Al-Balazuri

al-Balazuri
al-Balazuri
Rođenje	Ahmad ibn Jahja ibn Džabir ibn Davud al-Balazuri; 786–796. ili rane 810-e; Bagdad?, Abasidski Kalifat;
Smrt	oko 892. (279. AH); Bagdad?, Abasidski Kalifat
Prebivalište	Bagdad, Damask, Homs, Antiohija
Ostala imena	Kunje:; Abu al-Hasan; Abu Džafar; Abu Bakr; Abu al-Abas; Abu al-Hasan al-Hatab
Etnicitet	Arapin ili Perzijanac
Zanimanje	historičar, genealog, historiograf, prevodioc, pjesnik, satiričar
Poznat/a po	djelima Ansab al-ašraf i Futuh al-buldan
Vjeroispovijest	islam (sunizam)
Rodbina	Džabir ibn Davud al-Balazuri (djed)

Ahmad ibn Jahja al-Balazuri (arap. أحمد بن يحيى البلاذري; Bagdad?, 786–796. ili rane 810-e – Bagdad?, oko 892), srednjovjekovni muslimanski historičar, genealog, historiograf, prevodioc, pjesnik i satiričar, jedan od najznačajnijih predstavnika ranoislamske historiografije 9. vijeka. Veći dio života proveo je u Bagdadu, a dva njegova kapitalna djela su "Genealogije plemića" (Ansab al-ašraf) i "Osvajanja zemalja" (Futuh al-buldan).

Biografija

Najraniji izvori podataka o al-Balazurijevom životu i aktivnostima, poput djela Kitab Bagdad od ibn Abi Tahira Tajfura^[1] (u. 893) ili Mudžam al-šuara od al-Marzubanija (u. ~990), sačuvani su samo djelomično i historičari su stoga za rekonstrukciju biografije prisiljeni oslanjati se na radove kasnijih autora u kojima su sadržani odlomci istih.^[2] Fragmenti izgubljene knjige ibn Abi Tahira Tajfura, najstarijeg izvora takvog tipa, prenešeni su ponajviše u Jakutovom Iršadu.^[3] Ipak, malo je izgledno da će postojeći polovični materijal ponuditi ikakve daljnje informacije.^[2] Usprkos njegovoj dugovječnosti i širokom rasponu aktivnosti,^[2] biografski podaci o al-Balazuriju zbog navedenog su prava rijetkost.^[4]

Datum i godina al-Balazurijevog rođenja nisu zabilježeni^[5] i procjene se zato temelje na njegovoj interakciji s drugim učenjacima.^[4] F. Rosenthal na osnovi smrti al-Balazurijevih učitelja navodi da je očigledno da nije mogao biti rođen nakon ranih 810-ih,^[6] a C. E. Bosworth rođenje smješta u prve tri decenije 9. vijeka.^[7] Na temelju al-Balazurijevog panegirika kalifu al-Mamunu datiranog u august 833. (radžab 218. AH), S. Zakar procjenjuje da je rođen između 786. i 796. godine, no takva pretpostavka je upitna jer implicira iznimnu dugovječnost.^[2] Suvremeni historičari pretpostavljaju da je rođen u Bagdadu, prijestolnici Abasidskog Kalifata, gdje je proveo većinu svog života.^[4] Po vjeroispovijesti je pripadao sunitskom islamu.^[8]

Al-Balazurijevo ime po rođenju je Ahmad i patronimske genealogije bilježe tri generacije predaka, konkretno oca Jahju, djeda Džabira i pradjeda Davuda.^[4] Za vrijeme vladavine kalifa Haruna al-Rašida (vl. 786–809),^[2] Džabir ibn Davud radio je kao pisar u abasidskom Egiptu,^[4] u uredu rizničara al-Hasiba.^[5] Od ovog djeda naslijedio je atipičnu nisbu, nazvanu po plodu biljke Semecarpus anacardium (arap. balazur), stimulansa za pamćenje od čije je nesmotrene i prekomjerne konzumacije Džabir navodno umro.^[4] Detalji djedove karijere, prevođenje s perzijskog na arapski jezik i nepostojanje zapisa da su al-Balazuri ili njegovi preci pripadali određenom arapskom plemenu, sugeriraju da je možda bio perzijskog porijekla.^[5] Al-Balazuri se u djelima ibn al-Nadima, Jakuta i ibn Asakira javlja pod raznim kunjama,^[2] među kojima su Abu al-Hasan, Abu Bakr,^[9] Abu Džafar, Abu al-Abas i Abu al-Hasan al-Hatab.^[2]

