ولایت فقیہشیعہفقہ وچ اک نظریہ اے جس دے مطابق عصرِ غیبت امام زمانہؑ وچ حکومت جامع الشرائط فقیہ دے ذمہ اے۔ تیرہويں صدی ہجری دے مرجع تقلید، ملا احمد نراقی پہلے فقیہ سمجھے جاندے نيں جنہاں نے ولایت فقیہ نوں اک فقہی مسئلے دی شکل وچ پیش کيتا تے اسنوں پروان چڑھایا۔
ولایت فقیہ دے نظریے دے مطابق اسلامی معاشرے دے تمام اختیارات ولی فقیہ نوں حاصل نيں۔ شیخ جعفر کاشف الغطاء، صاحب جواہر تے امام خمینی اس نظرئے دے طرفداراں وچوں نيں جدوں کہ شیخ انصاری، آخوند خراسانی تے آیتاللہ خوئی اس نظرئے دے مخالفاں وچوں شمار ہُندے نيں۔
مقبولہ عمر بن حَنظَلہ، ولایت فقیہ دے نظرئے دے طرفداراں دی نقلی دلائل وچوں اک اے۔ اس حدیث دے مطابق تنازعات وچ صرف ایداں دے شخص نوں حَکَم تے قاضی قرار دتا جا سکدا اے جو اہل بیتؑ توں حدیث نقل کردا اے تے اسلامی احکام توں آشنا اے۔ جدوں کہ معاشرے وچ اسلامی احکام نافذ کرنے دے لئی اک عادل تے عالم حاکم دے وجود دا ضروری ہونا ولایت فقیہ دے طرفداراں دی طرف توں پیش کيتی جانے والی عقلی دلیلاں وچوں اے۔
ولایت فقیہ دے بارے وچ متعدد کتاباں تے مقالات تحریر ہوئے نيں۔ امام خمینی دی کتاب ولایت فقیہ، حسین علی منتظری دی کتاب، دراساتٌ في ولايۃ الفقيہ و فقہ الدولۃ الإسلاميۃ، آیت اللہ جوادی آملی دی کتاب، ولایت فقیہ، ولایت فقاہت و عدالت تے نعمت اللہ صالحی نجف آبادی دی ولایت فقیہ، حکومت صالحان نامی کتاباں اس بارے وچ لکھی جانے والی کتاباں وچوں نيں۔
معنی و مفہوم
فقہاء دی تعریف دے مطابق ولایت فقیہ، سرپرستی، دوسرےآں دے امور وچ جامع الشرائط مجتہد دا تسلط و تصرف،[۱] تے دوسرے لفظاں وچ اسلامی احکام دے نفاذ دے لئی اسلامی معاشرے دی مدیریت تے اسلامی اقدار نوں معاشرے وچ نافذ کرنا اے۔[۲]
شیعہ فقہ سیاسی وچ ولایت فقیہ اک نظریہ اے جس دے مطابق امام زمانہ دی غیبت دے دوران اسلامی معاشرے دی حکومت، جامع الشرائط فقیہ دے ذمے ہوئے گی۔[۳]
تاریخچہ
ملا احمد نراقی (متوفی1245ھ)، ولایت فقیہ نوں اک فقہی مسئلے دی صورت وچ بیان کرنے تے اس اُتے عقلی تے نقلی دلیل قائم کرنے والے پہلے فقیہ سمجھے جاندے نيں۔[۴] انہاں نے پہلی بار اسلامی حاکم تے ولی فقیہ دی ذمہ داریاں تے اختیارات نوں کتاب عوائد الایام وچ جمع کيتا۔ [۵]
البتہ انہاں توں پہلے وی بعض شیعہ علما نے ائمہ دے بعض اختیارات، فقہاء نوں حاصل ہونے دی گل کيتی اے۔ جداں چوتھی تے پنجويں صدی دے شیعہ عالم شیخ مفید نے اپنی کتاب المُقنِعہ وچ لکھیا اے: شیعہ ائمہؑ نے حدود دے نفاذ نوں فقہا دے لئی تفویض کيتا اے۔[۶] ايسے طرح معاصر مورخ رسول جعفریان دا کہنا اے کہ دسويں صدی ہجری دے شیعہ عالم دین، محقق کَرکَی دا نظریہ ایہ سی کہ فقہا نوں ائمہ معصومین دے حکومتی اختیارات حاصل نيں۔ [۷]
ملا احمد نراقی دے بعد جعفر کاشف الغطا[۸] تے انہاں دے شاگرد محمد حسن نجفی نے وی نظریہ نصبِ فقہا تے انہاں دی ولایت تے اختیارات نوں بیان کيتا اے۔[۹]اور جس بادشاہ یا سلطان نوں مجتہد دی اجازت نہ ہوئے اس دی حکومت نوں غیر مشروع قرار دتا اے۔ تے قائل سن کہ جے کسی فقیہ دے لئی حکومت کرنے دی شرائط فراہم ہاں تاں حکومت کیتی تشکیل اس اُتے واجب اے۔[۱۰]
