Tekstualna kritika ili tekstologija (također filološka kritika) je nauka koja se bavi tekstom sa stanovišta njegove istorije. To nije književna kritika, vec kritika teksta.
Osnovna pitanja tekstologije su: pitanje autentičnosti, pitanje autorstva i pitanje datiranja teksta. Prvo pitanje se bavi samim tekstom i spada u nižu kritiku, a druga dva u višu kritiku (uglavnom vezanu za Bibliju).
Zadatak tekstologa je da utvrdi najraniji mogući oblik teksta. To se postiže uporednim proučavanjem svih dostupnih rukopisa, eventualnih starih prijevoda i citata istog spisa kod starih autora.[1] Postoje razvijeni metodi da se utvrdi koje su razlike u raznim rukopisima greške, a koje verovatno potiču od izvornog autora.[2]
Tekstologija u današnjem smislu nastaje u XIX veku. Tekstualna kritika je zauzimala centralno mesto u pozitivizmu. Prema Reneu Veleku i Ostinu Vorenu najviše je vezana za istoriju književnosti. U pozitivizmu se praktični rad uglavnom svodio na: kritičko izdavanje književnih tekstova, istraživanje izvora i istorijata nastanka dela i ispitivanje okolnosti u kojima je živeo autor.
Johann Albrecht Bengel (1687-1752), nemački teolog poznat po izučavanju biblijskih rukopisa, je nakon intenzivnog proučavanja otkrio da mnoštvo kriterijuma može sumirati u jednostavnu rečenicu: „Proclivi scriptioni praestat ardua" - teže čitanje ima prednost nad lakšim. On se vodio sledećom logikom: kada su pisari prepisivali tekstove, bili su skloni da ih ispravljaju. Ako bi videli nešto što su smatrali pogrešnim, oni bi to ispravili. Stoga da bismo znali koji je stariji i izvorniji tekst, ne smemo dati prednost tekstu sa ispravljenim greškama, usklađenom pričom ili poboljšanom teologijom, već naprotiv, težem tekstu koji „vapi" da bude objašnjen. Bengel je takođe zapazio da su određeni rukopisi sličniji nekim rukopisima od drugih, odnosno da su rukopisi bili najsličniji primercima sa kojih su prepisani i drugim prepisima načinjenih sa istog izvornika. Dakle, svi dokumenti se mogu urediti u neku vrstu genealoškog odnosa, u kojoj postoje grupe dokumenata koji su medusobno sličniji. Tako se hipotetički može uspostaviti neka vrsta genealoškog stabla i pratiti poreklo dokumenata do njihovog izvora. Kasnije se grupisanje tekstova u familije razvilo u formalniji metodološki princip koji pomaže tekstolozima da uspostave originalni tekst.
Metodologija
Tekstolozi biraju između različitih varijanti teksta onu koja najbolje predstavlja najstariji oblik teksta, koristeći niz tekstualnih argumenata zasnovanih na dokazima koji se po svojoj prirodi klasifikuju ili kao spoljašnji ili kao unutrašnji.[3]
Kritika teksta se mora sprovesti i u slučaju kad je djelo sačuvano u samo jednom rukopisu, jer su greške kod prepisivanja "ne samo moguće nego i neizbježive" (Šagi-Bunić). Kad je riječ o jedinom rukopisu, kritičar teksta je uglavnom prisiljen na stvaranje tzv. konjekture, kod čega je potrebna velika razboritost i solidno znanje, a svaku konjekturu treba dobro obrazložiti. Uvijek je posebno riskantno popunjavati praznine (lat. lacunae).[1]
Vanjski dokazi
Prvi vanjski dokaz je brojnost rukopisa, kada preživeli rukupisi podržavaju jednu tekstualnu varijantu (inačicu) nauštrb druge. No, verzija posvjedočena najvećim brojem rukopisa ne obezbeđuje nužno i najbolji tekst. Ehrman daje primer, kad su od originalnog rukopisa načinjena dva prepisa, A i B. Primerak A je prepisao jedan pisar, dok je primerak B prepisalo pedeset pisara. Nakon toga je originalni rukopis izgubljen, pa je u tekstualnom prenosu preostao pedeset i jedan prepis, jedan načinjen sa A, a pedeset sa B. U tom slučaju, odlučujuća razlika u podršci za autentičnost nije pedeset rukopisa prema jedan, već jedan prema jedan (A prema B). Zato puki broj rukopisa koji podržava jednu inačicu ne znači nužno izvorniji tekst.
