بولی جنے وڈے علاقے وچ بولی جاندی ہووے تے اوس زبان دے بولن والے جنے بوہتے ہون۔ اوس بولی دی ٹکسالی بولڑی توں علاوہ اوس بولی دیئاں ضمنی تے ذیلی بولڑیئاں وی اوہنیئاں ہی بوہتے ہندیاں نیں۔ انگریزی ' عربی ' چینی ' ہندی بولیاں دنیا دیاں وڈیاں بولیان نیں۔ ایس لئی اناں دیاں ضمنی تے ذیلی بولڑیئاں وی بوہت زیادہ نیں۔ ایداں ای پنجابی بولی وی بوہت وڈے علاقے وچ بولی جاندی اے جد کہ پنجابی بولن والیاں دی تعداد وی بوہت زیادہ اے۔ پنجابی بولی دنیا دی نوویں وڈی بولی اے۔ ایس لئی پنجابی بولی دیاں ضمنی تے ذیلی بولڑیئاں وی بوہت زیادہ نیں۔
پنجابی زبان دی اک ٹکسالی 8 ضمنی تے 31 ذیلی بولڑیئاں
ماجھی بولڑی پنجابی دی ٹکسالی بولڑی اے جہڑی چڑھدے پنجاب تے لہندے پنجاب دے دوواں حصیاں وچ پنجابی لکھن دے لئی بنیادی بولی اے۔
ماجھی بوکڑی تے پنجابی بولی دیث 8 ضمنی بولڑیاں؛
- مالوی ’
- دوآبی ’
- ڈوگری ’
- پہاڑی '
- پوٹھوہاری ’
- ہندکو '
- شاہپوری ’
- جھنگوچی
نوں آپس وچ جوڑیا ہویا اے۔
جد کہ پنجابی دی ٹکسالی بولڑی تے ضمنی بولڑیاں توں علاوہ پنجابی دیاں 31 ذیلی بولڑیاں وی نیں۔
- پوادھی
- بانوالی
- بھٹیانی
- باگڑی
- لبانکی
- کانگڑی
- چمبیالی
- پونچھی
- گوجری
- آوانکاری
- گھیبی
- چھاچھی
- سوائیں
- پشوری/پشاوری
- جاندلی / روہی
- دھنی
- چکوالی
- بھیروچی
- تھلوچی /تھلی
- ڈیرہ والی
- بار دی بولی
- وزیرآبادی
- رچنوی
- جٹکی
- چناوری
- کاچی / کاچھڑی
- ملتانی
- جافری/کھیترانی
- ریاستی / بہاولپور
- راٹھی / چولستانی۔
جیہڑے پنجابی زبان دے 8 ضمنی لہجیاں مالوی ’ دوآبی ’ ڈوگری ’ پہاڑی ' پوٹھو ہاری ’ ہندکو ' شاہپوری ’ جھنگوچی دے ذریعے پنجابی زبان دے مرکزی یا معیاری لہجے ماجھی دے نال جڑے ھوئے نیں۔
پنجابی زبان دے "مرکزی" یا "وچکال" دے لہجے ماجھی نوں پنجابی زبان دے 8 ضمنی لہجیاں نے چاروں پاسیوں گھیریا ہویا اے تے اناں ضمنی لہجیاں دے جملیاں وچ اک دو لفظ ایہو جئے ہوندے نے جنہاں دی ھجے پنجابی زبان دے معیاری لہجے ماجھی دے لفظاں توں وکھ ہوتدی اے پر مجموعی طور تے جملے دے پنجابی لفظ تے پنجابی گرامر اکو جئی ای ہوندی اے۔
پنجابی زبان دے 31 ذیلی لہجے اک پاسیوں ضمنی لہجیاں دے علاقیاں نال جڑے ہوئے نے پر دوجے پاسیوں پنجاب دے سرے دے علاقے ہون دے کرکے گوانڈھ دے دوجیاں زباناں دے علاقیاں نال وی ملدے نے۔ جد کہ باروں دوجیاں قوماں دے لوک وی پنجاب دے وچکال دے علاقے یا ماجھے دے آلے دوالے دے علاقیاں وچ تجارت تے سیاحت دے لئی آن یا نقل مکانی تے قبضہ گیری دے لئی آن والے پنجاب دے وچکال دے علاقے یا ماجھے دے آلے دوالے دے علاقیاں وچ داخل ہون توں پہلوں پنجاب دے سرے والے علاقیاں وچ ٹھردے یا آباد ہوندے رئے نے۔ ایس لئی دوجیاں قوماں دے لوکاں دی زباناں دے کجھ لفظ اناں علاقیاں وچ بولی جان والی زبان وچ رلدے رئے نے۔ ایس کرکے اناں علاقیاں وچ بولی جان والی پنجابی زبان دے ذیلی لہجیاں وچ مجموعی طور تے جملے دے پنجابی لفظ تے پنجابی گرامر اکو جئی ہون دے باوجود جملیاں وچ اک دو لفظاں دی ہجے پنجابی زبان دے معیاری لہجہ ماجھی دے لفظاں توں وکھ ہون دے نال نال اک دو لفظ ایہو جئے وی نے جنہاں نوں گوانڈ دی زبان چوں لتا گیا اے یا دوجیاں قوماں دے اناں لوکاں دی آں زباناں چوں لتا گیا اے جیہڑے اناں علاقیاں وچ ٹھردے یا آباد ہوندے رئے۔
پنجاب دے وچکال دے علاقے یا ماجھے دے آلے دوالے دے 8 علاقیاں دے سرے دے علاقیاں وچ جتھے پنجاب وچ داخل ھون لئی رستے نے اوتھے دوسری قوماں دے لوکاں دے آن تے آبادگاری بوہتی ہون دے کرکے دوسری قوماں دی آں زباناں دے لفظ یا دوسری قوماں دے لوکاں دے پنجابی زبان دے لفظاں دی اپنے انداز نال ہجے کرن دے کرکے اناں علاقیاں وچ پنجابی زبان دے ذیلی لہجے بوہتے نے۔ بوہتے لہجے ہون دے کرکے اک تے پنجابی زبان دے ذیلی لہجے بولن والے چھوٹے چھوٹے علاقے بن گئے نے تے دوجا ذیلی لہجے بولن والے لوکاں دی تعداد وی تھوڑی تھوڑی ہو گئی اے۔ پنجاب دے مغرب ' شمال مغرب تے جنوب مغرب والے پاسیوں پنجاب تے حملہ کرن ' قبضہ کرن یا تجارت کرن لئی دوسری قوماں دے لوکاں دا آنا تے آباد گاری بوہتی ہوئی۔ ایس لئی پنجاب دے مشرق ' شمال مشرق ' شمال ' جنوب مشرق تے جنوب دے علاقیاں توں پنجاب دے مغرب ' شمال مغرب تے جنوب مغرب والے پاسے پنجابی زبان دے ذیلی لہجے وی بوہتے بن گئے۔
پنجابی زبان دا معیاری لہجہ
ماجھی پنجابی لہجہ
پنجابی زبان دا معیاری لہجہ ماجھی اے۔ ماجھی لہجہ پنجابی زبان دی بنیاد اے تے ماجھی لہجہ بولن والے علاقے نوں "ماجھا" آکھیا جاندا اے۔ لفظ "ماجھا" دا مطلب "مرکز" یا "وچکال" اے۔ ماجھے دا علاقہ جغرافیائی طور تے تاریخی پنجاب دے "وچکال" دے علاقے وچ اے۔