شیخ مرتضی انصاری (سنہ 1214ھ-سنہ 1281ھ) دی طرف توں فقہا دے لئی سیاسی ولایت وچ تردید دے بعد فقہا دی ولایت تے اختیارات دے مباحث دی توسیع رک گئی؛[۱۱]ایتھے تک کہ سنہ 1969ء وچ امام خمینی نے حوزہ علمیہ نجف وچ فقہ دے اپنے درس خارج وچ ولایت فقیہ دے نظرئے نوں بیان کيتا [۱۲] تے اسلامی حکومت کیتی تاسیس ضروری ہونے اُتے زور دتا۔[۱۳] انہاں دے نظریات 1298ء نوں ولایت فقیہ نامی کتاب وچ چھپ گئے۔[۱۴]
طرفداراں دے دلائل
ولایت فقیہ دے نظریے دے طرفدار فقہا نے اسنوں ثابت کرنے دے لئی عقلی تے نقلی دلائل توں استناد کيتا اے۔[۱۵]مَقبولہ عُمر بن حَنظَلہ تے توقیع امام زمان، نقلی دلائل وچوں نيں۔ مقبولہ عمر بن حنظلہ امام صادقؑ دی اک حدیث اے جس دے مطابق ایداں دے شخص نوں حَکَم دے طور اُتے انتخاب کرنا چاہیے جو اہل بیتؑ دی احادیث نوں بیان کردا اے تے دینی احکام توں آشنا اے۔[۱۶]امام خمینی نے ايسے روایت توں استناد کردے ہوئے معاشرے وچ حکم جاری کرنے دے لئی حکومت تے قدرت نوں ضروری قرار دتا اے۔ انہاں دے مطابق، حکومت فقیہ دے ہتھ وچ ہونی چاہیے تاکہ قضاوت کرسکے تے حکم جاری کرے۔[۱۷]
توقیع امام زمان وچ «الحَوادثُ الواقِعَۃ» (حادثات) دے بارے وچ گل ہوئی اے تے کہیا گیا اے کہ جدوں کوئی حادثہ پیش آندا اے تاں اہل بیت توں احادیث نقل کرنے والے راویاں دی طرف رجوع کيتا جائے۔[۱۸] امام خمینی نے ايسے توقیع توں استناد کردے ہوئے ایہ نتیجہ اخذ کيتا اے کہ اسلامی معاشرے دے تمام امور دی باگ ڈور فقہاء دے سپرد کيتی جائے۔[۱۹]
عقلی دلائل وچوں اک ایہ اے کہ انسان دی معاشرتی زندگی تے فردی و معنوی کمال دے لئی الہی قانون، خطا تے نقصان توں محفوظ ہونے دے علاوہ اک عادل تے عالم حاکم دی وی ضرورت اے۔ انہاں دو ارکان دے بغیر معاشرتی زندگی وچ خلل آجاندا اے تے تباہی دے دھانے تک پہنچ جاندا اے۔ تے ایہ ہدف انبیاء تے ائمہ دے دور وچ انہاں ہستیاں دے ذریعے ہی محقق ہُندا سی تے امام زمانہؑ دی غیبت دے دور وچ ولی فقیہ دے ذریعے محقق ہوئے گا۔[۲۰]
ولایت فقیہ دا انتصابی یا انتخابی ہونا
ولایت فقیہ دے نظریے دے طرفداراں دے درمیان ولایت فقیہ دی مشروعیت دے باے وچ اختلاف نظر پایا جاندا اے۔ بعض اسنوں انتصابی منصب سمجھدے نيں تے بعض اسنوں انتخابی منصب قرار دیندے نيں:
ولایت فقیہ دا انتصابی ہونا
اس نظرئے دے مطابق، ولایت فقیہ دا سیاسی امور وچ مشروعیت دی علت ایہ اے کہ ائمہؑ نے دینی تے معاشرتی امور ہور معاشرے دی سیاسی مدیریت، فقہاء دے لئی تفویض دی اے تے اس وچ عوام دے ووٹ تے رائے دی کوئی حیثیت نئيں اے۔[۲۱]امام خمینی،[۲۲]عبداللہ جوادی آملی، محمد مؤمن قمی تے محمدتقی مصباح یزدی اس نظرئے دے طرفداراں وچوں نيں۔[۲۳]
ولایت مطلقہ فقیہ
ولایت فقیہ نوں انتصابی سمجھنے والےآں وچوں بعض، فقیہ دے لئی ولایت مطلقہ دے قائل نيں؛ یعنی حکومت تے سیاسی امور وچ فقیہ نوں اوہ تمام اختیارات حاصل نيں جو پیغمبر اکرمؐ تے ائمہ معصومینؑ نوں حاصل نيں؛ کیونجے ہدف تے مقصد، شریعت دے احکام نوں نافذ کرنا اے تے اس وچ حاکم دے درمیان فرق رکھنا معقول نئيں اے۔[۲۴]اسی طرح انسانی طے شدہ قوانین وی ولی فقیہ دی طرف توں تنفیذ ہونا شرط اے۔ قانون، ولی فقیہ نوں محدود یا مقید نئيں کرسکدا اے تے ولی فقیہ دے احکامات قانون دے زمرے وچ آندے نيں۔[۲۵]
