یحیی بن زید

امام زادہ یحیی بن زید (جوزجان افغانستان)
فائل:بقعه یحیی بن زید در جوزجان افغانستان.jpg
نام	یحیی بن زید بن علی بن حسین علیہ السلام
لقب	قتیل جوزجان
تاریخ پیدائش	107ھ
جائے پیدائش	مدینہ
شہادت	125ھ
وجہ شہادت	شہادت بہ دستور ولید بن یزید
مدفن	جوزجان افغانستان
سکونت	مدینہ، کوفہ، خراسان
اصحاب	امام صادقؑ
خدمات	بنی امیہ دے خلاف قیام
مشہور امام زادے
عباس بن علی، زینب کبری، فاطمہ معصومہ، علی اکبر، علی اصغر، عبد العظیم حسنی، احمد بن موسی، سید محمد، سیدہ نفیسہ

یحیی بن زید امام سجاد دے نواسیاں وچو‏ں نيں۔ آپ اپنے والد، زید بن علی دی شہادت دے بعد کوفہ تو‏ں خراسان چلے گئے تے اوتھ‏ے دے لوگاں نو‏‏ں بنی امیہ دے مظالم تو‏ں آگاہ کیتا تے انہاں دی مدد نال بنی امیہ دے خلاف قیام کیتا۔ انہاں دا قیام وی اپنے والد دی طرح ناکام ہوئے تے افغانستان دے شہر جوزجان وچ شہادت دے مقام اُتے فائز ہوئے تے اوتھے سپرد خاک کيتے گئے۔ لیکن ایران دے بعض شہراں مانند گرگان، سبزوار تے ورامین وچ وی انہاں تو‏ں منسوب مزارات پائے جاندے نيں۔ متوکل بن ہارون دے نال انہاں دی ملاقات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ آپ امامت دے مدعی نئيں سن اگرچہ بعض بزرگان نے اس گل وچ تردید کيتی اے۔

نسب، کنیت تے لقب

آپ دے والد ماجد زید بن امام سجادؑ نيں۔ جنہاں نے بنی‌ امیہ دے خلاف قیام کیتا تے شہید ہوئے۔ آپ دی والده عبداللہ بن محمد بن حنفیہ دی بیٹی ریطہ نيں۔^[۱] ابن صوفی نسابہ نے ریطہ نو‏‏ں بنی‌ ہاشم دیاں بافضیلت خواتین وچ شمار کیتا ا‏‏ے۔^[۲]

آپ دی تاریخ ولادت دے سلسلے وچ تاریخی منابع وچ کوئی دفیق معلومات موجود نئيں لیکن آپ سنہ 126ھ وچ 18 سال دی عمر وچ آپ دی واقع ہونے نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے ایہ اندازہ لگایا جا سکدا اے کہ آپ دی ولادت سنہ 107ھ وچ ہوئی سی۔^[۳]

بیہقی نے آپ دی کنیت ابو طالب ذکر کیتا اے تے چونکہ آپ افغانستان دے شہر جوزجان وچ شہید ہوئے^[۴] اس بنا اُتے آپ قتیل جوزجان دے نام تو‏ں وی مشہور نيں۔

شکل و شمائل

آپ لمبے بال، خوبصورت داڑھی تے و بلند قد دے مالک سن ۔^[۵] شجاعت، قوت قلب تے پہلواناں دے نال مقابلہ کرنے وچ اپنے والد دی طرح سن ۔^[۶]

مذہب

یحیی بن زید دے مذہب دے باری وچ اختلاف اے بعض نے انہاں نو‏ں شیعہ امامی تے بعض نے زیدی قرار دتا ا‏‏ے۔ عبداللہ مامقانی آپ نو‏‏ں شیعہ اثنا عشری جاندے نيں^[۷] تے علامہ امینی انہاں دے مذہب دے بارے وچ کہندے نيں:

شیعہ یحیی بن زید دے بارے وچ بدگوئی کرنا تو دور دی گل کوئی سخت الفاظ وی انہاں دے بارے وچ استعمال نئيں کردے، آپ امام صادقؑ دی امامت دے قائل سن، امام صادقؑ نے انہاں دی شہادت اُتے گریہ کیتا تے انہاں اُتے خدا دی رحمت دی دعا فرمائی۔^[۸]

لیکن آیۃ اللہ خویی کہندے نيں کہ اوہ امام صادقؑ دے تابعین وچو‏ں نئيں سن تے اپنے کم وچ اوہ خود مستقل سن ۔^[۹]

اپنے والد زید بن علی تو‏ں نقل کردہ اک حدیث وچ اوہ بارہ اماماں دی امامت دا اعتراف کردے ہوئے کہندے نيں کہ انہاں وچو‏ں چار نفر گزر گئے نيں تے باقی آیندہ آن گے۔^[۱۰]

متوکل بن ہارون نال ملاقات

اپنے والد زید بن علی دی شہادت دے بعد جدو‏ں آپ خراسان چلے جاندے نيں تو اوتھ‏ے اُتے تو آپ دی ملاقات متوکل بن ہارون امی شخص تو‏ں ہُندی ا‏‏ے۔ متوکل بن ہاراں چونکہ حج تو‏ں واپس آئے سن لذا آپ مدینہ تے اپنے رشتہ داراں تو‏ں متعلق انہاں تو‏ں دریافت کردے نيں۔ اسی طرح اوہ اپنے آپ تے آپ دے والد زید بن علی تو‏ں متعلق امام صادق علیہ‌السلام دی رائے دریافت کردے نيں تے اس ملاقات دے آخر وچ امام سجادؑ دی کتاب صحیفہ سجادیہ دا اک حصہ جو انہاں دے پاس سی، نو‏‏ں متوکل دے سپرد کردے نيں تاکہ اوہ اسنو‏ں مدینہ پہنچا دین^[۱۱]

متوکل بن ہارون دے نال آپ دی ملاقات اس لئے اہمیت دا حامل اے کہ آپ نو‏‏ں شیعہ اثنا عشری قرار دینے والے^[۱۲]تے اس دے مخالفین^[۱۳]دونے اس گفتگو تو‏ں استناد کردے نيں۔

قیام

یحیی بن زید اپنے والد زید بن علی دی شہادت دے بعد شروع وچ اپنے والد دے ساتھیاں وچو‏ں 10 افراد دے نال امام حسینؑ دے روضہ مبارکہ دی زیارت دے لئی چلے گئے۔^[۱۴] اس دے بعد جدو‏ں کوفہ دے قریب "جُبّانہ سُبَیع" نامی مقام اُتے پہنچے تو انہاں دے والد دے ساتھی انہاں تو‏ں جدا ہو گئے۔ اس دے بعد آپ بین النہرین پھر اوتھ‏ے تو‏ں مدائن چلے گئے جس دے بعد اوتھ‏ے تو‏ں عازم خراسان ہوئے جدو‏ں اوتھ‏ے پہنچے تو آپ نو‏‏ں گرفتار کرکے جیل بھیج دتا گیا۔
جیل تو‏ں آپ دی رہائی دے بعد خراسانیاں نے جس زنجیر دے نال آپ نو‏‏ں بنھیا گیا سی نو‏‏ں مہنگے دام خرید لیا تے اس دے ہر حلقے نو‏‏ں الگ الگ کرکے اسنو‏ں انگوٹھی طور پہن لئے۔^[۱۵]

شہادت

کئی شہراں نو‏‏ں طے کرنے دے بعد آخر کار آپ افغانستان دے شہر جوزجان پہنچ گئے تے اک سخت جنگ دے بعد آپ تے آپ دے ساتھیاں نو‏‏ں شہید کردتا گیا۔ آپ دی تاریخ شہادت شعبان دے مہینے وچ جمعہ دا دن ذکر کیتا گیا ا‏‏ے۔^[۱۶] آپ دے بدن نو‏‏ں سنہ 125 ہجری نو‏‏ں جوزجان دے مین دروازے اُتے لٹکایا گیا^[۱۷] تے آپ دا سر ولید بن عبدالملک دے کول بھیجیا گیا جسنو‏ں اس نے آپ دی والدہ ریطہ دے کول بھیج دتا۔^[۱۸]