ماجھی لہجہ دا علاقہ ہندوستانی پنجاب دے 4 ضلعے؛ امرتسر’ گرداسپور’ پٹھان کوٹ ’ ترن تارن صاحب تے پاکستانی پنجاب دے 16 ضلعے؛ لاہور’ قصور’ اوکاڑہ ’ پاکپتن ’ ساہیوال ’ ٹوبہ ٹیک سنگھ ’ فیصل آباد ’ چنیوٹ ’ حافظ آباد ’ منڈی بہاؤ الدین ’ گجرات ’ سیالکوٹ ’ نارو وال ’ گجرانوالہ ’ شیخوپورہ ’ ننکانہ صاحب نے۔ جد کہ ماجھی لہجہ پاکستان ' بھارتی پنجاب ' ہریانہ ' اتر پردیش دے وڈے شہراں جد کہ کراچی ' دہلی تے ممبئی جئے وڈے شہراں وچ وی بولیا جاندا اے۔
ماجھی لہجہ دے علاقے نوں پنجابی زبان دے 8 ضمنی لہجیاں؛ مالوی ’ دوآبی ’ ڈوگری ’ پہاڑی ' پوٹھو ہاری ’ ہندکو ' شاہپوری ’ جھنگوچی دے علاقیاں نے چاروں پاسیوں گھیریا ہویا اے.
پنجابی زبان دے 8 ضمنی لہجے
1۔ مالوی پنجابی لہجہ
مالوی لہجے دا علاقہ جنوب مشرق والے پاسیوں ماجھی لہجے دے علاقے نال جڑدا اے۔ اے علاقہ بھارتی پنجاب دے 17 ضلعے؛ انبالہ ’ برنالا ’ بھٹنڈا ’ پٹیالہ ’ فرید کوٹ ’ فتح گڑہ صاحب ’ فیروز پور ’ گنگا نگر’ حصار ’کروکشیترہ ’ لدھیانہ ’ ملیر کوٹلہ ’ مانسہ ’ موگا ’ سری مکتسر صاحب ’ روپر ’ سنگرور نے. جد کہ مالوی لہجہ ہریانہ دے شمالی حصیاں تے پاکستانی پنجاب دے مشرقی حصے وچ ضلع وہاڑی تے بہاولنگر دے سرحدی علاقے وچ وی بولیا جاندا اے۔ ملوئی یا مالوی لفظ مالو توں بنیا اے۔ مالو آریہ لوکاں دی اک پرانی ذات سی۔ مہا بھارت وچ مالو لوک راج دا ذکر ہویا اے۔ ملوئی لہجے وچ پرانی ویدک بولی دے کئی لفظ ملدے نے۔ ایس دے کرکے ایس لہجے نوں مالوی لہجہ دا ناں دتا گيا اے۔
2۔ دوآبی پنجابی لہجہ
دوآبی لہجے دا علاقہ شمال مشرق والے پاسیوں ماجھی لہجے دے علاقے نال جڑدا اے۔ اے علاقہ بھارتی پنجاب دے 4 ضلعے؛ ہوشیارپور ’ جالندھر ’ کپورتھلا ’ شہید بھگت سنگھ نگر (نواں شہر) نے۔ دوآبہ دا مطلب دو دریاواں دے وچکال دی زمین اے۔ تاریخی طور تے دوآبی لہجہ ستلج دریا تے بیاس دریا دے وچکال دوآبہ دے علاقے وچ بولیا جاندا سی۔ ھن اے لہجہ فیصل آباد تے ٹوبہ ٹیک سنگھ وچ وی بولیا جاندا اے جتھے ایس نوں فیصلابادی پنجابی دا ناں دتا جاندا اے۔
3۔ ڈوگری پنجابی لہجہ
ڈوگری لہجے دا علاقہ شمال والے پاسیوں ماجھی لہجے دے علاقے نال جڑدا اے۔ اے علاقہ شمالی پنجاب تے جموں والا علاقہ اے. جد کہ ڈوگری لہجہ ہماچل پردیش وچ وی بولیا جاندا اے۔ ڈوگری لہجہ بولن والے لوکاں نوں ڈوگرا آکھیا جاندا اے۔ ڈوگری لہجے نوں اک وکھ زُبان ہون دا دعویٰ وی کیںا جاندا اے۔ جیہڑا کہ صحیح نئیں اے۔ ڈوگری لہجے نوں ماجھی تے دوآبی لہجیاں دا مکسچر آکھیا جاسکدا اے۔
4۔ پہاڑی پنجابی لہجہ
پہاڑی لہجے دا علاقہ شمال والے پاسیوں ماجھی لہجے دے علاقے نال جڑدا اے۔ اے علاقہ آزاد کشمیر تے مقبوضہ کشمیر والا علاقہ اے. جد کہ پہاڑی لہجہ ہماچل پردیش وچ وی بولیا جاندا اے۔ پہاڑی لہجے نوں ماجھی تے پوٹھو ہاری لہجیاں دا مکسچر آکھیا جاسکدا اے۔
5۔ پوٹھو ہاری پنجابی لہجہ
پوٹھو ہاری لہجے دا علاقہ شمال مغرب والے پاسیوں ماجھی لہجے دے علاقے نال جڑدا اے۔ اے علاقہ پاکستانی پنجاب دے 3 ضلعے؛ جہلم ’ راولپنڈی ’ اٹک تے آزاد کشمیر دا اک ضلع؛ مظفرآباد نے. پوٹھو ہاری لہجہ بنیادی طور تے سطح مرتفع پوٹھوہار وچ بولیا جاندا اے۔ پوٹھوہار توں ای ایس لہجے دا ناں پوٹھوہاری رکھیا گیا اے۔ پوٹھو ہاری لہجہ جنوب وچ جہلم ' گوجرخان ' روات ' راولپنڈی تے مری وچ بولیا جاندا اے۔ شمال وچ بھمبر تے راولا کوٹ وچ بولیا جاندا اے۔ چیبھالی تے ڈہونڈی - کیرالی لہجے وی پوٹھو ہاری نال ملدے جلدے نے۔
6۔ ہندکو پنجابی لہجہ
ہندکو لہجے دا علاقہ شمال مغرب والے پاسیوں ماجھی لہجے دے علاقے نال جڑدا اے۔ اے علاقہ صوبہ پنجاب دا ضلع اٹک تے خیبر پختونخوا دے ضلعے ایبٹ آباد ' مانسہرہ ' ہری پور ' بٹگرام ' نوشہرہ ’ پشاور ' کوہاٹ نے. جد کہ ہندکو لہجہ پوٹھوہار تے آزاد کشمیر دے علاقیاں پونچھ ' باغ ' نیلم ' مظفر آباد وغیرہ وچ وی بولیا جاندا اے۔ ہندکو لہجہ شمالی ہندوستان تے افغانستان دے ہندکی علاقیاں وچ وی بولیا تے سمجھیا جاندا اے۔ ہندکو بولن والے ہندکوان اکھواندے نے پر ہزارہ ڈویژن دے علاقیاں ہری پور' ایبٹ آباد تے مانسہرہ وچ اناں نوں ہزارہ ڈویژن دی نسبت دے کرکے ہزارے وال آکھیا جاندا اے۔ پشاور شہر وچ ایس زبان نوں بولن والے آں نوں پشاوری یا خارے دے ناں نال سدیا جاندا اے جیس دا مطلب پشاور شہر دے آبائی ہندکوان اے۔ آکھیا جاندا اے کہ پاکستان آزاد ہون توں پہلوں ریاست امب تے تنولی قبیلہ دی حکمرانی سی تے ہندکو ایتھے سو فیصد بولی جاندی سی۔ ھن وی خیبرپختونخوا وچ ہندکو بولن والا سب توں وڈا قبیلہ تنولی اے۔ لفظ ہندکو دا لفظی مطلب ہند دے پہاڑ نے۔ اے ناں فارس دے علاقیاں وچ سارے ہمالیہ دے پہاڑاں لئی ورتیا جاندا اے۔ فارسی زبان وچ لفظ "ہند" دا مطلب دریائے سندھ نال جڑے علاقے تے "کو" دا مطلب پہاڑ لتا جاندا اے۔ ہندکو نوں ایس دے کرکے ای ہندوستان دی زبان نال جوڑیا جاندا اے۔ ہندکو دا ناں پرانے یونانی علمی حلقیاں وچ وی ملدا اے۔ جیس توں مراد ھن دے شمالی پاکستان تے مشرقی افغانستان دے پہاڑی سلسلے لئے جاندے نے۔ 1920ء وچ ماھر لسانیات گریسن نے ہندکو نوں مغربی پنجابی (لہندا) دا اک لہجہ آکھیا۔ ہندکو لہجے نوں اک وکھ زُبان ہون دا دعویٰ وی کیتا جاندا اے۔ جیہڑا کہ صحیح نئیں اے۔
7۔ شاہپوری پنجابی لہجہ
شاہپوری لہجے دا علاقہ مغرب والے پاسیوں ماجھی لہجے دے علاقے نال جڑدا اے۔ اے علاقہ پاکستانی پنجاب دے ضلعے سرگودھا تے خوشاب نے. جد کہ شاہپوری لہجہ میانوالی ' بھکر ' اٹک ' چکوال ' ڈیرہ غازی خان تے ڈیرہ اسماعیل خان دے کچھ حصیاں وچ وی بولیا جاندا اے۔ شاہپوری لہجہ دا ناں ضلع شاہ پور (جیہڑا ھن ضلع سرگودھا دی اک تحصیل اے) توں لتا گیا اے۔ شاہ پوری لہجہ پنجابی دے سب توں پرانے لہجیاں چوں اک اے۔ شاہ پوری لہجہ نوں ماجھی ' پوٹھوہاری تے جھنگوچی لہجیاں دا مکسچر آکھیا جاسکدا اے۔ اے لہجہ چناب دریا دے مغرب والے پاسے جہلم دریا نوں پار کرکے سندھ دریا دے کنارے تک بولیا جاندا اے۔
8۔ جھنگوچی پنجابی لہجہ
جھنگوچی لہجے دا علاقہ جنوب تے جنوب مغرب والے پاسیوں ماجھی لہجے دے علاقے نال جڑدا اے۔ اے لہجہ پاکستانی پنجاب دے بار دے علاقے وچ بولیا جاندا اے۔ ساندل بار ' کرانا بار ' نیلی بار ' گنجی بار "پنجاب دے بار دے علاقے" نے۔ ساندل بار دا علاقہ مغربی پنجاب وچ رچنا دوآبہ وچ اے۔ اے ضلع جھنگ ' فیصل آباد تے ٹوبہ ٹیک سنگھ دے علاقے دے نال مل کے بن دا اے۔ کرانا بار دا علاقہ مغربی پنجاب وچ چج دواب وچ اے۔ اے ضلع سرگودھا تے ضلع جھنگ دے اتے دے علاقے دے نال مل کے بن دا اے۔ نیلی بار دا علاقہ مغربی پنجاب وچ راوی دریا تے ستلج دریا دے وچکال ضلع ساہیوال ' ضلع اوکاڑہ تے ضلع پاکپتن دے علاقے دے نال مل کے بن دا اے۔ گنجی بار دا علاقہ مغربی پنجاب وچ ستلج دریا تے بیاس دریا دے ملن توں بعد اوسدے تھلے دے علاقے نوں آکھیا جاندا اے۔ اے ضلع بہاولنگر تے چشتیاں دے علاقے دے نال مل کے بن دا اے۔ پنجابی وچ جنگل نوں بار کہندے نے۔ اے علاقے پنجابی ثقافتی ورثے تے پنجابی ادبی ورثے دے علاقے نے۔ ہیر رانجھا تے مرزا صاحبہ دے مشہور رزمیہ رومانوی کہانیاں دی تخلیق ایس ای علاقے وچ ھوئی اے۔ جھنگوچی لہجہ پنجابی دا اک سب توں پرانا تے وکھرا مزاج رکھن والا لہجہ اے تے ایس نوں اصل پنجابی لہجہ تے ٹھیٹھ پنجابی لہجہ وی آکھیا جاندا اے۔ جھنگوچی لفظ جھنگ توں نکلیا اے۔ ایس لہجے نوں اُبھیچری لہجے دا ناں وی دتا جاندا اے۔ دوہڑہ ' ماہیا تے ڈھولا جھنگوچی دے مشہور اصناف سخن نے۔ جھنگ توں علاوہ اے لہجہ فیصل آباد ' چنیوٹ ' ٹوبہ ٹیک سنگھ ' ساہیوال ' اوکاڑہ ' پاکپتن ' خانیوال ' لودھراں ' وہاڑی تے بہاول نگر دے وی کئی علاقیاں وچ بولیا جاندا اے۔
پنجابی زبان دے 31 ضمنی لہجے
01۔ پوادھی پنجابی لہجہ
پوادھی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے مالوی وچ گوانڈھ دے علاقے دی ہریانوی زبان دے لفظاں دے اثر دے کرکے وجود وچ آیا۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے جنوب مشرق والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے بھارتی پنجاب دے ضلعیاں؛ کھرار ' کورالی ' روپر ' نورپور بیدی ' مورنڈہ ' پیل ' راجپورہ ' سمرالا وچ بولیا جاندا اے۔ سنسکرت دے لفظ "پوروَ اردھ" دا مطلب اے "مشرق والے پاسے دے علاقے دا ادھا حصہ"۔ ایس لئی ماجھے دے مشرق والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے دے ادھے حصے دے لوکاں نوں "پوادھیئے" آکھیا جاندا اے تے اوتھے بولے جان والے لہجے نوں "پوادھ دی بولی" یا پوادھی آکھیا جاندا اے۔
02۔ بانوالی پنجابی لہجہ
بانوالی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے مالوی وچ ہریانہ دے علاقے دی ہریانوی زبان دے لفظاں دے اثر دے کرکے وجود وچ آیا۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے جنوب مشرق والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے ہریانہ دے علاقے بانوالی وچ بولیا جاندا اے۔ بانوالی دے ہریانہ وچ ہون دے کرکے بانوالی لہجہ وچ ہریانوی زبان دے لفظاں دا اثر بوہتا اے۔
