 1660 mbreti Charlesi II erdhi ne pushtet dhe ristauroi dinastine e Stjuartve dhe rivendosi monarkin ne Angli[56][57]
Nxerrja nga varri dhe preja e kokes
Ne vitin 1660 forcat e Mbretit Charles II te drejtuara nga George Monck i cili kishte qenë nje nga njerzite e besuar te Oliver Cromwell-it arriten ta permbysin parlamentin dhe ta rivendosin serish Monarkine ne Angli dhe mbreti Charles II u rikthye nga ekzili per ta qeverisur vendin dhe me 30 janar1661 ne pervjetorin e ekzkutimit mbretit Charles I trupat mbreterore hyren Westminster Abbey aty ku ishte varrosur trupi i Oliver Cromwell-it ata zhvarrosen trupin e tij bashke me trupin e Oliver Cromwell u zhvarrosen edhe trupat e bashkpunetreve te tij qe ishin Henry Ireton,Robert Blake,John Bradshaw por vetem vajza e Oliver Cromwellit Elizabeta u lejua te prehej e qete ne vare ndersa per trupat e Oliver Cromwellit dhe bashkuntoreve te tyre fillojn nje ritual ekzekutim koka ju vare ne nje trekembesh me zingjire dhe keshtu i'a prene kokem per se vdekuri me pas trupi ju hodhe ne nje grope ndersa koka e tij ju shafqe ne Westminster Hall ku çendroi deri ne vitin 1685 dhe me pas supozohet se Koka e Oliver Cromwellit gjoja se ishte ne pronesi tek disa njerez te ndryshem ne vitin 1814 kishte qene ne duart e Henry Wilkinson para se prefundimisht ne vitin 1960 Koka ju varros ne Kolegjin Sidney Sussex College ne Cembridge vendi ky eshte varrosur nuk dihet sakte por dihet se eshte poshte pllakes ku tregon vendin[55][58][59]
Abuzimi i kufomes dhe kokes se Oliver Cromwellit nga Rojalistet
Rojalist kur zhvarrosen trupin e tij e vure ne nje trekembesh druri me zinxhir duke ja prere koken dhe duke ekzekutuar ate pas vdekjes kufoma dhe eshtrat e tij u abozuan dhe u coptuan rojalistet e perdoren koken e Oliver Cromwellit qe ti friksonin te tjeret qe te mos ta tredhtonin mbretin dhe qe te mos organizonin kryengritje sot vend varimi i Oliver Cromwell nuk eshte i sakte pasi trupi ju coptua disa pjese te trupit ju hodhen ne nje grope dhe kolla e Oliver Cromwellit qendroi disa dite ne muret e palatit Bakingham ne Londër ku u perbuze shume kjo ishte nje katastrofe se çfare u be me trupin e Oliver Cromwellit disa dyshojn se ai trupi i abuzuar nga rojalistet nuk ishte i Oliver Cromwellit disa mendojn se ne vitin 1658 miqte e ngushte te Oliver Cromwellit i varrosen diku tjeter eshtrat e tij per ta mbrojtur nga Rojalistet hakmarres por kjo nuk eshte vertetuar por kjo ishte si shenje hakmarrje e Charles II ndaj Oliver Cromwellit qe ne pa mundesi sa ishte gjalle ta ekzekutonte ai beri kete pas vdekjes se tij sepse Oliver Cromwell dhe parlamenti i kishin ekzkutur vellane tij i cili ishte mbreti i Anglis Charlesi I apo shqip Karli I [60][61]
^"Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 28 nëntor 2005. Marrë më 18 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
^"Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 13 dhjetor 2014. Marrë më 18 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
^ ab"Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2014. Marrë më 18 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
^Libri Historia e Institucioneve Juridike dhe Shteterore faqe 277 autoret Dr.Sc.Hilmi Ismaili dhe Dr.Sc.Fatmir Sejdiu
^"Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 16 tetor 2009. Marrë më 19 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
^"Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 27 dhjetor 2014. Marrë më 19 dhjetor 2014. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
^Libri Historia e Institucioneve Juridike dhe Shteterore faqe 277 Protektorati i Oliver Comwellit atorët e librit Dr.Sc.Hilmi Ismaili dhe Dr.Sc.Fatmirs Sejdiu
^Libri Historia e Kohes se re botuar ne Tiranë ne vitin 1980 vollimi 1/1
^Libri Historia Institucioneve Juridike dhe Shteterore Protektoratii i Oliver Cromwell faqe 277
^ ab"Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 11 mars 2010. Marrë më 10 janar 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
^Libiri Histori e Institucioneve Juridike dhe Shteterore faqe 280
^"Kopje e arkivuar". Arkivuar nga origjinali më 5 mars 2016. Marrë më 11 janar 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)Mirëmbajtja CS1: Archived copy si titull (lidhja)
^<Gaunt, Peter (1996). Oliver Cromwell. Massachusetts: Blackwell Publishers Inc. p. 4.
.svg)
