Twierdza Łomża – carska twierdza, budowana od 1897 do 1909 roku jako ochrona terenów graniczących z Prusami Wschodnimi, a zwłaszcza strzegąca przeprawy przez Narew i Łomży – ówcześnie stolicy guberni, przez którą przebiegały ważne szlaki komunikacyjne.
Forty twierdzy ŁomżaTwierdza Łomża – umocnienia w PiątnicyRekonstrukcja obrony Łomży z 1920 roku (2008)
Twierdza Łomża miała stać się jednym z punktów rozległego rejonu wypadowego zawartego między liniami: Modlin-Warszawa-Dęblin; Dęblin-linia Wieprza-Płock- Włodawa i Modlin-Zegrze-Pułtusk-Różan-Ostrołęka-Łomża-Osowiec.
Pięć fortów twierdzy zaczęto budować w 1887 roku, w formie twierdzy okrężnej. Były to pierwotnie ziemne reduty: dwie (nr IV i V) na lewym brzegu Narwi, koło Łomży, a trzy (nr I, II i III) na prawym brzegu, wokół miejscowości Piątnica. Głównym budowniczym był generał Aleksiej Szoszin.
Następnie 3 forty w Piątnicy rozbudowano, korzystając z wzoru gen. Wieliczko z roku 1897. Dodano między innymi elementy betonowe, w tym koszary szyjowe, schrony pogotowia bojowego, kaponiery, podziemną komunikację poprowadzono w poternach. Oznaczono je numerami 1 (wschodni), 2 (środkowy) i 3 (zachodni), a następnie przemianowano, zgodnie z rosyjskim alfabetem, na A, B, W. W odróżnieniu od klasycznych twierdz fortowych, obiekty w Piątnicy połączono w ciągły pas obrony, z wałami, fosami, osłoniętą drogą do szybkiego przerzutu wojsk i zaopatrzenia, a także ze schronami biernymi i bojowymi. Forty te tworzyły razem obwarowanie ciągłe w odległości 1,5 km od przeprawy. Prawy kraniec opierał się o moczary i bagna nadrzeczne, lewy zaś o samą rzekę.
Ponadto planowano budowę pięciu nowych fortów, wysuniętych na przedpole Twierdzy – „Kalinowo”, „Rządkowo”, „Czarnocin”, „Jeziorko” i „Budy”. Prawdopodobnie rozbudowa nie wyszła poza fazę planowania[1].
W roku 1909 podjęto decyzję o kasacji twierdzy. Ostatecznie nie przystąpiono do wyburzania fortyfikacji, a jedynie zaprzestano dalszej rozbudowy.[2]
Latem 1939 roku prawobrzeżne forty przygotowano do odparcia spodziewanego ataku wojsk niemieckich – wykopano rowy strzeleckie, ustawiono przeszkody przeciwpiechotne oraz wybudowano niewielkich 12 żelbetowych schronów bojowych.
Umocnienia twierdzy były aktywnie wykorzystywane podczas walk dwa razy:
Podczas walk obronnych w 1920 roku przeciwko idącym na Warszawę wojskom sowieckim. Twierdza skutecznie broniła przejścia od 28 lipca do 1 sierpnia 1920 roku i mogła się bronić nadal, jednak przegrana oddziałów ochotniczych pod Miastkowem i Nowogrodem zagroziła okrążeniem Łomży. Broniący opuścili umocnienia 2 sierpnia 1920 roku i wycofali się w kierunku Różana. Kilkudniowe powstrzymywanie wojsk sowieckich w tym rejonie pozwoliło wojskom polskim przygotować się do kontruderzenia pod Radzyminem.
Podczas kampanii wrześniowej umocnienia broniły Łomży przed atakującymi od strony Prus Wschodnich oddziałami niemieckimi. Obrona trwała od 7 do 10 września 1939. Zakończyła się wycofaniem oddziałów po kontrowersyjnym rozkazie dowódcy 18 Dywizji Piechoty, który zarządził odwrót.
Do chwili obecnej zachowały się Forty w Piątnicy i fort nr IV przy drodze na Ostrołękę. Obok fortu III znajduje się strzelnica sportowa z salą muzealną poświęconą m.in. historii twierdzy[3]. Fort II ma prywatnego właściciela, jest zagospodarowany i udostępniany dla zorganizowanych imprez[4]. Fort I ma prywatnego właściciela, ale teren jest niezagospodarowany.
↑Andrzej Gruszecki: „Twierdza Łomża” w Fortyfikacja, Tom IV „Fortyfikacja rosyjska na ziemiach polskich. Stan badań i problemy ochrony. Warszawa – Kraków: Agencja Wydawnicza Zebra Sp. z o.o., 1996, s. 129–139. ISBN 1425-4409.
