پنجابی صوفی ساہت

‘صوف` عربی بولی دا شبد اے۔ جس دے مطلب ہن، اُنّ؛ ‘صوفی` اوہ جو اُنّ دے کپڑے پہنے۔ صوفی نوں ایران وچّ ‘پسمیناپوش` وی کہندے ہن، جس توں ایہہ سدھ ہندا اے کہ صوفی دے مطلب ایہو ہن کہ جو اُن دے کپڑے پہنے، جاں اوہ متّ جاں سنگھ جس دے انویائی اُنّ دے کپڑے رہت وجوں پہندے ہون۔^[۱]حضرت محمد ﷺ اسلام دھرم دے بانی سن جنہاں دا جم مکہ دے عربی قریشی قبیلے وچّ 507 ای۔ نوں ہویا۔^[۲]حضرت محمد ﷺ دے دنیا توں ظاہرے پردے (632 ء) توں بعد جدوں اسلام دی رازسی طاقت دنو-دن فیلن لگّ پئی تاں اسلام دا اثر کئی عرب دیساں، سیریاں مصر اتے ہور ملکاں اتے ودھ گیا۔ اسلام دی رازسی طاقت اتے دھن دولت ودھن کرکے اس اتے ادھرمی اتے سنسارک برتیاں پوری طرحاں قابض ہو گئیاں۔ جدوں اسلام دا سیاسی پھیلاؤ ایران سمراج دیاں حداں اتے وی چھاں گیا تاں اسلام خلافت دا راجگڑھ بغداد وکھے وسے نویں نگر سوپن وچّ قائم ہو گئی۔ بغداد دنیاں بھر دی کلا، دنیا بھر دی تعلیم، عالمی رہتل دا مرکز سی اتے اتھوں دی لوک-بولی عربی دی تھاں فارسی سی۔ اسلئی پراچین ینانی، افلاطون، ارسطو وغیرہ دے جگت مشہور گرنتھاں دا ترجمہ عربی وچّ کیتا گیا۔ اتھے ہی سنسکرتی دے گرنتھاں، پنچتنتر، سوری اصول، مہاں برہدجاتک، ہتوپ دیس،دشکمارچررت، پراشر اصول منڈوکوپنشد، کاتیاینسوتر، وغیرہ فلسفا، ساہت، گنت ودیا اتے جوتش د املے-بھنڈارے نوں عربی وچّ التھایا گیا۔^[۳] بغداد وچّ عیسائی، بتکنیک، براہمن، مسلمان وغیرہ اکٹھے رہندے سن۔ اجیاے ماحول وچّ جدوں اسلام دی رازسی طاقت دے پھیلاؤ کارن ادھرمی اتے سنسارک نیتیاں وچّ وادھا ہو رہا سی تاں اسدا جو اثر دھارمک مسلماناں تے پیا ایہناں وچوں ہی صوفی متّ دی لہر دا جم ہویا منیا جاندا اے۔ صوفی متّ نے ایرانیاں، اسلام، نوئپھلاتون، ارسطو، بھارتی شاستر وغیرہ وچوں کس دا خاص اثر قبولیا اس بارے ودواناں دیاں الگّ-الگّ راواں ہن جس بارے ذکر سوفیئت مت دے نکاس وچّ کیتا جاویگا۔

صوفی مت دا نکاس

بغداد وچّ عیسائی، بتکنیک، ماہیانی درشنونتا، براہمن پنڈت اتے مسلمان اکٹھے رہندے سن۔ اجیاے ماحول وچّ جدوں صوفی مت پیدا ہویا تاں اس اتے ایہناں لوکاں اتے ایہناں دے ساہت دا اثر پینا لازمی سی اس لئی صوفی مت دے نکاس بارے ودواناں دیاں بھنّ بھنّ راواں پرچلت ہن جویں:- () “صوفی مت محمد صاحب دی باطنی سکھیا وچوں ترقی یافتہ ہویا۔ (ا) صوفی مت سامی مذہب ولوں ایرانیاں اتے لدے گئے سامی مذہب خلاف پرتیکرم د سٹہ اے۔ () ایہہ نوئپھلاتونی وچاراں وچّ اگمیا۔``^[۴] (س) ایہہ خود رو بٹے وانگ اپنے آپ پیندا ہویا۔^[۵]

