PROFILBARU.COM

Thomas Bernhard
	; Thomas Bernhard (1970)
Data i miejsce urodzenia	9 lutego 1931 ; Heerlen
Data i miejsce śmierci	12 lutego 1989 ; Ohlsdorf
Narodowość	austriacka
Alma Mater	Mozarteum
Dziedzina sztuki	proza, dramat
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Cytaty w Wikicytatach
	Strona internetowa

Thomas Bernhard (ur. 9 lutego 1931 w Heerlen w Holandii, zm. 12 lutego 1989 w Ohlsdorfie w Austrii) – austriacki pisarz i dramaturg, uważany za jednego z najwybitniejszych reprezentantów literatury niemieckojęzycznej. Jego proza nazywana jest „największym literackim osiągnięciem od czasu drugiej wojny światowej”^[1].

Życiorys

Bernhard urodził się w Heerlen (Holandia) jako nieślubne dziecko Herty Fabjan (1904–1950) i Aloisa Zuckerstaettera (1905–1940). Jego dziadkiem od strony matki był pisarz Johannes Freumbichler^[2]. Większość dzieciństwa spędził w Wiedniu i w Seekirchen (Salzburg). Następnie, po ślubie matki w 1936, zamieszkał w Traunstein (Bawaria). Bernhard uczęszczał do szkoły podstawowej w Seekirchen, a później do narodowo-socjalistycznej (od 1945 katolickiej) szkoły z internatem, Johanneum.

Czas w szkole odmierzają pogrzeby kolejnych uczniów samobójców, którzy nie byli w stanie przystosować się do wojskowego drylu wprowadzonego przez dyrektora, narodowego socjalistę. W 1945 r. nazistowska szkoła zostaje przekształcona w katolickie gimnazjum w Salzburgu. Dyrektorem jest teraz ksiądz. Ale dyscyplina i kary cielesne pozostają bez zmian. Wychowanie do niszczenie – napisze Thomas Bernhard. Juliusz Kurkiewicz^[3]

Zakończył edukację w 1947, chcąc zostać kupcem. Z powodu sarkoidozy, nieuleczalnej choroby płuc lata 1949–1951 spędził w sanatorium Grafenhof, które opuścił podobno na własne życzenie^[2]. W latach 1955–1957 studiował aktorstwo w Mozarteum w Salzburgu^[4]. Resztę życia poświęcił pisaniu, początkowo podejmując się również dorywczych prac, wśród których było nawet rozwożenie piwa^[5]. Swobodną pracę twórczą zapewnił mu mecenat zamożnej Hedvig Stavianicek, którą poznał w sanatorium w Grafenhof^[6]. Zmarł w swym domu w Ohlsdorfie, dokąd przeprowadził się w roku 1965. Jego ostatnią wolą było zaprzestanie wystawiania jego sztuk na terenie Austrii. Zabronił także wydawać dotąd nieopublikowane dzieła. O jego śmierci poinformowano dopiero po pogrzebie. Pisarz został pochowany w wiedeńskim Grinzingu, obok swojej mecenaski, Hedvig Stavianicek i jej męża^[6].

Twórczość

Thomas Bernhard, często krytykowany w Austrii jako Nestbeschmutzer (dosł. kalający własne gniazdo), a równocześnie wysoko ceniony za granicą, przez wielu jest uważany za geniusza^[7].

Na jego twórczość w głównej mierze wpływało przejmujące poczucie samotności, a także nieuleczalna choroba, która spowodowała jego śmierć w kulminacyjnym momencie życia. Jedną z charakterystycznych cech stylu Bernharda jest monolog bohatera wyjaśniający – zwykle biernemu słuchaczowi – jego pogląd na świat, co jest zazwyczaj umotywowane jakąś określoną sytuacją^[8]. Pięć z utworów: Przyczyna, Suterena, Oddech, Chłód i Dziecko jest uznawanych za prozę autobiograficzną^[8].

Główni bohaterowie dzieł Bernharda, często uczniowie, czy też jak nazywał ich sam autor – Geistesmenschen – w swych tyradach przeciwko głupiej ludzkości potępiają wszystko, co ważne dla Austriaków: państwo (często określane jako Katolicko-Narodowo-Socjalistyczne), powszechnie uznane instytucje (jak np. wiedeński Burgtheater) i uwielbianych artystów. Jednakże pogląd na twórczość Bernharda nie powinien zawężać się tylko do wymienionych wyżej kwestii, gdyż jego dzieła niemal zawsze traktują o izolacji i postępującym samozniszczeniu ludzi dążących do doskonałości. Jest ona niemożliwa do osiągnięcia, ponieważ oznacza stagnację, a co za tym idzie – śmierć.