کہیا جاندا اے کہ اس نظرئے نوں سب توں پہلے امام خمینی نے بیان کيتا اے۔[۲۶]
ولایت فقیہ دا انتخابی ہونا
اس نظرئے دے مطابق عوامی رائے عامہ ولایت فقیہ دی مشروعیت دی علت دی بنا اُتے ضروری سمجھدے نيں؛ یعنی اوہ حاکم مشروع اے جو فقیہ، عادل، زمان شناس، مدیر، مدبر ہونے دے علاوہ سب لوک یا لوکاں دی اکثریت نے انہاں نوں رہبری دے لئی انتخاب کيتا ہوئے۔[۲۷] اس نظرئے دے مطابق فقیہ دی ولایت دا مطلق ہونا مخدوش ہُندا اے۔[۲۸]شہید بہشتی، شہید مطہری، حسین علی منتظری تے نعمتاللہ صالحی نجفآبادی اس نظرئہ دے طرفداراں وچوں نيں۔[۲۹]
انہاں نے ولایت فقیہ دی اثبات اُتے قائم کيتی جانے والی دلائل منجملہ مقبولہ عمر بن حنظلہ تے توقیع امام زمان توں استناد نوں صحیح نئيں سمجھیا اے۔[۳۵]ان دا کہنا اے کہ ایہ احادیث صرف فقیہ دا لوکاں دے لئی شرعی احکام بیان کرنے دی ذمہ داری بیان کردیاں نيں تے خمس و زکات جداں امور اُتے فقیہ دی ولایت ہونے اُتے دلالت نئيں کردیاں نيں۔[۳۶]
فقہی یا کلامی مسئلہ
بعض دا کہنا اے کہ ولایت فقیہ، کلامی مسئلہ اے جدوں کہ بعض دے مطابق ایہ فقہی مسئلہ اے۔[۳۷]جوادی آملی ولایت فقیہ نوں علم کلام توں مربوط سمجھدے نيں۔ انہاں دی دلیل ایہ اے کہ علم کلام دا موضوع اللہ تعالی دا فعل اے تے ولایت فقیہ اللہ دے فعل توں مرتبط اے ؛ کیونجے اللہ تعالی نے ایہ معین کيتا اے کہ عصر غیبت وچ معاشرے اُتے فقیہ دی ولایت ہوئے۔[۳۸]ان دے مقابلے وچ حسین علی منتظری دا کہنا اے کہ ولایت فقیہ دی بحث فقہ توں مربوط اے ايسے لئے بہت سارے فقہا نے اسنوں فقہی کتاباں وچ ذکر کيتا اے۔[۳۹]
ایران وچ ولایت فقیہ
ایران وچ 1979ء دے اسلامی انقلاب دے بعد ولایت فقیہ نوں اس ملک دے آئین وچ شامل کيتا گیا۔ اس آئین دے آرٹیکل 57 وچ ایويں ذکر ہويا اے کہ «جمہوری اسلامی ایران وچ موجود حاکم ادارے، عدلیہ، مقننہ تے مجریہ، ولایت مطلقہ امر تے امامت دے زیر سائے اس قانون دے مطابق عمل کرن گے۔»[۴۰]
ایران وچ امام خمینی تے انہاں دے بعد سید علی خامنہ ای ولی فقیہ دے عہدے اُتے فائز ہوئے نيں۔[۴۱]
کاظم استادی نے اپنی کتاب «کتابشناسی حکومت و ولایت فقیہ» وچ ولایت فقیہ تے اسلامی حکومت دے بارے وچ 700 توں زیادہ کتاباں دا تذکرہ کيتا اے جنہاں وچوں اکثر ایران وچ اسلامی انقلاب دے بعد لکھی گئیاں نيں۔[۴۲] ولایت فقیہ دے بارے وچ لکھی جانے والی بعض اہم کتاباں مندرجہ ذیل نيں:
ولایت فقیہ: امام خمینی دا نجف دے حوزہ علمیہ وچ ولایت فقیہ دے بارے وچ دتے گیے دروس دا مجموعہ اے۔ ایہ کتاب 1349ھ نوں بیروت وچ چھپ گئی
دراساتٌ في ولايۃ الفقيہ و فقہ الدولۃ الإسلاميۃ: حسین علی منتظری دی تحقیقات تے دروس اُتے مشتمل اے تے اس موضوع اُتے لکھی جانے والی اہم ترین کتاباں وچوں اک اے۔ اس کتاب نوں نظام الحکم فی الاسلام دے ناں توں تلخیص کيتا اے تے محمود صلواندی تے ابوالفضل شکوری نے مبانی فقہ حکومت اسلامی دے ناں توں فارسی وچ ترجمہ کيتا اے۔