03۔ بھٹیانی پنجابی لہجہ
بھٹیانی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے مالوی وچ ہریانہ دے علاقے دی ہریانوی تے بیکانیر دے علاقے دی مارواڑی زبان دے لفظاں دا اثر ھون دے کرکے وجود وچ آیا۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے جنوب مشرق والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے ہریانہ دے ضلع حصار وچ بولیا جاندا اے نالے بیکانیر دے راٹھے بولدے نے۔
04۔ باگڑی پنجابی لہجہ
باگڑی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے مالوی وچ مارواڑی زبان دے لفظاں دا اثر ھون دے کرکے وجود وچ آیا۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے جنوب مشرق والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے بھارتی پنجاب دے ضلع فیروز پور وچ بولیا جاندا اے نالے بیکانیر دے باگڑی تے راٹھور بولتے نے۔
05۔ لبانکی پنجابی لہجہ
لبانکی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے مالوی وچ راجستھانی زبان دے لفظاں دا اثر ھون دے کرکے وجود وچ آیا تے مالوی دے ذیلی لہجے باگڑی نال وی میل رکھدا اے۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے جنوب مشرق والے پاسے راجستھان ' گجرات تے پاکستانی پنجاب دے جنوب دے علاقے دے لبانہ قبیلے دے لوگ بولتے نے۔
06۔ کانگڑی پنجابی لہجہ
کانگڑی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے ڈوگری دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے شمال مشرق والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے ہماچل پردیش دے ضلع کانگڑہ وچ بولیا جاندا اے۔
07۔ چمبیالی پنجابی لہجہ
چمبیالی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے پہاڑی دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے شمال مشرق والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے ہماچل پردیش دے ضلع چمبہ وچ بولیا جاندا اے۔
08۔ پونچھی پنجابی لہجہ
پونچھی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے پہاڑی دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے شمال والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے آزاد کشمیر دے ضلع چمبہ تے دوجے وچکال دے ضلعیاں وچ بولیا جاندا اے۔
09۔ گوجری پنجابی لہجہ
گوجری لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے پوٹھوہاری دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے شمال مغرب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے جنوبی آزاد کشمیر تے شمالی مغربی پنجاب وچ بولیا جاندا اے۔
10۔ آوانکاری پنجابی لہجہ
آوانکاری لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے پوٹھوہاری دا ذیلی لہجہ اے تے پوٹھوہاری دے ذیلی لہجے گھیبی نال رلدا ملدا اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے شمال مغرب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے میانوالی وچ بولیا جاندا اے۔
11۔ گھیبی پنجابی لہجہ
گھیبی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے پوٹھوہاری دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے شمال مغرب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے میانوالی دی تحصیل فتح جنگ تے تحصیل پنڈی گھیب وچ بولیا جاندا اے تے پوٹھوہاری دے ذیلی لہجے آوانکاری نال رلدا ملدا اے۔ گھیبہ قوم جیہڑی اناں علاقیاں تے حکومت کردی رئی اے۔ اوسدی نسبت نال پنڈی گھیب شہر دا وی ناں پیا تے اوسے دی نسبت نال ایس لہجے نوں وی گھیبی لہجے دا ناں دتا گيا اے۔
12۔ چھاچھی پنجابی لہجہ
چھاچھی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے پوٹھوہاری دا ذیلی لہجہ اے تے ہندکو نال وی رلدا ملدا اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے شمال مغرب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے ضلع اٹک ' ہزارہ ڈویژن تے آلے دوالے دے صوبہ پنجاب تے خیبر پختوا دے علاقیاں وچ بولیا جاندا اے۔ چھاچھی لہجہ دا ناں ضلع اٹک دے علاقے چھاچھ توں لتا گیا اے۔
13۔ سوائیں پنجابی لہجہ
سوائیں لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے ہندکو دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے شمال مغرب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے ضلع اٹک دی وادی سواں وچ بولیا جاندا اے۔ سوائیں لہجہ دا ناں وادی سواں دے کرکے اے۔ اے وادی سواں دریا دے شمال وچ اے۔ ایس وادی وچ بڑی وڈی تعداد وچ ندی آں تے نالے وینہدے نے جیہڑے سارے دے سارے سوان دریا وچ شامل ہو جاندے نے۔ انہاں ندی آں تے نالیاں دے کرکے ایتھے دی زمین کٹی پھٹی تے نا ہموار اے۔ ہموار تے کاشت دے قابل اراضی بہت گھٹ اے۔