ایہناں بھنّ وچاراں نوں دھیان وچّ رکھن توں بعد دو دھارناواں ساہمنے آؤندیاں ہن۔ اکو جو صوفی مت دا نکاس قرآن اتے محمد صاحب نال ملاؤندے ہن تے دوجی جو اس نوں بعد دی اپج مندی اے۔ بھاویں صوفی مت دے کئی اصول قرآن دے خلاف ہن۔ مگر صوفی مت دے کئی اصول قرآن وچلیاں آئتاں نال تعلقات وی رکھدے ہن۔ جنہاں نوں دھیان وچّ رکھ کے کیہا جا سکدا اے کہ قرآن نے صوفی متّ دے نکاس وچّ مڈھلی کردار نبھایا۔ تے ایرانیاں، نویں افلاطونیت ، عیسائیاں، بھارتی شاستر وغیرہ نے اس دے ترقی دوران اس اتے کافی اثر پایا۔ اسلام نوں صوفی مت دی نیہہ \قبول کرنا اچت اے۔

صوفی مت اتے پئے اثر

اسلام دی رازسی طاقت فیلن دے نال اسلام دا اثر وکھ-وکھ ملکاں تے جدوں ودھن لگا تاں ایہناں ملکاں دے وکھ-وکھ پراچین گرنتھاں دا عربی وچّ التھا ہون کارن ایہناں دی وچاردھارا دا صوفی مت دے نکاس اتے ترقی اتے بہت اثر پیا۔ بدھ مت، ناسٹکمت، نوئپھلاتونواد اتے مانیمت دے اجیاے کئی وچار راے ہن جو کہ صوفی مت وچّ صاف ویکھے جا سکدے ہن۔ جو اس طرحاں ہن:-

بدھ مت

بدھ مت وچلیاں کئی گلاں جویں:- جیون دکھاں دا گھر اے، اگیانتا دکھاں دا کارن اے، من دا شدھ ہون ضروری اے اتے اپنے شوے نوں پوتر کرنا وغیرہ صوفی مت وچوں ویکھیا جا سکدیاں ہن۔

ناسٹکمت

ناسٹکمت دی مذہبی تحریک جو کہ قبل مسیح نال تعلق رکھدی اے۔ اس تحریک دے کئی اصول صوفی مت نال میل کھاندے ہن جویں:- ایشور دا اک ہونا، پرماتما ہی کائنات دا سرجن ہار اے، سادہ جیون جیونا وغیرہ۔

نویں افلاطونیت

تیسری صدی عیسویں وچّ یونانی فلاسفی دے سکندریاں سکول نے بھارتی وچاردھارا توں اثر گرہن کرکے جہڑا دھارمک اندلون چلایا اس نوں نوَ-اپھلاتونواد کیہا جاندا اے۔^[۶] اس مت دے بہت سارے وشواس صوفی مت دے سدھانتا دی انگ ہن جویں:- پرماتما دی پرمستا، نوس اتے روح وغیرہ۔^[۷]

مانیمت

مانیمت بدھ مت، عیسائیمت، اتے پارسیمت دا ملیا روپ اے۔ ایہناں مانیمتاں نے روم دے پیغمبر ہون دا دعوہ کیتا اتے ایہناں نوں 277 ای: وچوں سولی تے چاڑھیا گیا سی۔ اس کرکے مڈھلے صوفی مت نوں اسلامی ادویتوادی تجزیہ دے نخرے سروپ، عیسائیاں دی دیانتداری اتے رہسواد، پراچین علم وادی وچارواناں دی وچارولی، یونانی اتے بھارتی فلسفہ دیاں اکٹھیاں کم کر رہیاں وودھ شکتیاں دی اپج کیہا جا سکدا اے۔ پر ایہناں اثراں دے باو جود وی صوفی مت دا اپنا وکھرا سروپ اے اتے ستنتر ہوند اے۔

