Wadi al-Hitan

Panorama Wadi al-Hitan

Wadi al-Hitan^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Szkielet prawalenia Dorudon atrox
Państwo	Egipt
Typ	przyrodniczy
Spełniane kryterium	VIII
Numer ref.	1186
Region[b]	Kraje arabskie
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	2005 na 29. sesji
Położenie na mapie Egiptu Wadi al-Hitan
29°16′22,55″N 30°02′27,49″E
Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Formacje skalne w dolinie Wadi al-Hitan

Szkielet przedstawiciela Dorudon atrox, Muzeum Skamieniałości Wadi al-Hitan i Zmian Klimatycznych

Skamieniała przednia kończyna dorudona

Skamieniałe szczątki lasów namorzynowych z eocenu

Wadi al-Hitan (arab. وادي الحيتان, Wādī al-Ḥītān, dosł. dolina wielorybów) – wadi na Pustyni Zachodniej w północno-zachodnim Egipcie, w muhafazie Fajum, około 70 kilometrów na południowy zachód od oazy Fajum.

Dolina obfituje w skamieniałości wymarłych zwierząt morskich, przede wszystkim prawaleni – znajduje się tu ponad 400 skamieniałych szkieletów, w tym wiele zachowanych w całości, które dokumentują etap ewolucji związany za zmianą środowiska życia z lądowego na morskie.

Dolina jest częścią utworzonego w 1989 roku obszaru chronionego Wadi ar-Rajjan. W 2005 roku dolinę wraz ze znaleziskami wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Nazwa

Na początku XX w. dolina nazywana była Zeuglodon Valley od znalezionych tu szczątków rodzaju eoceńskiego prawalenia – bazylozaura, wówczas nazywanego zeuglodonem^[1]. Po przyjęciu nazwy bazylozaur, nazwa Zeuglodon Valley wyszła z użycia, spotykana jest jeszcze czasem w publikacjach popularnych^[1].

W późnych latach 80. XX w., badający dolinę Philip Gingerich nadał jej nazwę Whale Valley (tłum. dolina wielorybów) z uwagi na znalezione to liczne skamieniałości wymarłych ssaków morskich^[1]. Jej arabskie tłumaczenie Wadi al-Hitan zostało wkrótce uznane przez władze egipskie za oficjalną nazwę doliny^[1].

Położenie

Wadi al-Hitan leży w północno-zachodnim Egipcie, około 150 km na zachód od Kairu^[2][3] i około 70 kilometrów na południowy zachód od oazy Fajum w muhafazie Fajum, w obrębie obszaru chronionego Wadi ar-Rajjan^[4].

Geografia

Dolina znajduje się na Pustyni Zachodniej^[5]. Góruje nad nią Karat Dżahannam (tłum. góra piekła)^[5]. Krajobraz doliny obfituje w charakterystyczne formy skalne powstałe w wyniku erozji wiatrowej: wzgórza, bajeczne kominy oraz formy battich (dosł. arbuzy)^[1][3]. Formy battich powstały w jeziorze Karun utworzonym 5000 lat temu po wylaniu Nilu, którego powierzchnia ulega systematycznemu zmniejszaniu^[3]. Punktem charakterystycznym doliny jest wzgórze Al-Achawat as-Salas (dosł. trzy siostry) z trzema szczytami^[1].

Klimat

Dolina leży w klimacie suchym – opady roczne nie przekraczają 10 mm i występują głównie w okresie zimowym, kiedy temperatury średnie wynoszą 13,7 °C i w ciągu doby mogą spadać do 1,2 °C^[3]. Lata są gorące i suche o średniej temperaturze 28,5 °C, przy czym temperatury dzienne dochodzą do 48,4 °C^[3]. Przeważają tu wiatry północne, nawiewając piasek i powodując erozję^[3].

Geologia

Geologicznie, Wadi al-Hitan znajduje się w obniżeniu Fajum uformowanym w jurze i ostatecznie ukształtowanym w procesie subsydencji zakończonym w późnym eocenie^[1]. Najstarsze skały z eocenu – bartonu lub priabonu – sprzed 40–41 milionów lat temu występują w formacji Dżahannam^[1]. Są to przede wszystkim białe wapienie i glina^[1]. Występuje w nich wiele skamieniałości kręgowców^[1][3]. Najmłodszą formacją w dolinie jest Kasr as-Sagha z późnego eocenu – górnego priabonu – sprzed 39 milionów lat temu^[1]. Występuje w nich wiele skamieniałości bezkręgowców^[1].

Paleontologia

W dolinie odkryto ponad 400 skamieniałości wymarłych prawaleni, a także skamieniałości innych zwierząt, m.in. rekinów, ryb piłokształtnych, krokodyli, żółwi, płaszczek^[5] i brzegowców^[1]. Znajduje się tu największe na świecie nagromadzenie skamieniałych szczątków prawaleni z eocenu^[1].