14۔ پشوری/پشاوری پنجابی لہجہ
پشوری/پشاوری لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے ہندکو دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے شمال مغرب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے خیبر پختونخوا دے شہر پشاور وچ بولیا جاندا اے۔ پشاور شہر وچ ایس زبان نوں بولن والے آں نوں پشاوری یا خارے دے ناں نال سدیا جاندا اے جیس دا مطلب پشاور شہر دے آبائی ہندکوان لے آ جاندا اے۔
15۔ کوہاٹی پنجابی لہجہ
کوہاٹی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے ہندکو دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے شمال مغرب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے خیبر پختونخوا دے ضلع کوہاٹ وچ بولیا جاندا اے۔ کوہاٹ شہر وچ ایس زبان نوں بولن والے آں نوں کوہاٹی دے ناں نال سدیا جاندا اے جیس دا مطلب کوہاٹ شہر دے آبائی ہندکوان لے آ جاندا اے۔
16۔ جاندلی / روہی پنجابی لہجہ
جاندلی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے پوٹھوہاری دے ذیلی لہجہ چھاچھی تے پنجابی زبان دے ضمنی لہجے شاہ پوری دے ذیلی لہجہ تھلوچی دا مکسچر لہجہ اے۔ ایس نوں روہی وی آکھیا جاندا اے۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے مغرب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے تحصیل جنڈ تے میانوالی ضلعے وچ بولیا جاندا اے۔
17۔ دھنی پنجابی لہجہ
دھنی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے شاہ پوری دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے مغرب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے ضلع چکوال ' جہلم تے اٹک وچ بولیا جاندا اے۔ دھنی لہجہ دا ناں ضلع چکوال دی وادیء دھن توں لتا گیا اے۔ ایس علاقے نوں دھنی دا علاقہ آکھیا جاندا اے۔
18۔ چکوالی پنجابی لہجہ
چکوالی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے شاہ پوری دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے مغرب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے ضلع چکوال وچ بولیا جاندا اے۔ چکوال دا علاقہ شمال والے پاسیوں ضلع راولپنڈی ' جنوب والے پاسیوں ضلع جہلم ' مشرق والے پاسیوں خوشاب تے مغرب والے پاسیوں میانوالی نال ملدا اے۔
19۔ بھیروچی پنجابی لہجہ
بھیروچی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے شاہ پوری دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے مغرب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے ضلع سرگودھا دے شہر بھیرہ وچ بولیا جاندا اے۔ اے پنچاب دا بوہت پرانا شہر اے۔ 326 قبل مسیح وچ سکندر اعظم دی راجہ پورس نال لڑائی ویلے اوس دا مشہور گھوڑا "بیوس فیلس" ماریا گیا سی۔ بیوس فیلس نوں پرانی زبان سنسکرت وچ بھیرہ کہندے نے۔ سکندر نوں اوس دی موت دا بڑا دکھ ہویا تے اوس نے گھوڑے دے ناں تے شہر دی بنیاد رکھی۔ مشہور چینی سیاح فاہیان نے اپنے سفرنامے وچ بھیرہ شہر دا ذکر کیتا اے۔ مغل بادشاہ ظہیر الدین بابر نے اپنی سوانح "تزک بابری" وچ بھیرہ دا ذکر کیتا اے۔ 1300 سال پہلے بھیرہ علم تے فن سکھن دا بڑا ودھیا تھاں سی۔ لوکی ایتھے طب دا علم تے جغرافیہ دا علم سکھن لئی دور دور توں آندے سن۔ اے سرزمین صو فیاں دی آماجگاہ وی رئی اے۔ بھیرہ دے کرکے ای ایس لہجے نوں بھیروچی لہجے دا ناں دتا گيا اے۔
20۔ تھلوچی /تھلی پنجابی لہجہ
تھلوچی /تھلی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے شاہ پوری تے پنجابی زبان دے ضمنی لہجے جھنگوچی دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے مغرب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے صحرائے تھل وچ بولیا جاندا اے. اے لہجہ دریائے سندھ دے مشرق والے پاسے ضلع بھکر ' ضلع لیہ ' ضلع مظفرگڑھ وچ بولیا جاندا اے تے مغرب والے پاسے صوبہ خیبر پختوا دے ڈیرہ اسماعیل خان ' بنوں تے ٹانک ضلعیاں وچ بولیا جاندا اےـ
21۔ ڈیرہ والی پنجابی لہجہ
ڈیرہ والی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے شاہ پوری تے پنجابی زبان دے ضمنی لہجے جھنگوچی دے ذیلی لہجے تھلوچی / تھلی دا مکسچر اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے جنوب مغرب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے پنجاب دے ضلع ڈیرہ غازی خان ’ راجن پور تے خیبر پختوا دے ضلع ڈیرہ اسماعیل خان وچ بولیا جاندا اے۔
