Sztuka naiwna – określenie twórczości artystów nieprofesjonalnych. Obrazy „naiwne” charakteryzują się deformacją przestrzeni i perspektywy lub jej brakiem[1], skrajnie subiektywnym punktem widzenia, prostymi technikami oraz przywiązaniem do szczegółu[2], odwołaniami do świata magicznego i symbolicznego, lecz także do życia codziennego[2].
Geneza i historia
Szczególne zainteresowanie cywilizacji świata Zachodu dla rodzimego malarstwa naiwnego zbiegło się z odkryciami antropologicznymi i fascynacją kulturami pochodzenia nieeuropejskiego. Kultury te wyrażały się w „prostej” sztuce, miały wiele cech wspólnych, mimo pochodzenia z odległych od siebie miejsc na kuli ziemskiej i wydawały się bardzo odległe od percepcji Europejczyka[3]. Sztuka tych ludów nosi ogólną nazwę sztuki prymitywnej[4], w odróżnieniu od sztuki naiwnej z europejskiego kręgu kulturowego.
Pod koniec XIX wieku w rozumieniu sztuki nastąpił przełom. Polegał on na krytycznym przeszacowaniu schematów umysłowych i estetycznych narzuconych przez zachodni racjonalizm. Od dostrzeżenia sztuki ludów nieeuropejskich, dzieci, osób z zaburzeniami psychicznymi i amatorów, nastąpił krok następny – uznanie tego rodzaju sztuki za wartościową na równi z zawodową sztuką wykształconych artystów[5]. Autorem terminu „sztuka naiwna” był krytyk sztuki Oto Bihalji-Merin[6].
W 1884 powstał Salon Artystów Niezależnych (Salon des indépendants). Wówczas było to opiniotwórcze serce Paryża, centrum sztuki światowej. W pierwszych latach istnienia promowano w nim sztukę prymitywną[7]. Na początku XX wieku sztuka naiwna zdobywała coraz szersze uznanie nie tylko wśród artystów i teoretyków sztuki, ale i wśród szerokiej publiczności, cenili ją sobie także surrealiści[8].
Pierwszym i największym malarzem naiwnym, który spotkał się ze światowym uznaniem, był Henri Rousseau „Celnik” (1844–1910), zwany tak od swojego zawodu. Obrazy Rousseau często przedstawiają dżunglę[9]; są malowane z precyzją w prostym, lekko zgeometryzowanym stylu[10]. Charakterystyczne dla twórczości Rousseau są żywe kolory[11].
Niemiecki pisarz Wilhelm Uhde, propagator malarstwa naiwnego, spopularyzował malarstwo Séraphine de Senlis (1864–1934), która była przez pewien czas jego gosposią[12][a]. Jej obrazy przedstawiają głównie kwiaty ogrodowe, malowane z niezwykłą precyzją. Kształty układające się z maleńkich listków przypominają ludowe wzory roślinne.
Z podobną pieczołowitością pracował Louis Vivin (1861–1936), znany najlepiej ze swych „widokówek”, na których przy pomocy uproszczonych środków przedstawiał sceny podmiejskie i miejskie. Na obrazach Vivina nie ma głębi perspektywicznej ani cieniowania, są za to niezwykle żywe kolory i ostre kontrasty barw, przywodzące na myśl dziecięce obrazki pastelowe. Z późniejszego okresu popularności sztuki naiwnej można wymienić także André Bauchanta[14], René Rimberta, Dominique Peyronnet[15], Camille Bombois[16].
LaetitiaL.Jodeau-BelleLaetitiaL., Jean-ClaudeJ.C.MalevalJean-ClaudeJ.C., Le sacrifice fait à Dieu de Séraphine de Senlis, „L'Évolution Psychiatrique”, 76 (4), 2011, s. 617–630, DOI: 10.1016/j.evopsy.2011.08.002 [dostęp 2024-06-22].
AndrzejA.KisielewskiAndrzejA., „Prymitywne” źródła awangardowej sztuki, [w:] AlicjaA.Kisielewska, NataliaN.Szydłowska (red.), Kultura i przyszłość, Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2006, s. 279–290, DOI: 10.12797/9788381386548.04 [dostęp 2024-06-22].
CorneliaC.StabenowCorneliaC., Henri Rousseau, Taschen, 2001, ISBN 3-8228-1366-4(hiszp.).
AnnA.TemkinAnnA., Rousseau, The Museum of Modern Art, 2012, ISBN 0-87070-830-9(ang.).