Drugi spošaljnji faktor je starost rukopisa. Daleko je verovatnije da se stariji oblici teksta nalaze u starijim rukopisima - pod uslovom da se tekst tokom vremena često menjao. No, ni to nije uvek slučaj. Primerak iz 5. veka može biti prepisan sa prepisa iz 4. veka, a rukopis iz 8. veka sa kopije iz 3. veka. U tom slučaju, noviji rukopis sačuvaće stariju verziju. Dakle, valjan rukopis ne mora nužno biti stariji od ostalih, prema Mabillonovu pravilu »recentiores non deteriores« (kasniji ali ne lošiji).[1]
Treća odlika spoljašnjih dokaza je geografska rasprostranjenost rukopisa. Npr, nekad se jedna varijanta teksta nalazi u mnoštvu rukopisa, koji svi potiču iz Rima, dok široki spektar drugih rukopisa iz Egipta, Palestine, Male Azije i Galije sadrži drugu varijantu. U tom slučaju tekstolog može pretpostaviti da je jedna varijanta „lokalna", a da je druga varijanta starija i izvornija.
Prvi unutarnji dokaz se naziva unutarnja verovatnoća, i određuje koju varijantu je autor teksta verojatnije napisao. Tekstolozi proučavaju stil pisanja, rečnik i teologiju jednog autora. Kada se u rukopisima nađe više varijanti, a jedna od njih koristi reči ili stilističke crte koje se ne nalaze nigde drugde u delu tog autora, ili predstavlja gledište koje se ne slaže sa onim što autor zastupa, onda nije verovatno da je to tekst autora.
Druga vrsta unutrašnjeg dokaza se naziva verovatnoća transkripcije, i određuje koju varijantu je verovatno napisao prepisivač. Pisari su bili skloni da isprave ono što smatraju pogrešnim, da usklade pasuse koje smatraju protivrečnim i da približe gledišta u tekstu svojim gledištima. Prepisivači su češće tekst koji je težak za razumevanje činili lakšim, nego što su lak tekst činili težim. Stoga "teže čitanje ima prednost nad lakšim". Ovaj kriterijum se ponekad izražava na sledeći način: Varijanta koja najbolje objašnjava postojanje drugih varijanti je verovatnije original. Neki naučnici smatraju da je to najosnovniji i najpouzdaniji od svih principa tekstologije.
Rekonstrukcija teksta
Kritika teksta ima tri faze: recensio, examinatio, emendatio (pregledanje, ispitivanje, ispravljanje).