22۔ بار دی بولی پنجابی لہجہ
بار دی بولی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے جھنگوچی دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے علاقے ضلع گوجرانوالہ وچ چناب دریا دے کنارے تے غیر کاشت علاقے وچ بولیا جاندا اے۔
23۔ وزیرآبادی پنجابی لہجہ
وزیرآبادی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے جھنگوچی دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے علاقے وچ چناب دریا دے کنارے تے ضلع گوجرانوالہ دے اک شہر وزیر آباد وچ بولیا جاندا اے۔
24۔ رچنوی پنجابی لہجہ
رچنوی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے جھنگوچی دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے ضلع ٹوبہ ٹیک سنگھ وچ بولیا جاندا اے۔ جد کہ کتے کتے ساہیوال ' چنیوٹ تے فیصل آباد دے ضلعیاں وچ وی بولیا جاندا اے۔
25۔ جٹکی پنجابی لہجہ
جٹکی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے جھنگوچی دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے وچکال والے علاقے ماجھے دے ضلع ساہیوال وچ راوی دریا تے ستلج دریا دے کنارے دے علاقے وچ بولیا جاندا اے۔
26۔ چناوری پنجابی لہجہ
چناوری لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے جھنگوچی دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے مغرب والے پاسے دے پنجاب دے علاقے ضلع جھنگ وچ چناب دریا دے مغرب والے پاسے بولیا جاندا اے تے چناوری ناں چناب دریا چوں نکلیا اے۔
27۔ کاچی / کاچھڑی پنجابی لہجہ
کاچی / کاچھڑی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے جھنگوچی دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے مغرب والے پاسے دے پنجاب دے علاقے ضلع جھنگ وچ جہلم دریا دے سجے کنارے تے بولیا جاندا اے۔
28۔ ملتانی پنجابی لہجہ
ملتانی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے جھنگوچی دا ذیلی لہجہ اے۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے جنوب مغرب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے ملتان تے مظفر گڑہ دے ضلعیاں وچ بولیا جاندا اے۔ 1920ء وچ ماہر لسانیات گریسن نے برصغیر دی آں زباناں دے دورے ویلے ایس نوں مغربی پنجابی یا لہندا آکھیا۔ 1962ء وچ دعویٰ کیتا گیا کہ اے اک وکھری زبان اے تے ایس نوں سرائیکی دا ناں دتا گیا۔ جیہڑا کہ صحیح نئیں اے تے ملتانی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے جھنگوچی دا ای ذیلی لہجہ اے۔
29۔ جافری/کھیترانی پنجابی لہجہ
جافری/کھیترانی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے شاہ پوری تے پنجابی زبان دے ضمنی لہجے جھنگوچی دے ذیلی لہجے تھلوچی / تھلی دے مکسچر لہجے ڈیروالی وچ بلوچی تے سندھی دے رلن دے کرکے وجود وچ آیا۔ ایس لئی اے لہجہ ڈیروالی توں وکھ لگدا اے۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے جنوب مغرب والے پاسے بلوچستان دے ضلع موسیٰ خیل تے بارکھان وچ بولیا جاندا اے۔
30۔ ریاستی / بہاولپوری پنجابی لہجہ
ریاستی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے جھنگوچی وچ راجستھانی زبان دے رلن دے کرکے وجود وچ آیا۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے جنوب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے بہاولپور تے رحیم یار خان دے ضلعیاں وچ بولیا جاندا اے۔ ایس نوں بہاولپوری وی آکھیا جاندا اے۔ اے علاقہ بہاولپور ریاست دا حصہ سی۔ ایس لئی ریاستی ناں ریاست دے کرکے اے۔
راٹھی / چولستانی پنجابی لہجہ
راٹھی لہجہ پنجابی زبان دے ضمنی لہجے جھنگوچی وچ مارواڑی زبان دے رلن دے کرکے وجود وچ آیا۔ اے لہجہ پنجاب دے مرکزی علاقے ماجھے دے جنوب والے پاسے پنجاب دے سرے دے علاقے چولستان وچ بولیا جاندا اے۔ ایس نوں چولستانی وی آکھیا جاندا اے۔ چولستانی ناں چولستان دے صحرا دے کرکے اے۔
ایہہ گل منی گئی اے کہ نہ تاں سارے منکھاں ، قبیلیاں ، سماجی گٹاں دا اچارن ڈھنگ تے ووکیبولری اکو اے تے نہ ہی وکھ وکھ جغرافیائی حالات اندر پیدا ہوئیاں اچارن خاصیتاں اکو جہیاں ہن ۔ اسے لئی کہندے ہن کہ ہر بارھاں کوہاں تے بولی بدل جاندی اے ۔ اس طرحاں ایہہ سماجی تے علاقائی بھید اپبولی نوں جم دندے ہن ۔