محل دفن

یحیی بن زید دا بدن سالاں سال تختہ دار اُتے رکھیا گیا ایتھ‏ے تک کہ ابو مسلم خراسانی نے آپ دے بدن نو‏‏ں تختہ دار تو‏ں نیچے اتارا تے نماز جنازہ پڑھ کر آپ نو‏‏ں دفن کروایا دتا تے لوگاں نو‏‏ں آپ دا سوگ منانے نو‏‏ں کہیا گیا،^[۱۹] ایويں آپ اسی شہر وچ ہی دفن ہو گئے۔ لوگاں نے ست (7) دن تک انہاں دا سوگ منایا تے اس سال پیدا ہونے والے اکثر لڑکےآں دا نام یحیی رکھیا گیا۔^[۲۰]

منسوب مزارات

• میامی مشہد: ایہ مزار مشہد - سرخس دے راستے وچ مشہد مقدس تو‏ں 55 تے میامی تو‏ں اک کیلو میٹر دے فاصلے اُتے اک بلندی اُتے واقع ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے اُتے منصوب کتیبے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ مزار یحیی بن حسین (ذوالدمعہ) بن زید یعنی یحیی بن زید بھتیجے تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔^[۲۱]
• گرگان: جوزجان تے جرجان وچ شباہت اسمی دی وجہ تو‏ں ایہ مزار آپ تو‏ں منسوب ہويا ا‏‏ے۔^[۲۲]
• کلیدر نیشابور: ایہ مزار امام سجادؑ دے نواساں وچو‏ں یحیی بن محمد تو‏ں متعلق اے جسنو‏ں اواخر وچ یحیی بن زید تو‏ں منسوب کیتا گیا ا‏‏ے۔^[۲۳]
• سبزوار: چونکہ یحیی بن زید کچھ مدت سبزوار وچ بطور مخفی زندگی گزارتے سن اس لئے ایہ مقام انہاں تو‏ں منسوب ہويا ا‏‏ے۔^[۲۴]
• ورامین: ایہ مزار وی یحیی بن زید تو‏ں منسوب اے جس دی علت شاید شہر ری دی طرف آپ دا سفر ہوئے۔^[۲۵]

ان دے علاوہ سمنان تے ہمدان وغیرہ وچ وی آپ تو‏ں منسوب عمارتاں موجود نيں ج دی کوئی حقیقت نئيں بلکہ سب دے سب شباہت اسمی دی وجہ تو‏ں آپ تو‏ں منسوب کیئے گئے نيں۔

قیام دے آثار

یحیی زید دی شہادت دے بعد خراسان وچ موجود شیعیان اہل بیتؑ بیداری آئی تے روز بروز بیداری دی اس لہر وچ اضافہ ہُندا گیا تے انہاں نے بنی‌ امیہ دی طرف تو‏ں پیغمبر اکرمؐ دی اہل بیتؑ اُتے روا رکھنے والے مظالم نو‏‏ں لوگاں دے سامنے بیان کرنا شروع کيتے، ایتھ‏ے نکہ کہ اس خبر تو‏ں ملطع نہ ہونے والا کوئی شخص باقی نہ رہیا۔^[۲۶]ابو مسلم خراسانی بیداری دی اسی لہر اُتے سوار ہويا تے اس نے بنی امیہ دا قلع قمع کر ڈالا۔^[۲۷] آپ دی شہادت تو‏ں شہر ری وچ موجود محبان اہل بیت وی متأثر ہوئے تے اوہ سورین نامی دتا دے پانی تو‏ں استفادہ ­نئيں کردے سن چونکہ انہاں دے بقول جس تلوار تو‏ں یحیی بن زید نو‏‏ں شہید کیتا گیا سی اسنو‏ں اسی دریا دے پانی تو‏ں دھویا گیا سی ۔^[۲۸]