Prva faza, recensio, se sastoji u utvrđivanju odnosa među rukopisima, grupiranju u tzv. familije, te po mogućstvu utvrđivanja porodičnog stabla svih kodeksa, jer se time ustanovljava koji kodeks, ili koja familija kodeksa, donosi najbolji tekst; ujedno se postiže eliminisanje nekih kodeksa kao bezvrednih za rekonstrukciju teksta, što znatno skraćuje posao. U tom poslu je od prvorazredne važnosti proučavanje vanjskih svojstava kodeksa (starost i povijest rukopisa, podrijetlo, različite podjele teksta koje su naknadno uvedene i sl.). Ako se klasifikacija može provesti tim sredstvima, ona je lakša i sigurnija; ne iziskuje detaljno proučavanje inačica u rukopisima. Za klasifikaciju rukopisa na temelju upoređivanja sadržaja posebno su značajne dvije metode: prva, koju je razvio Karl Lachmann (g. 1842), polazi od traženja tzv. »zajedničke pogreške«: istoj familiji pripadaju kodeksi koji sadrže istu značajnu pogrešku. Druga, koju je predložio Dom Quentin (g. 1922), polazi od slaganja u inačicama, ostavljajući ocjenu o pogrešnosti za konačnicu. Njegova metoda polazi od uspoređivanja po tri kodeksa da otkrije njihova posrednika, pa se kombinacijom tih posrednika relativno brzo dolazi do genealoškog stabla. No, u slučaju kad je prepisivač imao pred očima dva ili više predložaka, obje te metode zataje, i potrebno je posegnuti za dubljom internom kritikom.[1]
Druga faza je examinatio, ispitivanje inačica. Tu je potrebno duboko poznavanje autorova jezika. Kod odabiranja ispravne varijante osobito je važno pravilo da treba dati prednost »težem čitanju« (lectio difficilior), budući da su prepisivači skloni pojednostavnjivanju. Ipak neobičan izraz mora imati bar jednu paralelu, jer »jedanput je kao nijedanput, a dvaput vrijedi kao uvijek«. Treći stupanj je potom emendatio, ispravljanje iskvarenog teksta, odnosno uvođenje ispravne lekcije u tekst.[1]
Utvrđivanja osnovnih podataka o spisu
Utvrđivanje osnovnih podataka o spisu (tko je autor spisa, gdje je i kada spis nastao, u kom kontekstu, itd.) treba jasno razlikovati od utvrđivanja podataka o kodeksu u kojem je nađen (tj. gdje je, kada i od koga napisan, te kako je dospio u rukopisni fond u kojem se sada nalazi).
Ponajčešće, kodeks navodi ime autora spisa. Ali nije rijetkost da u različitim kodeksima isti spis bude pripisan različitim autorima. Stvar je kritike da utvrdi kojem od tih autora spis zbilja pripada; ili možda ne pripada nijednom od navedenih. Kod utvrđivanja autorstva prednost imaju vanjski kriteriji, tj. svjedočanstva samih kodeksa, eventualni citati ili spominjanje autora spisa kod drugih pisaca i sl. No, nikad se ne mogu sasvim zanemariti, a često su odlučujući, nutarnji kriteriji, tj. analiza teksta spisa, njegova rječnika, stila i drugih elemenata.
Od najveće je važnosti utvrditi, makar približno, u koje je vrijeme spis napisan. To je ponekad važnije nego utvrditi autora, jer je za proučavanje razvitka nekog pravca mišljenja upravo to od kapitalne važnosti. Za utvrđivanje datuma nastanka može biti odlučujuće istraživanje vrela kojima se autor spisa služio i o kojima je ovisan. Ako se dokaže da je autor imao pred očima djelo nekog pisca, onda je sigurno pisao poslije nastanka toga djela. S druge strane, ako kod drugog pisca nađemo trag ovisnosti o spisu koji istražujemo, možemo biti sigurni da je naš spis napisan prije toga. Tako se fiksira tzv. terminus a quo i terminus ad quem (donja i gornja granica) za nastanak spisa. Ponekad tako dobijamo relativno dugo vremensko razdoblje unutar kojega je spis napisan, ali je i takva sigurnost vrednija nego nikakva. No, može se dogoditi da su oba spisa ovisna o nekom trećem: stoga tvrdnja o neposrednoj ovisnosti mora biti potkrijepljena solidnim dokazima.[1]
Takođe je važno utvrditi i mjesto ili oblast gdje je spis nastao, kao i izvorni jezik djela.
Tekstolozi su sa relativnom pouzdanošću locirali nekoliko mesta u preživelim biblijskim rukopisima koja ne predstavljaju izvorni tekst Novog zaveta.[2] Neki od takvih odlomaka iz evanđelja, za koje danas prilično pouzdano znamo da nisu izvorno pripadali Novom zavetu, su postali delovi Biblije popularni kod hrišćana vekovima.[2]
Takođe, osporeno je tradicionalno pripisivanje autorstva nekim biblijskim spisima. Kritički proučavaoci koriste izraz pseudo-Pavlova pisma za poslanice kojima autor nije bio apostol Pavle, u koje ubrajaju Timotiju I i II, Kološanima, Efežanima i Titu.[4]