Odkryto tu cztery nowe gatunki prawaleni^[1]:

1. Basilosaurus isis (dawn. Zeuglodon isis) – odkryty przez Beadnella (1874–1944), opisany przez Andrewsa (1866–1924) w 1904 roku^[6];
2. Dorudon atrox (dawn. Prozeuglodon atrox) – nazwany w 1906 roku przez Andrewsa na podstawie czaszki i dolnej szczęki odkrytej przez Beadnella^[7];
3. Dorudon osiris (dawn. Zeuglodon osiris) – odkryty w 1894 roku przez Wilhelma Damesa (1843–1898), największy gatunek prawalenia na terenie Egiptu;
4. Ancalecetus simonsi – odkryty przez Gingericha w 1996 roku.

Skamieniałości prawaleni w Wadi al-Hitan, przede wszystkim kilka zachowanych w całości ich szkieletów, pozwoliły na ustalenie wielkości oraz proporcji ciała, w tym kończyn, przedstawicieli Basilosaurus i Dorudon^[8]. W 1989 roku zespół badaczy pod kierownictwem Gingericha odkrył, że zarówno Basilosaurus isis, jak i Dorudon atrox zachowały stopy z palcami^[8]. Skamieniałości w Wadi al-Hitan stanowią świadectwo etapu ewolucji w obliczu zmiany środowiska życia z lądowego na morskie^[2][1][3].

W okresie eocenu, ok. 40 milionów lat temu, obszar doliny Wadi al-Hitan tworzył płytką zatokę Oceanu Tetydy przy ujściu paleorzeki Dżilf^[2]. Najprawdopodobniej, miejsce to było celem corocznych wędrówek samic prawaleni, by wydać tu na świat potomstwo^[2][3][1]. W Wadi al-Hitan występują również szczątki lasów namorzynowych porastających w eocenie południowe wybrzeże Oceanu Tetydy^[2].

Historia

Pierwsze opisy skamieniałości z regionu Fajum sporządził w 1845 roku A.B. Orlebar^[1].

W 1884 roku oraz w 1886 roku niemiecki botanik Georg Schweinfurth (1836–1925) działający na terenie Egiptu i Sudanu od 1863 roku, badając tereny Kasr as-Sagha odkrył liczne skamieniałe szkielety wymarłych ssaków morskich, m.in. z rodzaju Zeuglodon z okresu eocenu^[8]. Podczas drugiej ekspedycji od Wadi al-Hitan dzieliło go kilka kilometrów, jednak do samej doliny nie dotarł z uwagi na problemy organizacyjne^[8]. Swoje doświadczenia opisał w artykule Reise in das Depressionsgebiet im Umkreise des Fajum im Januar 1886 opublikowanym w 1886 roku w Zeitschrift der Gesellschaft für Erdkunde zu Berlin^[8]. Zebrane przez Schweinfurtha skamieniałości zostały przekazane do Muzeum Historii Naturalnej przy Uniwersytecie Humboldtów w Berlinie, gdzie badał je Wilhelm Dames (1843–1898)^[8].

Kolejne wyprawy w regionie prowadzili badacze niemieccy Max Blanckenhorn (1861–1947), który sporządził m.in. opisy stratygraficzne formacji ze skamieniałościami prawaleni, Ernst Stromer von Reichenbach (1871–1952) oraz Eberhard Fraas (1862–1915), który współpracował z Richardem Markgrafem (1856–1916) – odkrywcą wielu gatunków wymarłych zwierząt^[8].

Następnie okolice Fajum badał brytyjski geolog Hugh Beadnell (1874–1944) w celu sporządzenia ich szczegółowych map, który odkrył dolinę Wadi al-Hitan^[8]. Dokonał tu kilku przełomowych odkryć skamieniałości, m.in. znalazł fragment dolnej szczęki Zeuglodon isis (obecnie Basilosaurus isis) oraz czaszkę Prozeuglodon atrox (obecnie Dorudon atrox)^[8]. Pomimo tych znalezisk, w dolinie nie prowadzono żadnych szczegółowych badań przez prawie 80 lat^[8].

W 1907 roku amerykański paleontolog Henry Fairfield Osborn (1857–1935) z Amerykańskiego Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku przyjechał wraz z rodziną na tereny Kasr as-Sagha^[8]. Dolinę, gdzie Beadnell dokonał swoich odkryć, nazwał Zeuglodon Valley, jednak nie prowadził tu żadnych większych badań i szybko powrócił do Ameryki^[8].

W 1947 roku dolinę odwiedził na krótko podczas wyprawy afrykańskiej Uniwersytetu Kalifornijskiego jej główny paleontolog – Robert H. Denison (1911–1985), któremu asystował Paul Deraniyagala^[8]. Deraniyagala opublikował w 1948 roku raport wyprawy, w którym wspomniał wypad do doliny, gdzie miało w promieniu 1–2 km od obozowiska odnotował dwadzieścia szkieletów (co Gingerich uznaje za prawdopodobne) i ocenił ich wiek na oligocen (co Gingerich podkreśla jest błędem)^[8]. Deraniyagal wysunął również teorię, że takie nagromadzenie szkieletów świadczy o zbiorowym samobójstwie prawaleni 35 milionów lat temu (według Gingericha teoria ta wymaga lepszej dokumentacji znalezisk^[8]).