اتھے اک ہور گل وی واضع کرنی ضروری اے کہ بارھاں کوہاں وچ بولی اک– دم نہیں بدل جاندی ، صرف اچارن ڈھنگ تے ووکیبولری وچ تھوڑھا جیہا فرق پے جاندا اے ۔ دریا دے اک کنڈھے تے وسن والیاں دی بولی دوجے کنڈھے تے وسن والیاں نالوں کجھ وکھ ہوویگی ۔ ایہہ وکھریواں پرانے دور وچ ہور وی زیادہ ہو جاندا سی جد دریا وچ ہڑ آ جان دے کارن دوہاں کنڈھیاں تے وسن والیاں دا میل جول مہینیاں بدھی بند ہو جاندا سی ۔
اج لوکاں دے میل جول ودھ جان نال بولیاں دے علاقائی روپاں وچ وکھریویں بھاویں گھٹ راے ہن ، پھر وی اک– دم مٹ نہیں گئے ۔ جویں بھوجپری ، بندھیلکھنڈی ، اتکنیک ، راجستھانی ، کھڑی بولی ، ہریانوی آدی ہندی دیاں اپبولیاں ہن ، ٹھیک اسے طرحاں پنجابی دیاں وی اپبولیاں ہن اتے اوہ ہندوستانی تے پاکستانی پنجاب وچ پھیلیاں ہوئیاں ہن ۔ سنکھپت ویروا اس پرکار اے :
ماجھی اتھوا مرکزی : ایہہ سانجھے پنجاب دے این مرکزی علاقے وچ بولی جاندی اے تے اسے لئی اس نوں پنجاب دی ٹکسالی بولی دے طور تے پروان کیتا گیا اے ۔ گجراں والہ ، لاہور ، امرتسر تے گرداس پور دے پورے ضلعے اتے شیخوپورا تے سیالکوٹ اتھوا گجرات دے کجھ علاقے اس دے گھیرے وچ آؤندے ہن ۔ اس دا ٹھیٹھ محاورہ امرتسر دے آلے دوآلے دا اے ۔ ماجھی نوں جے لیہندی دا سودھیا روپ کیہا جائے تاں ایوگ نہیں ہووےگا جویں پیو ، گھیؤ ، پتر ، بھاؤ آدی کئی شبد اکو طرحاں ورتے جاندے ہن ۔ ہاں کریا روپ وچ چوکھی تبدیلی آئی اے جویں ‘ مریندا’ دی تھاں ‘ ماردا’ اتے ‘ جاساں’ دی تھاں ‘ جاواںگا’ ، ‘ آوانگا’ ورتدے ہن ۔ اجکل پنجابی دیاں لگبھگ سبھ کتاباں وچ ایہی اپبولی ورتی جاندی اے ۔ پھر دی ‘ آرام’ نوں ‘ رمن’ ، ‘ پنچ’ نوں ‘ پینچ’ ، ‘ سنگھ’ نوں ‘ سنہاں’ آدی اس دے خاص علاقائی بھید ہن ۔ ملتانی توں بعد اس نوں پنجاب دی سبھ توں پرانے اپبولی منیا جاندا اے ۔ پرانے کتاباں وچ اس دا ناں لاہوری وی دتا اے ۔
دوابی : مرکزی پنجاب دے مشرق ول دوابا اے ۔ دوآبے دے مطلب ہن ‘ دو پانی’ اتے ‘ دوابا’ دا مطلب اے دو دریاواں دے وچکار دا علاقہ ۔ انج تاں پنجاب وچ پنج دوآبے ہن پر ستلج تے بیاس دے وچکار دا علاقہ خاص ‘ دوآبے’ دے ناں نال مشہور اے ۔ اس دی بولی نوں دوابی کہندے ہن ۔ جالندھر ، ہشیارپور تے کپورتھلہ دے ضلعے اس وچ آؤندے ہن ۔ دوابا نواسی انج تاں مرکزی بولی ہی بولدے ہن پر ‘ و’ دی تھاں ‘ ب’ ، ‘ ش’ دی تھاں ‘ چھ’ جاں ‘ ب’ دی تھاں ‘ و’ ورت کے ایہہ بولی دا رنگ روپ بدل دندے ہن جویں ‘ واہگورو’ نوں ‘ باہگرو’ ، ‘ بنڈ’ تے ‘ وٹ’ نوں ‘ بٹ’ بولنگے ۔ اسے طرحاں ‘ برما’ نوں ‘ ورما’ اتے ‘ بڑی خوشی’ اتے ‘ برشبھان’ نوں ‘ برچھبھان’ بنا دینگے ۔ مرکزی تے دوابی اپبولیاں ہن تیزی نال اک– مک ہو رہیاں ہن ۔
ملوئی : دوابی نال ملدی جلدی ایہہ اپبولی ستلج پار دی بولی اے ۔ فیروزپرا ، فریدکوٹ ، لدھیانہ ، پٹیالہ ، بٹھنڈہ دے پورے ضلعے اتے سنگرور دا چوکھا علاقہ اس وچ شامل اے ۔ ‘ و’ تے ‘ ب’ دی ورتوں اتھے وی ورتوں اتھے وی دوآبے جہی اے ۔ کجھ ہور وکھریویں اس طرحاں ہن ۔ ‘ تہانوں’ دی تھاں ‘ تھوانوں’ ، ‘ تہاڈی’ دی تھاں ‘ تھوڈی’ بولدے ہن ۔ اس طرحاں جتھے ‘ اں’ جاں ‘ ایں’ دی آواز ہووے اتھے ‘ م’ بولدے ہن جویں ‘ لیاواں’ نوں ‘ لیاما’ جاں ‘ تیویں’ نوں ‘ تیمی’ تے بھائی نوں بائی ۔ اسے طرحاں ‘ کوے کریئے’ نوں ‘ ککر کراں’ بولنگے ۔ بٹھنڈے دے ارد گرد دی بولی نوں ‘ بھٹیانی’ وی کہندے ہن ۔
ڈوگری : ڈوگر د عرب اے ‘ پہاڑ’ ۔ ایہہ بولی پنجاب دے نال دے پہاڑی علاقیاں وچ ورتی جاندی اے ۔ کلو ، کانگڑا ، شملہ ، جموں تے سیالکوٹ دے پہاڑی علاقے اس دے گھیرے وچ آؤندے ہن ۔ ایہہ پوٹھوہاری نال میل کھاندی اے ۔ ‘ مگھی’ ، ‘ تگھی’ اتھے وی ورتدے ہن ۔ کریا وچ ‘ دے’ دی ورتوں وادھو کردے ہن جویں ‘ گئے نے’ نوں ‘ گئے دے نے’ ۔ ‘ سی’ جاں ‘ سا’ دی تھاں ‘ تھ’ ورتدے ہن جویں ‘ کہہ چھڈیا سی’ نوں ‘ گلائی چھوڑیا تھا’ بولنگے ۔ ‘ اے’ دی ورتوں عامَ کردے ہن جویں ‘ سوہیئے باپوئے دی’ ۔
