Euzebije ili Evsevije iz Cezareje (Εὐσέβιος, oko 275-339), poznat i kao Jevsevije Pamfil (Eusebius Pamphili - Evsevije [prijatelj] Pamfilov) bio je episkop rodne Cezareje od 311. i savetnik cara Konstantina posle Licinijevog poraza.
Za sobom je ostavio veliki broj dela od kojih se naročito ističe istoriografsko delo Crkvena istorija i biografski spis Život Konstantinov.
Glavna dela
Evsevije je bio hrišćanski istoričar, erudita, apologeta i filolog. Sabrao je sva dokumenta i podatke koji se tiču događaja i hrišćanskih ustanova, pisaca i mučenika prve hrišćanske crkve. U Crkvenoj istoriji sakupio je ne samo najvažniji istorijski materijal o prvobitnom hrišćanstvu, nego je prepisao i odlomke tekstova, komentara i akata od velike vrednosti za rekonstrukciju postapostolske Tradicije. U 'Hronici ili Hronološkim kanonima sintetički izlaže stablo sa datumima iz sveštene i profane istorije. Evsevije Kesarijski je formulisao svoju ličnu koncepciju o istoriji sveta i Crkve, afirmišući u procesu istorije pedagogiku božiju koja uvek potvrđuje pobedničku Crkvu. U taj proces pobedničke Crkve upisuje se i pobeda cara Konstantina, kome je sačinio biografiju u spisu Život Konstantinov. Carska ličnost i institucije nisu ništa drugo do zemaljski odsjaj božanske suverenosti. Saradnik Pamfilov (bibliotekara u Cezareji), učenik Origenov, on podržava u početku Arija, ali posle Nikeje postaje sledbenik pravoslavnih. U Jevanđeoskoj pripremi (Εὐαγγελικὴ προπαρασκευή) otkriva patrimonijum nehrišćanskih religija te dokazuje da hrišćani s pravom daju prednost jevrejstvu nad paganstvom i da Stari zavet predstavlja izvor za grčku filozofiju.
Crkvena istorija
Crkvena istorija je napisana 315. godine i daje najranija pisana svedočanstva o Konstantinovom obraćenju u hrišćanstvo. Život Konstantinov Evsevije je završio uoči svoje smrti 339 godine. Zbog pojedinih, kako jezičkih tako i istoriografskih odstupanja od ranijeg dela, ovo delo je pod lupom istoričara koji veruju da je nastalo između druge polovine 4. i početka 5. veka od nepoznatog autora.
Prvi autori koji su dali grubu hronologiju drevnosti, bili su Pamfil iz Cezareje i Hijeronim, koji se tradicionalno smeštaju u 4. vek. Međutim, njihovi su tekstovi pronađeni tek u kasnom srednjem veku. Osnovu hronologije Esevije je dao u Istoriji vremena od početka sveta do Nikejskog sabora (takozvana Hronika – Χρονικόν). Grčki original sada postoji samo u odlomcima i dopunjuje se slobodnim latinskim sv. Hijeronima. Zanimljivo je da je Nikifor Kalista u 14. veku preduzeo pokušaj da napiše novu istoriju prva tri veka, ali nije mogao da uradi ništa više, već da ponovi ono što je rekao Evsevije.
Pošto je Evsevijev rad bio objavljen tek 1544. tj. posle Nikifora, može se postaviti pitanje nije li danas poznata Evsevijeva verzija zasnovana na radu Nikifora Kalista. Bikerman tim povodom osnovano primećuje: "Hrišćanski istoričari su svetovnu hronografiju stavili u službu svete istorije... Kompilacija Hijeronima (koji je "slobodno prepričavao Evsevija") postala je osnova hronoloških znanja na Zapadu. Joseph Skaliger, osnivač savremene hronologije kao nauke, pokušao je da rekonstruiše ceo Evsevijev rad..." [E. Bikerman: Hronologija starog sveta, 1975]. "Evsevijeva datiranja (osnivača hronologije), koja su u rukopisima često pogrešno prenošena, danas su od male koristi...“ [Bikerman].
Ipak, danas nema mnogo naučnika koji sistematski osporavaju autentičnost ovog spisa. Naprotiv, većina prihvata da je ovaj spis autentičan, pogotovu zbog toga što njegova analiza pokazuje teološka stremljenja koja se i inač vezuju za Evsevija.