Kolejne prace w regionie prowadził w latach 60. XX w. amerykański paleozoolog Elwyn L. Simons (1930–2016), którego ekipa przeprowadziła dwie wyprawy do doliny^[8]. W 1983 roku do ekipy Simonsa dołączył amerykański paleontolog Philip D. Gingerich, który przez 10 lat przeprowadził szeroko-zakrojone badania Wadi al-Hitan^[8]. Zlokalizowano wówczas ok. 500 szkieletów (w tym szkieletów częściowych) prawaleni, z przewagą szczątków przedstawicieli Basilosaurus isis i Dorudon atrox^[8]. Odkryto tu także szkielety nowego gatunku – Ancalecetus simonsi^[8].

W 1997 roku Wadi al-Hitan stał się częścią utworzonego w 1989 roku obszaru chronionego Wadi ar-Rajjan^[9][4].

W 2004 roku międzynarodowy zespół z udziałem badaczy egipskich, m.in. Moustafy M. Foudy i amerykańskich, m.in. Gingericha przeprowadził kolejne prace, które przyczyniły się do lepszego udokumentowania doliny przed wpisaniem jej na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[8]. Dolina wraz ze znaleziskami została wpisana na listę UNESCO w 2005 roku^[9].

Muzeum Skamieniałości Wadi al-Hitan i Zmian Klimatycznych

W 2016 roku w pobliżu doliny otwarto Muzeum Skamieniałości Wadi al-Hitan i Zmian Klimatycznych zbudowane przez rząd Egiptu ze wsparciem rządu Włoch oraz Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju^[10]. W zbiorach muzeum znajduje się m.in. największy zachowany w całości szkielet Basilosaurus isis na świecie^[10].

Przypisy

1. Arab Republic of Egypt, Ministry of Higher Education, Egyptian National UNESCO Commission, Egyptian National MAB Committee: Nomination File For the Inscription of WADI AL-HITAN (WHALE VALLEY), THE WESTERN DESERT OF EGYPT On the Natural World Heritage List. s. 5. [dostęp 2017-11-26]. (ang.).
2. Jakub Pająk. Formy ochrony przyrody na Saharze w kontekście ochrony przyrody nieożywionej. „Geologia”. 35 (21/1), s. 353–365, 2009. [dostęp 2017-11-26]. (pol.). 
3. Joyce A. Quinn, Susan L. Woodward: Earth’s Landscape: An Encyclopedia of the World’s Geographic Features. ABC-CLIO, 2015, s. 738–740. ISBN 978-1-61069-446-9. [dostęp 2017-11-26]. (ang.).
4. Arab Republic of Egypt, Ministry of Environment Egyptian Environmental Affairs Agency: Natural Protectorates Description. [dostęp 2017-11-18]. (ang.).
5. Wadi El-Hitan. [w:] fayoum.gov.eg [on-line]. [dostęp 2017-11-26]. (ang.).
6. C.W. Andrews. Further notes on the mammals of the Eocene of Egypt. Part III. „Geological Magazine”, s. 211–215, 1904. 5. DOI: 10.1017/s0016756800119624. [dostęp 2017-11-26]. (ang.). 
7. C.W.C.W. Andrews C.W.C.W., A descriptive catalogue of the Tertiary Vertebrata of the Fayûm, Egypt, British Museum (Natural History), 1906, s. 255–257 [dostęp 2017-11-26]  (ang.).
8. Philip D. Gingerich: Early Evolution of Whales. A Century of Research in Egypt. W: red. J. G. Fleagle, C. C. Gilbert: Elwyn Simons: A Search for Origins. Springer Science & Business Media, 2007, s. 107–124. [dostęp 2017-11-26]. (ang.).
9. UNESCO: Wadi Al-Hitan (Whale Valley). [dostęp 2017-11-26]. (ang.).
10. Inauguration of the Wadi El Hitan Fossil and Climate Change Museum at Wadi El Hitan World Heritage Site, Fayoum. [w:] UN Information Centre in Cairo [on-line]. 2016-01-05. [dostęp 2017-11-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-01)]. (ang.).

Bibliografia

• Richardson, Dan; Jakobs, Daniel i in.: Egipt. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Pascal, 2006, s. 492–493, seria: Przewodnik Pascala.

Linki zewnętrzne

• Wadi al-Hitan – dolina Waleni. [w:] The National Geographic [on-line]. 2011-07-12. [dostęp 2017-11-26]. (pol.).
• Nadia Drake: Giant Catfish Fossil Found in Egyptian Desert. [w:] The National Geographic [on-line]. 2017-03-10. [dostęp 2017-11-26]. (ang.).
• Wighart von Koenigswald: Eine Reise ins Tal der Wale Spurensuche zur Evolution. [w:] Fossilien Journal für Erdgeschichte [on-line]. [dostęp 2017-11-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-10-19)]. (niem.).
• Tom Mueller: Evolutionsrätsel Wale in der Wüste. [w:] Spiegel Online [on-line]. 2010-10-25. [dostęp 2017-11-26]. (niem.).

Kontrola autorytatywna (pomnik przyrody):

• NKC: ge138177

Encyklopedie internetowe:

• SNL: Wadi_Hitan