Wir pyłowy w Krakowie, na skrzyżowaniu pod Jubilatem.
Wir pyłowy, wir piaskowy (ang.dust devil) – zjawisko atmosferyczne z grupy litometeorów[1], typ wiru powietrznego, stosunkowo krótkotrwałego i raczej niewielkich rozmiarów, powstającego zwykle przy bezchmurnym lub pogodnym niebie[2] (co odróżnia go od trąby powietrznej, która jest związana z chmurami konwekcyjnymi) i przy łagodnym wietrze, najczęściej wczesnym popołudniem[2]. Wąska, wirująca kolumna, ustawiona w osi w przybliżeniu pionowej, staje się widoczna w wyniku zasysania cząstek pyłu, piasku lub fragmentów roślinności[3].
Typowy wir pyłowy tworzy się nad silnie nagrzaną przez słońce powierzchnią gruntu. Ziemia jest najmocniej nagrzana w przybliżeniu między godzinami: 12.30 a 14.00, gdy kąt wysokości słońca jest duży. Ciepło jest przekazywane do atmosfery, przez co w pobliżu powierzchni gruntu tworzy się wysoce niestabilna warstwa powietrza. Uwolnienie zmagazynowanej w tej warstwie energii prowadzi do powstawania pióropuszy termicznych szybko wznoszącego się powietrza. Słaby wiatr sprzyja zainicjowaniu rotacji w takich miejscach, co prowadzi do powstania wiru[2].
Niestabilność przypowierzchniowej warstwy powietrza (lub innej mieszaniny gazów) zależy od wartości intensywności pionowego kontrastu temperatury, a nie samej temperatury, dlatego wiry pyłowe mogą wystąpić także przy stosunkowo niskich temperaturach (np. na Marsie, gdzie temperatury są znacznie niższe niż na Ziemi)[2].
Większość wirów pyłowych istnieje od kilku sekund do około pięciu minut. W rzadkich przypadkach mogą trwać ponad godzinę. Rekordowy wir o wysokości ok. 750 m przetrwał siedem godzin i przebył dystans 64 km po słonych równinach w zachodnim Utah. Największe wiry mogą osiągać wysokość nawet 1500 metrów i szerokość kilkuset metrów[2], ale większość nie przekracza 30 metrów wysokości[3]. Wiatr w wirze o przeciętnej intensywności osiąga prędkość ok. 40 km/h, a najsilniejszych zjawiskach może przekraczać 80 km/h[2].
Wir pyłowy na Marsie, sfotografowany przez łazik marsjański Spirit. W tle pojawiają się inne wiry.
Wiry pyłowe występują także na Marsie, co odkryto w latach 70. dzięki sondom Viking. Bezpośrednich dowodów na ich istnienie dostarczyły lądowania Pathfindera[4][5] oraz łaziki marsjańskie Spirit[6] i Opportunity[7].