صوفی مت وچّ اک مکمل صوفی لئی چار منزلاں نردھارت کیتیاں گئیاں ہن (1) ہست (2) طریقت (3) مارف (4) حقیقت جاں سچ پہلی منزل ہست اے ہست مطابق اسلام دے سدھانتاں اتے قنوناں دی وفاداری نال پالنا کرنا ہے- دوسری طریقت مطابق سادھک دھارمک بندھشا نوں تیاگ دے صرف سوچ وچار وچّ مست رہندا اے۔ تیجی منزل مارف مطابق صوفی علم حصول دی پریرنا تے رہسواد دی طاقت حاصل کر لیندا ہے- چوتھی اوستھا حقیقت ارتھات ستّ دی اے۔ اس اوستھا وچّ صوفی دا خدا نال سدھا سمپرک ہو جاندا اے۔ تے سنسارک بندھن توں ستنتر ہو جاندا اے۔ ایہہ چارے منزلا جاں صوفی دی انتم ستّ دی حصول لئی ضروری ہن۔

صوفی مت دی ترقی

صوفی مت دا شروع ستویں صدی توں مننا ودھیرے اچتّ منیا جاندا اے۔ جدوں کہ صوفی مت دی ہوند قائم ہو چکی سی۔ صوفی مت نوں مکھ دو حصیاں وچّ ونڈیا جا سکدا اے۔

1. مڈھلا صوفی مت
2. رہسوادی صوفی مت

مڈھلے صوفی مت دے صوفیاں وچّ شریعت نوں اہم تھاں دتا جاندا اے۔ دنیاوی حصول دی نندا، دنیاوی اچھاواں دا تیاگ، من دی پوترتا، ربی بندگی تے زور، جہنتّ اتے دوزخ دا بھے وغیرہ مڈھلے صوفی مت دیاں خاصیتاں رہیاں ہن۔^[۸] مڈھلے صوفی پرماتما دا بھے اپنے من وچّ رکھدے سن۔ مڈھلے صوفیاں وچّ حضرت ہوسین، حبیب آرسی، رابعہ بصری، ابو ہاشم حسن بصری، ابراہن بنئدن وغیرہ صوفیہ دے ناں رکھے جا سکدے ہن۔ بھاویں صوفی مت نے اسائیمت، ینانیمت، مانیمت، بدھ مت دا اثر قبول کیتا مگر اسلامی رہسوادی نوں قرآن نال متعلق دسدے ہن اتے پیغمبر دی پرمپرا نال ہی جوڑدے ہن۔ 12 ویں صدی وچّ جدوں رہسواد صوفی مت اتے شریعت دا اثر گھٹّ گیا۔ رہسوادی صوفیہ وچّ آروپھ ال کارتھی، ابو-ال سلیمان ال قرآنی، ال مہاسبی، بایزید بستامی اتے منصور وغیرہ اس دور دے مشہور صوفی سن۔ دھارمک کٹڑ پنتھیاں دے خلاف کارن بعد دے صوفیہ نوں محمد صاحب اتے قرآن نوں اپنے وچاراں دا ادھار بناؤنا پیا۔

بھارت وچّ صوفی مت دا داخلہ

جویں-جویں اسلام دی سیاسی طاقت ودھن دے نال اس دھرم دا فیلاؤ دنو-دن ودھدا گیا اسے طرحاں صوفی مت وی دنو دن ترقی کردا گیا۔ 712 ای: وچّ جدوں ہزاز دے گورنر دے بھتیجے محمد بن قاسم نے سندھ دے براہمن راجے داہر نوں ہرایا تاں اسلام دا بھارت نال بہت نیڑے دا سمپرک ہویا۔ لاجونتی راما کرشن دا مت اے کہ مسلماناں دے اتری بھارت دی جت اپرنت ہی صوفی مت دا بھارت وچّ داخلہ آرنبھ ہندا اے۔^[۹] غزنوی دے حملیاں توں پہلا بھارت اتے عرب وچکار وپاری تعلقات سن۔ ہن ایہہ قائم مت اے کہ عرب دے سمندری وپاریاں نے، ظو مالابار تے لنکا راہیں داخلہ کردے سن، نے اسلام دی جان-پچھان بھارت وچّ کرائی۔^[۱۰] بھارت وچّ صوفی سلسلیا دا شروع ابل حسن بن ابو عثمان ال جلالی (1072 ای: انتقال ) نال ہویا۔ ایہناں نوں لاہور وچّ دفنایا گیا اتے ایہہ اپنی کتاب ‘کشف المجوب` اتے لقب داتا گنج بخش نال مشہور سن۔^[۱۱] اس طرحاں صوفی سلسلیا دا آمد یارویں صدی توں پہلے منیا جا سکدا اے۔ کیونکہ داتا گنج بخش محمود گجنویں توں 20-30 ورے پہلا آئے ہونگے۔