Obrazovao se u gradovima diljem Iraka i Sirije, uključujući Damask, Homs i Antiohiju.^[10] Tokom boravka u Iraku, al-Balazuri je slušao predavanja ili čitao djela historičara ibn Sada (u. 845), al-Madainija (u. 850) i al-Zubajrija (u. 848),^[10] odnosno gramatičara i mufasira Abu Ubajda al-Kasima ibn Salama (u. 838).^[7] Jedan od njegovih učitelja u Bagdadu bio je i Afan ibn Muslim (u. 834), iako nije moguće utvrditi kada je točno studirao kod njega.^[2] Uzimajući u obzir rane procjene godine rođenja i određene citate u njegovim djelima, postoji mogućnost da se al-Balazuri družio i s al-Vakidijem (u. 823), historičarom koji je radio kao sudija u Bagdadu od 819. do 822. godine.^[2] Prema svemu sudeći bio je usko povezan s abasidskim vladarskim dvorom,^[4] prvo kao prijatelj (nadim) kalifa al-Mutavakila (vl. 847–861),^[10] a zatim i kasnijih vladara poput al-Mustaina (vl. 862–866)^[10] i al-Mutaza (vl. 866–869).^[7]

Određene privatne podatke u svojim djelima al-Balazuri je prikupio izravno od članova abasidske porodice, npr. Ansab al-ašraf sadrži informacije dobivene od Hibatulaha ibn Ibrahima ibn Mahdija, a Futuh al-buldan one al-Mutavakilove vezane za historiju Alepa.^[7] U djelima starijih orijentalista s kraja 19. i početka 20. vijeka, poput C. Brockelmanna i D. S. Margolioutha,^[7] pojavljuje se tvrdnja da je al-Balazuri služio kao učitelj al-Mutazovom sinu Abdulahu ibn al-Mutazu,^[10] no suvremeni historičari to osporavaju^[10] i ističu da se radi o miješanju al-Balazurija s gramatičarom Salabom (u. 904).^[6] Njegove tijesne veze s abasidskim dvorom prekinute su kada je kalifat preuzeo al-Mutamid (vl. 870–892),^[10] a umro je ili krajem al-Mutamidove ili početkom vladavine njegovog nasljednika al-Mutazida (vl. 892–902).^[7] Godina al-Balazurijeve smrti nije pouzdano poznata,^[6] ali 892. je među historičarima prihvaćena kao najizglednija^[4] jer se kao takva (i ujedno najkasnija) navodi u djelima ranih muslimanskih autora.^[6] Anegdotu o trovanju balazurom, navođenu u izvorima kao uzrok smrti djeda Džabira, starija zapadnjačka literatura ponekad pogrešno pripisuje samom al-Balazuriju.^[6]

Djela

Dva glavna al-Balazurijeva rada su Ansab al-ašraf i Futuh al-buldan,^[11] kapitalna djela ranoislamske historiografije 9. vijeka,^[10] po opsegu usporediva jedino s al-Tabarijevom "Historijom poslanika i kraljeva".^[7] Ibn al-Nadim i Jakut među njegova djela ubrajaju još arapski metrički prijevod knjige Kitab ahd Ardašir (nesačuvana),^[7] navodeći da je bio poznat kao prevodioc s perzijskog na arapski jezik.^[4] Historičari pretpostavljaju da je također uživao reputaciju pjesnika i satiričara,^[9] budući da Jakut u biografiji o al-Balazuriju citira neke njegove stihove.^[7]