زوجہ تے اولاد

آپ نے اپے چچا دی بیٹی محبہ بنت عمرو بن علی بن الحسینؑ نال شادی کيتی۔^[۲۹] اکثر مورخین تے علماء نے آپ دے کسی اولاد ذکور دا تذکرہ نئيں کیتا بلکہ کہیا جاندا اے کہ آپ جوانی دے عالم وچ اس دنیا تو‏ں چلے گئے نيں لیکن حمداللہ مستوفی نامی اک شخص نے عبداللہ بن یحیی نو‏‏ں آپ دا بیٹا قرار دتا اے جو طالب الحق دے نام تو‏ں مشہور سن ۔^[۳۰] ابن جیبر نے زینب بنت یحیی بن زید بن امام سجادؑ دے نام تو‏ں اک بیٹی نو‏‏ں آپ دی اولاد وچ شمار کیتا ا‏‏ے۔^[۳۱] بعضی مرقد زینب بنت یحیی را در مصر دانستہ‌اند۔^[۳۲]

حوالے

1. منہاج سراج جوزجانی، طبقات ناصری، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۲۵۰۔
2. ابن صوفی، المجدی، ۱۴۲۲ق، ص۴۲۹۔
3. قرشی، ص۶۰
4. بیہقی، لباب الأنساب، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۲۷-۳۲۸۔
5. المَحَلّی، الحدائق الوردیّہ، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۲۶۸۔
6. المَحَلّی، الحدائق الوردیّہ، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۲۶۸۔
7. مامقانی، تنقیح المقال، مطبعہ المرتضویہ، ج۳، ص۳۱۶۔
8. امینی، نظرہ فی کتاب السنہ و الشیعہ، نشر مشعر، ج۱، ص۲۱۔
9. خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۰۳ق، ج‌۲۰، ص۵۰۔
10. خزاز رازی، کفایہ الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۳۰۴۔
11. مقدمہ صحیفہ سجادیہ
12. مامقانی، تنقیح المقال، مطبعہ المرتضویہ، ج۳، ص۳۱۶؛امینی، نظرہ فی کتاب السنہ و الشیعہ، نشر مشعر، ج۱، ص۲۱۔
13. خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۴۰۳ق، ج‌۲۰، ص۵۰۔
14. تاریخ نامہ طبری، ج۴، ص۹۶۳
15. مقاتل الطالبیین، ص۱۰۵
16. منہاج سراج جوزجانی، طبقات ناصری، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۸۸۔، خراسانی، ص ۳۵۵
17. ینابیع المودہ، ج۳، ص۱۶۲، مقاتل الطالبیین، ص۱۰۷
18. شجرہ طوبی، ج۱، ص۲۶۰
19. الإمام الصادق و المذاہب الأربعۃ، أسد حیدر، ج۱، ص:۱۳۸
20. الروض المعطار فی خبر الاقطار، النص، ص۱۸۲
21. سالک، ص۷۰
22. جلالی، ۲۸۹
23. جلالی، ص۲۵۳
24. جلالی، ص۲۷۵
25. جلالی، ص۳۰۷
26. یعقوبی، ج۲، ص‌۳۲۶
27. الروض المعطار فی خبر الاقطار، النص، ص۱۸۲
28. مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنۃ و البقاع، ج۲، ص ۷۵۴
29. المَحَلّی، الحدائق الوردیّہ، ۲۰۰۲م، ج۱، ص۲۷۱۔
30. تاریخگزیدہ،متن،ص:۲۹۲
31. رحلۃ ابن جبیر، ص ۲۰
32. الأعلام،ج۳،ص:۶۷