جانگلی جاں بارے دی بولی : مرکزی علاقے نال پچھم ول لگدا علاقہ بار دا اے ۔ ایہہ بار شیکھوپرے توں لے کے خانیوال تک اتے راوی توں لے کے جہلم تک پسری ہوئی اے ۔ اس سارے علاقے دی جھانگی کہندے ہن ۔ شیخوپورے دا ادھا ضلع ، منٹگمری ، لائلپر تے جھنگ دے سارے ضلعے ، ملتان دیاں تن تحصیلاں ، خانیوال ، کبیروالا تے میلسی وہاڑی اتے ضلع شاہ پور ( ہن سرگودھا ) دا بہت سارا علاقہ اس وچ شامل ہن ۔ ‘ ہکّ’ ، ‘ ونجھنا’ تے ‘ مریس’ آدی بول اس دے پوٹھوہاری نال ملدے ہن اتے ‘ دھاونا’ ، ‘ دھاتا’ ، ‘ بھاہ’ ، تے ‘ چوڈس’ آدی ملتانی نال ۔ پر اس وچ ‘ مینڈا’ ‘ تینڈا’ دی تھاں ‘ میرا’ ‘ تیرا’ ہی ورتدے ہن ۔ جھنگ دے شہری لوک ، ‘ میرا’ ‘ تیرا’ بولدے ہن تے ایہی اوہناں دی پچھان اے ۔ ایہہ اپبولی مرکزی نال چوکھا میل کھاندی اے ۔ اس دی خاص نشانی ایہہ اے کہ اس وچ ٹپی ( ں ) دی تھاں ادھک ( ) دی ورتوں زیادہ کیتی جاندی اے جویں ‘ کندھ’ نوں ، ‘ کدھّ’ ‘ کنگھی’ نوں ‘ کگھی’ ، ‘ سگھّ’ نوں ‘ سنگھ’ تے ‘ چنگھنا’ نوں ‘ چگھنا’ کہنگے ۔ بہت ساریاں تھانواں تے جاں تے ( ِ ) اڈا ہی دتی جاندی اے ، نہیں تے اس دی تھاں ( ا ) ورتیا جاندا اے جویں شہر نوں ‘ شاہر’ تے ‘ گہنہ’ نوں ‘ گاہنا’ ، ‘ رہندے’ نوں ‘ راہندے’ تے ‘ لاہندا’ نوں ‘ لاہندا’ بولیا جاندا اے ۔ ‘ سی’ دی تھاں ‘ آہا’ ، ‘ آہی’ جاں ‘ ہائی’ ورتدے ہن ، جویں ‘ اک دل آہا سو رانجھن لیتا کھیڑیاں نوں کے دیسی’ ( ہیر دمودر ) ۔ اس دے لوک گیتاں وچ اتم ساہتّ لکیا پیا اے ۔ دمودر نے اپنے قصہ ‘ ہیر’ وچ پرمکھ روپ وچ ایہی بولی ورتی اے ۔ جہلم دے پارلے علاقے تے کھشاب دی بولی نوں بلوچی کہندے ہن ،
ایہہ جانگلی اپبھاکھا دا چھوٹا روپ اے ۔ اس طرحاں ضلع میانوالی دی بولی نوں آوانکاری کہندے ہن ۔ ایہہ پوٹھوہاری تے جانگلی بولی دی مشرت اے ۔ ہیر دمودر جانگلی بھاکھا دا کامیاب نمونہ اے ۔
ملتانی : پرانے پنجاب دا بہت ساہتّ ملتانی وچ حاصل اے ۔ ملتانی ضلع ملتان دیاں تحصیلاں ملتان ، سجاباد تے لودھراں اتے مزپھرگڑھ دے ضلعے وچ بولی جاندی اے ۔ بہاول پور دی بولی بہتی ملتانی اے بھاویں اس پور پیتلا جیہا سندھی دا اثر وی اے ۔ کئی اس نوں ‘ سرائکی’ وی کہندے ہن ۔ اسے طرحاں ڈیرہ گازیکھان دی بولی وی ملتانی ہی کہی جا سکدی اے بھاویں اس نوں ڈیرہ جاتی قہقے وکھ کرن دا یتن کیتا گیا اے ۔ کریا دا مستقبل روپ بار دی بولی والا ہی اے ، مطلب ‘ جاسی’ ‘ خاصی’ ‘ رہسی’ آدی ، پر بھوت وچ ‘ آہا’ دی تھاں ‘ ہائی’ سنیا جائیگا ۔ اسے طرحاں ‘ چلنا’ نوں ‘ جلنا’ ، اتے ‘ مینڈا’ ‘ تینڈا’ ، ‘ گھنّ’ ‘ وننج’ آدی اس دی پچھان دے مشہور بول ہن ۔
پوٹھوہاری : ایہہ بولی راولپنڈی ، کیمبلپر ( اٹک ) ، جہلم دی سہاں ندی دے آر پار دے جموں کشمیر دے نال لگدے علاقے میرپر وچ بولی جاندی اے ۔ پرانے سمیاں وچ ایہہ علاقہ تعلیم دا مرکز رہا اے ۔ ٹیکسلا اتھے ہی قائم سی ۔ وچوں کجھ سماں پچھڑیا رہِ کے نوین یگ وچ اس علاقے نے چوکھے ساہتکاراں نوں جم دتا اے ۔ ‘ مینڈا’ ، ‘ تینڈا’ تے ‘ گھن’ ، ‘ ونجھ’ دے بول اس دے ملتانی اپبھاکھا نال ملدے جلدے ہن ۔ اس اپبولی وچ ‘ مگھی’ ، ‘ تگھی’ دے نال ( ے ) دی تھاں ( ے ) دی ودھیرے ورتوں ہندی اے جویں ‘ کسکے’ ، ‘ کے پیا کرینے’ آدی ۔ اس طرحاں ‘ کتھے’ نوں ‘ کتھے’ اتے ‘ ساڈے’ دی تھاں ‘ اساں نے’ بولدے ہن ۔ ‘ ’ دی تھاں ‘ ہ’ اکھر دی ورتوں وی عامَ کیتی جادی اے ، جویں ‘ اس’ دی تھاں ‘ حس’ تے ‘ ایہہ’ دی تھاں ‘ ہہ’ ۔ موہن سنگھ دا گیت ‘ ہک ڈھوک ساڑھی در اچھّ ڈھولا’ اس اپبھاکھا دا چنگا نمونہ اے ۔
پوادھی : دریا گھگر دے ارد گرد انبالہ ، پٹیالہ تے سرسا– فتہاباد دے کجھ علاقے دی بولی نوں پوادھی کہندے ہن ۔ ایہہ ملوئی نال چوکھی ملدی اے ۔ اتھے ‘ سانوں’ دی تھاں ‘ ہمانوں’ ، ‘ وچ’ دی تھاں ‘ بچ ما’ تے ‘ ہن’ نوں ‘ اب’ بولدے ہن ۔ ‘ آیا سی’ دی تھاں ‘ آیا تی’ اتے ‘ گیا سی’ دی تھاں ‘ گیا تی’ بولدے ہن ۔
پوادھی توں اگے بانگرو بولی آ جاندی اے ۔ اس لئی بانگرو دا اثر وی تھوڑھا بہت پوادھی پور پیندا اے ۔ کرنال تے روہتک دی بولی بانگرو اے جد کہ سرسا ، ہسار ، ہنومانگڑھ ( بیکانیر ) دی بھٹیانی ۔ ایہناں دوہاں بولیاں پور ہندی دا اثر ضرور اے پر ایہناں دی روح پنجابی ہی اے ۔ اتھے ‘ اسیں ایہہ نہیں ہون دیانگے’ نوں ‘ ہم یہ نہیں ہون دیں’ بولنگے ۔ ‘ کتھے جاندے ہو’ نوں ‘ کٹھے جاؤ سو’ بولنگے ۔
پوٹھوہاری ، ملتانی تے جھانگی ، تناں اپبولیاں نوں ملا کے لیہندی جاں لہندا دا ناں وی دتا جاندا اے ۔ ایہناں تناں دی شبداوالی کافی سانجھی اے اتے کریا روپ جویں ‘ جاسی’ ، ‘ خاصی’ ‘ ونجھنا’ ، آدی اتے لاں ( ے ) دی وادھو ورتوں جویں ‘ کریندا’ ، مریندا’ ، آدی اکو جاے ورتے جاندے ہن ۔ ایہہ تنے اپبولیاں گٹ ہن اتے سنسکرت دے سبھ توں ودھ نیڑے ۔ ‘ اک دی تھاں’ ‘ ہک’ وی اس سارے علاقے وچ اکو جیہا ورتیا جاندا اے ۔
انھیویں صدی ای۔ دے انت تک ایہناں علاقیاں دے ساہتکار اپنیاں رچناواں وچ اپنی اپنی اپبھاکھا دی چوکھی ورتوں کردے راے ہن ۔ پر ویہویں صدی ای۔ دے شروع وچ پنجابی ساہتّ وچ نویں موڑ آؤن نال لگبھگ سارے ساہتکار مرکزی بولی دی ورتوں ہی کرن لگ پئے ۔ اوہناں دیاں رچناواں وچ مقامی بھاکھا دا اثر نہ ماتر ہی رہِ گیا اے ۔
ہور پڑھو