Ansab al-ašraf

Ansab al-ašraf (arap. أنساب الأشراف), u doslovnom prijevodu "Genealogije plemića",^[7] predstavlja historiju organiziranu po genealoškom sistemu.^[12] Djelo istovremeno slijedi biografski žanr tabakata koji je al-Balazuri evidentno usvojio od učitelja ibn Sada,^[12] iako se ove metode ne pridržava strogo jer većinu najvažnijih događaja iz perioda pojedinih vladara uvijek dodaje u odgovarajuća poglavlja.^[3] Neposredni uzori koje je oponašao nesumnjivo su Džamharat al-nasab od Hišama ibn al-Kalbija^[12] (sačuvan) i Tarih al-ašraf od al-Hajsama ibn Adija (izgubljen).^[7] Al-Balazurijevo djelo strukturom je stoga kombinacija triju stilova: ibn Sadove biografske knjige o klasama, zatim starijih kronika ibn Ishaka, Abu Mihnafa i al-Madainija, te genealoške literature ibn al-Kalbija.^[3] Ansab al-ašraf odlikuje se po kolosalnom opsegu sadržaja^[12] i njegov cjeloviti manuskript čuvan u Istanbulu broji čak 1227 listova, čime je tek nešto manji od al-Tabarijevog kapitalnog djela.^[7] Hadži Kalfa u svom Kašf al-zununu^[7] tvrdi da je al-Balazuri umro prije dovršetka djela.^[12]

U tematskom smislu, Ansab al-ašraf započinje biografijama poslanika Muhameda i njegove rodbine iz Banu Hašima, uključujući Alide i Abaside.^[12] Poslije njih fokus se prebacuje na Banu Abd-Šams, posebno Omejade kojima je posvećeno disproporcionalno više prostora, a zatim i na ostale kurejške klanove.^[12] Potonji uključuju Abu Bakrov Banu Tajm i Omarov Banu Adi, međutim, biografije ove dvojice kalifa su izrazito hagiografskog karaktera.^[7] Konačno, završna poglavlja su o muzarskim plemenima, poput cijelog Banu Kaisa i njegovog ogranka Banu Sakifa,^[12] a posljednja biografija je posvećena al-Hadžadžu ibn Jusufu.^[3] Sjevernoarapska plemena Banu Rabije i južnoarapska iz Jemena nisu obrađena u djelu, moguće zbog al-Balazurijeve smrti.^[7] Iako se prvenstveno bavi događajima u Iraku, Siriji i Arabiji, Ansab al-ašraf također pruža niz podataka važnih za historiju Irana, među kojima su aktivnosti guvernera Zijada ibn Abiha, frakcijske borbe arapskih plemena, antiomejadski ustanak ibn al-Ašasa i njegove paunske vojske,^[7] te haridžitske pobune.^[12]

Al-Balazurijev pristup je intrigantan zbog činjenice da je, usprkos tome da je bio dvoranin Abasida, više od trećine svog djela posvetio njihovim rivalskim prethodnicima Omejadima, tretirajući ih objektivno, pa čak i suosjećajno.^[7] To se pak uklapa u tezu S. D. Goiteina da abasidski kalifi nisu vidjeli Omejade isključivo kao neprijatelje, nego i kao vrijedan uzor za državnu upravu.^[7] Zajedno s ibn Šabinim djelom Tarih al-Madina, al-Balazurijev Ansab al-ašraf je značajan za ranu islamsku historiju jer sadrži informacije koje je zbog vjerskih razloga sistematski potiskivao al-Tabari,^[13] a za razliku od ibn Šabe ne ignoriraju se ni kontroverzni podaci o Osmanovim zlodjelima.^[14] Brojni odlomci al-Vakidijevog djela tako su sačuvani upravo zahvaljujući al-Balazuriju.^[15] S druge strane, historičari kao glavne nedostatke ističu njegovo proizvoljno skraćivanje izvještaja^[16] i učestalo izostavljanje lanaca prenosilaca hadisa (isnad).^[13]