پنجاب وچّ صوفی مت

پنجاب وچّ صوفی مت دا داخلہ غزنویاں دے نال ہی ہو جاندا اے۔ پنجاب وچّ سمپرداوا دا قیام 10 ویں صدی تک مکمل ہو چکی سی۔ بہت سارے صوفیاں وچوں اگھے: سیخ اسمٰعیل بخاری لاہوری (انتقال 1056/57) شیخ فخردین حسینی جنجانی لاہوری، اکھل حسن بن ابوؤسمان ال جلبی (1072 ای۔ انتقال)، احمدا توختا ترپجی لاہوری (انتقال 1205) وغیرہ۔^[۱۱] صوفی مت نال کدی سمپرداواں دے ناں جوڑے جاندے ہن۔ پر ایہناں وچوں چار سمپرداواں قادری، سہروردی، نقشبندی اتے چشتی نوں مکھ منیا جاندا اے۔ پنجابی ساہت دا تعلقات چشتی سلسلے دے مشہور صوفی شیخ فریددین مسؤد گنجشکر نال اے۔ 13ویں صدی وچّ ایہہ سمپردا قائم ہو چکی سی۔ بھارت وچّ چستی سمپردائے دا موڈھی خواجہ مئندین چشتی سی۔ ایہناں دی خانقاہ اجمیر وچّ اے۔ خواجہ بکھتیار کاکی مئندین دی آتمک اچتا توں بہت متاثر ہوئے اتے ایہناں دے مرید بنے۔ پنجاب وچّ چشتی سمپردا دے موڈھی شیخ فریدالدین مسعود گنجشکر سن۔ جو بختیار کاکی دے مرید سن۔پنجابی صوفی ساہت دا شروع شیخ فریدالدین توں ہی منیا جاندا اے۔ بھاویں بابا فرید جی توں پہلا دے صوفیاں نے وی رچناواں کیتیاں پر ایہہ پنجابی ساہت دے انیاں نیڑے نہیں جنی کہ شیخ فرید جی دی اے۔

اس لئی پنجابی صوفی ساہت دا شروع بابا فرید جی توں ہی منیا جاندا اے۔

پچھوکڑ

حضرت محمد ﷺ جو کہ اسلام دھرم دے بانی سن،جہناں دا جم مکہ دے عربی قریشی قبیلے وچّ 507 ءنوں ہویا۔

1. پنجابی ساہت دا اتہاس، بولی ڈیپارٹمنٹ پٹیالہ (صوفی مت دا نکاس تے ترقی انک (کپور سنگھ)
2. دیوندر سنگھ، پنجابی صوفی ساہت ادھئن، پنہ-26
3. پنجابی ساہت دا اتہاس، بولی ڈیپارٹمنٹ پٹیالہ، (صوفی مت دا نکاس تے ترقی انک (کپور سنگھ))، پنہ-2
4. دیوندر سنگھ، پنجابی صوفی ساہت ادھئن، پنہ-30
5. موہن سنگھ، ‘سوفیئت دا نکاس`، ‘پنجابی دنیاں` (صوفی انک)، پنہ-5
6. سادھو رام شاردا، صوفی مت تے صوفی شاعری، پنہ-18
7. دیوندر سنگھ، پنجابی صوفی ساہت ادھئن، پنہ-31
8. سادھو رام شاردا، صوفی مت تے پنجابی صوفی ساہت، پنہ-31
9. Lajwanti Ramakrishna، 'Punjabi Sufi Poets،۔p.4
10. دیوندر سنگھ، پنجابی صوفی ساہت دا ادھئن، پنہ-40
11. محمود شیرانی، پنجاب میں اردو، پنہ-61