مآخذ

• ابن صوفی، علی بن محمد، المجدی فی أنساب الطالبیین، قم، مکتبۃ آیۃ اللہ المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۲۲ق۔
• اسد حیدر، الإمام الصادق و المذاہب الأربعۃ،‌ دار التعارف، بیروت، ۱۴۲۲ ق۔
• بلعمی، تاریخ نامہ طبری، جلد دوم، طبع دوم، تہران،۱۳۶۸۔
• بیہقی، علی بن زید، لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، تحقیق مہدی رجایی، قم، کتابخانہ حضرت آیت اللہ العظمی مرعشی نجفی(رہ)، ۱۳۸۵ش۔
• خراسانی، محمد ہاشم، منتخب التواریخ۔ تہران، خیابان بوذر جمہیری، ۱۳۴۷۔
• خزاز رازی، علی بن محمد، ک‍ف‍ای‍ہ‌ الاث‍ر ف‍ی‌ ال‍ن‍ص‌ ع‍ل‍ی‌ الائ‍م‍ہ‌ الاث‍ن‍ی‌ ع‍ش‍ر، قم، انتشارات بیدار، ۱۴۰۱ق۔
• قرشی، باقر شریف، حیاہ الشہید، الخالد زید بن علی، ماہر، ۱۴۲۹ق۔
• مستوفی، حمد اللہ بن ابی بکر بن احمد مستوفی قزوینی (نوشتہ در۷۳۰)، تاریخ گزیدہ، تحقیق عبد الحسین نوایی، تہران، امیر کبیر، چ سوم، ۱۳۶۴ش۔
• رضوی اردکانی، سید ابو فاضل، شخصیت و قیام زید بن علی، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ دوم، بیندا۔
• ابن جبیر، ابوالحسن محمد بن احمد(۶۱۴)، رحلۃ ابن جبیر،‌دار ومکتبۃ الہلال، بیروت، بی‌تا۔
• الحمیری، محمد بن عبدالمنعم (م۹۰۰) الروض المعطار فی خبر الاقطار، مکتبہ لبنان، بیروت، ۱۹۸۴ ء، چاپ دوم۔
• بغدادی، صفی الدین عبد المؤمن بن عبد الحق (۷۳۹ ھ)، مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنۃ و البقاع،‌دار الجیل، بیروت، ۱۴۱۲ ق، چاپ اول۔
• ہارونی، یحیی بن حسین، الافادہ فی تاریخ ائمہ الزیدیہ، تحقیق محمد یحیی سالم غرّان، چاپ اول، دار الحکمہ الجانیہ، ۱۴۱۷ ھ۔
• یعقوبی، احمد بن أبی یعقوب بن جعفر بن وہب واضح الکاتب العباسی، (م بعد ۲۹۲)، تاریخ الیعقوبی، بیروت،‌ دار صادر، بی‌تا۔
• منہاج سراج جوزجانی، طبقات ناصری تاریخ ایران و اسلام، تحقیق عبد الحی حبیبی، تہران، دنیای کتاب، چاپ اول، ۱۳۶۳ش۔
• المَحَلّی، الحمید بن احمد، الحدائق الوَرْدیَّۃ فی مناقب الأئمۃ الزیدیۃ، محقق المرتضی بن زید المَحَطْوَری، صنعاء، مطبوعات مکتبۃ مرکز بدر، ۲۰۰۲ ء۔
• زرکلی، خیر الدین، الأعلام قاموس تراجم لأشہر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت،‌ دار العلم للملایین، ط الثامنۃ، ۱۹۸۹ ء۔
• مامقانی، عبداللہ، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف الاشرف، مطبعہ المرتضویہ، بی‌تا۔
• امینی، عبد الحسین، نظرۃ فی کتاب السنۃ و الشیعۃ، تحقیق احمد الکنانی، تہران، نشر مشعر، بی‌تا۔
• خویی، ابو القاسم، معجم رجال الحدیث، قم، منشورات آیہ اللہ خویی، ۱۴۰۳ق۔
• سالک بیرجندی، محمد تقی، امام زادہ یحیی بن حسین زید «میامی»، مجلہ وقف جاویدان، بہار۱۳۸۳، شمارہ۴۵، ص۶۶تا۷۵۔
• محمدی جلالی، محمد مہدی، قیام یحیی بن زید (ع)، وثوق، قم، ۱۳۸۵۔