Es ist alles lächerlich, wenn man an den Tod denkt (Wszystko, w porównaniu ze śmiercią, jest farsą) – te słowa wypowiedział Bernhard, kiedy odbierał austriacką nagrodę narodową w 1968 r., co stało się przyczyną jednego z wielu skandali spowodowanych przez pisarza (de facto pośrednio przyczyniły się one do jego sławy). Na przykład powieść Holzfällen (Wycinka), wydana w roku 1984, przez lata nie mogła doczekać się publikacji z powodu oskarżenia o zniesławienie wystosowanego przez jednego z byłych przyjaciół pisarza. Wiele jego sztuk, a przede wszystkim Plac Bohaterów (1988), spotkało się z ostrą krytyką ze strony konserwatystów, którzy twierdzili, że Bernhard oczernia w nich Austrię. Zarówno Plac Bohaterów, jak i wiele innych dramatów zostało wystawionych przez kontrowersyjnego reżysera Burgtheater, Clausa Peymanna, który również nie uniknął krytyki (m.in. za wystawianie sztuk współczesnych i eksperymentatorskich, zamiast uznanej klasyki).

Bernhard spowodował zamieszanie nawet w momencie swojej śmierci, poprzez zakazanie w testamencie publikacji i wystawiania swoich dzieł w obrębie granic Austrii do 2059. Jednakże wykonawcy jego ostatniej woli nie przestrzegają tego zakazu i uchylają go od czasu do czasu.

Bernhard w Polsce

W Polsce twórczość Thomasa Bernharda została rozpowszechniona głównie dzięki spektaklom Krystiana Lupy. W 1992 zaadaptował on na potrzeby spektaklu powieść Kalkwerk (I nagroda dla przedstawienia „za unikalny sposób teatralnej interpretacji, za złożoną i mistrzowską architekturę teatralną” na Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym Kontakt 1993 w Toruniu, najlepszy spektakl 10 Ogólnopolskiego Festiwalu Sztuk Przyjemnych i Nieprzyjemnych w 1998 w ramach Teatru TV dokonano rejestracji telewizyjnej spektaklu). Lupa nie poprzestał na Kalkwerku – wyreżyserował również Immanuela Kanta w Teatrze Polskim we Wrocławiu (1996), Rodzeństwo w Starym Teatrze (1996), w 2001 w Teatrze Dramatycznym w Warszawie dokonał adaptacji wydanej już po śmierci Bernharda powieści Wymazywanie, a w 2006 w tym samym teatrze zrealizował sztukę Na szczytach panuje cisza.

Jednak Thomas Bernhard wciąż pozostaje w Polsce pisarzem mało znanym szerszej publiczności, choć wiele jego utworów ukazało się w polskich przekładach. W 2005 wydane zostały jego dwie ostatnie powieści: Wymazywanie (W.A.B.) oraz Dawni mistrzowie (Czytelnik).

W listopadzie 2012 roku miała miejsce prapremiera sztuki Bernharda „Siła przyzwyczajenia” w Teatrze Ateneum im. Stefana Jaracza w Warszawie, reżyseria Magdalena Miklasz, w roli głównej – Caribaldiego, dyrektora cyrku – wystąpił Krzysztof Gosztyła.