Prvi prijevod Ansab al-ašrafa na neki od evropskih jezika je "Anonimna arapska kronika XI" (njem. Anonyme arabische Chronik XI) pod uredništvom W. Ahlwardta,^[12] njemačkog orijentalista koji je identificirao anonimni manuskript kao segment al-Balazurijevog djela^[3] i objavio ga 1883. godine.^[12] Cijeli manuskript u Istanbulu (ms. Aşır Efendi 597-98) je kasnije pronašao C. H. Becker.^[3] Suvremena izdanja na arapskom jeziku objavljivana su u dijelovima:^[7] prvi je uredio M. Hamidulah (1959),^[12] drugi M. B. al-Mahmudi (1974), a treći A. A. al-Duri (1978).^[7] Serijal prijevoda pod pokroviteljstvom Hebrejskog univerziteta u Jeruzalemu uredili su S. D. Goitein (V, 1936), M. Schloessinger (IVb, 1938),^[12] M. Schloessinger i M. J. Kister (IVa, 1971), I. Abas (VIa i 4/1, 1979),^[7] te H. Asamina (VIb, 1993). Određene odlomke na italijanski jezik prevodili su O. Pinto i G. Levi Della Vida u osvrtu Il califfo Muʻawiya I secondo il "Kitāb ansāb al-ašrāf" (1938), odnosno F. Gabrieli u poglavlju La rivolta dei Muhallabiti nel ʿIrāq e il nuovo Balāḏurī (1938).^[3]

Futuh al-buldan

Futuh al-buldan (arap. فتوح البلدان), prevedeno kao "Osvajanja zemalja", kraća je verzija onog što je očigledno bilo veće i potpunije djelo na temu muslimanskih osvajanja.^[10] U njemu al-Balazuri kontinuirano pripovijeda o arapskim osvajanjima svake pokrajine kalifata i referencira svoj sadržaj na djela lokalnih historičara iz tih krajeva, a dopunjuje ga i podacima s ličnih putovanja, upitima na licu mjesta i sl.^[7] Rezultat svega toga je relativno uravnotežena naracija,^[12] najčešće (iako ne uvijek) bez navođenja paralelnih ili kontradiktornih prikaza istih događaja.^[7] Futuh al-buldan započinje Muhamedovim ratovima, zatim slijede ratovi ride, a potom se nižu osvajanja Sirije, al-Džazire, Armenije, Egipta, Magreba, te konačno Iraka i Irana.^[17] Potonja poglavlja uključuju opis osvajanja Kavkaza, Afganistana i Centralne Azije, a posebni odlomci posvećeni su Iraku, Džibalu, Reju i Kumešu, Azarbajdžanu, Gorganu i Tabaristanu, Ahvazu, Farsu, Kermanu, Sistanu i Kabulu, Horasanu i Transoksijani (posebno detaljno), te Makranu i Sindu.^[7]

Al-Balazuri u Futuh al-buldan često dodaje svježi analitički materijal prikupljen od al-Tabarija.^[7] Jedan od njegovih primarnih izvora bio je filolog Abu Ubajda Mamar ibn al-Musana od kojeg je dobio informaciju (nepostojeću u drugim djelima) da su arapske trupe prešle Amu-Darju još u doba Osmanovog kalifata, odnosno kada je Horasanom upravljao guverner Abdulah ibn Amir.^[7] U djelu se s opisima vojnih pohoda isprepliću i razne društvene i kulturne teme,^[12] primjerice zamjenjivanje grčkog i perzijskog jezika arapskim u omejadskoj upravi,^[12] arapsko naseljavanje Azarbajdžana, ustrojstvo arapske konjice po uzoru na sasanidske formacije,^[7] spor s Bizantom oko upotrebe islamskih simbola na egipatskim pismima, pitanja oporezivanja, korištenja pečatnih prstena, kovanica i valuta, historija arapskog pisma, itd.^[3] Prvi evropski prijevod Futuh al-buldana uredio je nizozemski orijentalist M. J. de Goeje (1866), na temelju kojeg su uslijedili i njemački prijevod O. Reschera (1917–1923), odnosno engleski prijevod P. K. Hittija i F. C. Murgottena (1916. i 1924).^[12] Dijelove knjige o osvajanju Irana na perzijski je preveo A. Azarnuš (1967).^[7]