Wybrane dzieła

Proza

Mróz, 1963 (Frost; przeł. Sławomir Błaut, wyd. pol. Wydawnictwo Poznańskie 1979, Czytelnik 2020)
Amras, 1964 (Amras, przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. Od Do 2018)
Zaburzenie, 1967 (Verstörung; wyd. pol. Czytelnik 2009)
Prosa, 1967
Ungenach, 1968
An der Baumgrenze, 1969
Partyjka, 1969 (Watten. Ein Nachlaß; wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 1980)
Ereignisse, 1969
Kalkwerk, 1970 (Das Kalkwerk; przeł. Ernest Dyczek, Marek Feliks Nowak, wyd. pol. Państwowy Instytut Wydawniczy 1986)
Der Italiener, 1971
Midland in Stilfs, 1971
Chodzenie, 1971 (Gehen, przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. Od Do 2018)
Der Kulterer, 1974
Autobiografie, 1975 (Die Ursache. Eine Andeutung; przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 1998, Wydawnictwo Czarne 2011, 2019)
Korekta, 1975 (Korrektur; wyd. pol. Czytelnik 2013)
Suterena: Wyzwolenie, 1976 (Der Keller. Eine Entziehung; przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. 1983)
Oddech: Decyzja, 1978 (Der Atem. Eine Entscheidung; przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. 1983)
Tak, 1978 (Ja; przeł. Monika Muskała, wyd. pol. Czytelnik 2015)
Der Stimmenimitator, 1978
Wyjadacze, 1980 (Die Billigesser; przeł. Monika Muskała, wyd. pol. Czytelnik 2015)
Chłód. Izolacja, 1981 (Die Kälte. Eine Isolation; przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. Czytelnik 1987)
Dziecko^[8] 1982 (Ein Kind; przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 1998, Wydawnictwo Czarne 2011, 2019)
Beton, 1982 (Beton, przeł. Ernest Dyczek, Marek Feliks Nowak, wyd. pol. Atut 2001)
Bratanek Wittgensteina. Przyjaźń, 1982 (Wittgensteins Neffe. Eine Freundschaft; wyd. pol. Oficyna Literacka 1997, Czytelnik 2019)
Przegrany, 1983 (Der Untergeher; przeł. Marek Kędzierski, wyd. pol. Czytelnik 2002, 2019)
Wycinka, 1984 (Holzfällen. Eine Erregung; przeł. Monika Muskała, wyd. pol. Czytelnik 2011)
Dawni mistrzowie. Komedia, 1985 (Alte Meister. Komödie; przeł. Marek Kędzierski, wyd. pol. Czytelnik 2005, 2010)
Wymazywanie. Rozpad, 1986 (Auslöschung. Ein Zerfall; przeł. Sława Lisiecka, wyd. pol. W.A.B. 2005)
Der deutsche Mittagstisch. Dramolette, 1988
In der Höhe. Rettungsversuch, Unsinn, 1989
Spotkanie. Rozmowy z Kristą Fleischmann, 1991
Thomas Bernhard: Kurzprosa Bd. XIV der Werkausgabe, 2003
Moje nagrody, 2009 (Meine Preise; wyd. pol. Czytelnik 2010)

Dramaty

Die Rosen der Einöde. Fünf Sätze für Ballett, Stimmen und Orchester, 1959
Święto Borysa, 1970 (Ein Fest für Boris; wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 2001)
Ignorant i szaleniec, 1972 (Der Ignorant und der Wahnsinnige)
Na polowaniu, 1974 (Die Jagdgesellschaft)
Siła przyzwyczajenia (Die Macht der Gewohnheit), 1974
Der Präsident, 1975
Die Berühmten, 1976
Portret artysty z czasów starości, 1977 (Minetti. Ein Porträt des Künstlers als alter Mann)
Immanuel Kant, 1978 (wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 2001)
Naprawiacz świata, 1979 (Der Weltverbesserer, wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 2001)
Przed odejściem w stan spoczynku 1979 (Vor dem Ruhestand. Eine Komödie von deutscher Seele; wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 2001)
Na szczytach panuje cisza, 1981 (Über allen Gipfeln ist Ruh. Ein deutscher Dichtertag um 1900; wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 2001)
U celu, 1981
Der Schein trügt, 1983
Komediant (Der Theatermacher), 1984
Rodzeństwo, 1984 (Ritter, Dene, Voss; wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 2004)
Einfach kompliziert, 1986
Elisabeth II. Keine Komödie, 1987
Plac Bohaterów, 1988 (Heldenplatz; wyd. pol. Wydawnictwo Literackie 2004)

Poezja

In hora mortis, 1958

Przypisy

↑ Book Review – 'My Prizes' and 'Prose' by Thomas Bernhard – NYTimes.com
↑ ^a ^b Kędzierski 2002 ↓, s. 195.
↑ Thomas B. reżyseruje własną śmierć, Duży Format, Gazeta Wyborcza, 10.02.2011, o książce Autobiografie T. Bernharda, tłum. S. Lisiecka, Czarne, 2011
↑ Kędzierski 2002 ↓, s. 198.
↑ Kędzierski 2002 ↓, s. 196.
↑ ^a ^b Kędzierski 2002 ↓, s. 197.
↑ Thomas Bernhard: Nestbeschmutzer, Blender oder Genie? [online], kurier.at [dostęp 2017-11-27] (niem.).
↑ ^a ^b ^c Kędzierski 2002 ↓, s. 193.

Bibliografia

Marek Kędzierski: Posłowie. W: Thomas Bernhard: Przegrany. Warszawa: – Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 2002, s. 189–207. ISBN 83-07-02893-0. (pol.).