PROFILBARU.COM

Sztuka bosporańska – sztuka Królestwa Bosporańskiego, rozwijająca się od V wieku p.n.e. do IV wieku n.e. na terenach obejmujących wschodnią część Krymu, Półwysep Tamański, obszar Kubania i ujścia Donu. Przodującymi ośrodkami artystycznymi były stolica kraju Pantikapajon oraz stolica jego azjatyckiej części Fanagoria, znajdująca się po drugiej stronie Bosforu Kommeryjskiego (współczesnej Cieśniny Kerczeńskiej).

Sztukę Bosporu kształtowały wpływy kultury i sztuki greckiej, szczególnie silne w pierwszych wiekach istnienia państwa, czyli między V a III wiekiem p.n.e., oraz tradycje kulturowe plemion miejscowych, głównie Scytów, ale także Meotów i Syndów, a w późniejszym okresie także Sarmatów. Od I wieku n.e. zaznacza się także wpływ sztuki rzymskiej.

Dominacja wpływów greckich (V – II wiek p.n.e.)

Urbanistyka, architektura i malarstwo ścienne

Silne oddziaływanie kultury greckiej widoczne jest szczególnie w urbanistyce i architekturze i przejawia się w stosowaniu regularnej siatki ulic oraz kontynuowaniu tradycji architektury sakralnej i mieszkalnej. Grecki charakter miało także monumentalne malarstwo ścienne, co widać na przykładzie malowidła przedstawiającego głowę Demeter z kurhanu Bolszaja Bliznica z IV wieku p.n.e. czy grobowca z Pantikapajonu z V wieku p.n.e., zdobionego 3 pasami dekoracji malarskiej i fryzem przedstawiającym przedmioty z palestry.

Sztuka sepulkralna

Do oryginalnych osiągnięć sztuki bosporańskiej zalicza się sztukę sepulkralną, głównie architekturę grobowcową i drewniane sarkofagi. W architekturze grobowcowej wykształciło się kilka typów grobów:

kamienny, poprzedzony długim korytarzem (dromos) i posiadający sklepienie pozorne, którego przykładem jest kurhan Królewski,
kurhanowy o komorach ziemnych,
kurhanowy o komorach ceglanych itp.

Drewniane sarkofagi były zdobione dekoracją malarską, inkrustacją i ażurem. Takimi sarkofagami były:

sarkofag z Kul-Oba z IV wieku p.n.e., ozdobiony malowidłami i malowanymi okładzinami z płytek z kości słoniowej oraz inkrustowany szkłem,
sarkofag z Anape z III wieku p.n.e. z postaciami Nereid,
sarkofag z Pantikapajonu z II wieku p.n.e. z ażurowym reliefem i dekoracją malarską.

Grobowce i drewniane sarkofagi przeznaczone były zarówno dla mieszkańców państwa bosporańskiego, jak i dla przedstawicieli arystokracji plemiennej Scytów, Syndów i Meotów.

Złotnictwo

Niezwykle wysoki poziom uzyskała w Królestwie Bosporańskim toreutyka, a zwłaszcza złotnictwo, w którym silne wpływy greckie kształtowały gust odbiorców z arystokracji plemiennej. Przykładem tego są wspaniałe wyroby złotnicze odkryte w pochówkach w takich kurhanach jak Kul Oba, Melitopolski, Sołocha, Gajmanowa Mogiła.

Ceramika

Na wysokim poziomie stała produkcja ceramiczna. Ceramika naśladowała ceramikę grecką i była ozdobiona dekoracją malarską lub reliefową. W tym zakresie wyróżniała się szczególnie działalność warsztatów Fanagorii, z których pochodzą wykonane w formach plastycznych wazy i terakoty o bogatej polichromii. Stąd też pochodziła tzw. ceramika akwarelowa, charakterystyczna dla IV wieku p.n.e., występująca najczęściej pod postacią pelike z przedstawieniami pojedynczych postaci typowych dla legend lokalnych, takich jak Amazonki, gryfy czy sfinksy.

Okres synkretyzmu i sarmatyzacji sztuki (II wiek p.n.e. – IV wiek n.e.)

Od końca II wieku p.n.e. do IV wieku n.e. w sztuce bosporańskiej zaznaczyło się zmniejszenie oddziaływania wpływów greckich z jednoczesnym wzmocnieniem się wpływów tradycji lokalnych i postępującą sarmatyzacją sztuki.

Malarstwo

W malarstwie, będącym najbardziej reprezentatywną dziedziną sztuki Bosporu, wyrażało się to w synkretyzmie tematycznym, łączącym grecką tematykę mitologiczną ze scenami i realiami życia codziennego oraz pewnej nieporadności artystycznej, wyrażającej się kłopotami z perspektywą, frontalizmie, płaskim przedstawianiu postaci, linearyzmie, ograniczaniu kompozycji figuralnych na rzecz ornamentyki roślinnej (tzw. styl kwiecisty).

Sztuka sepulkralna

Do najbardziej interesujących przykładów monumentalnego malarstwa tego okresu należy dekoracja grobów. Można to zaobserwować dla przykładu w grobowcach z nekropoli Pantikapajonu, takich jak:

grobowiec z I wieku p.n.e., gdzie styl inkrustacyjny łączy się ze scenami o tematyce sepulkralnej i postaciami z mitologii greckiej,
tzw. grobowiec Demeter, gdzie stylowi kwiecistemu towarzyszą greckie w swoim charakterze przedstawienia Demeter,
grób Antesteriosa z końca I wieku p.n.e., cechujący się synkretyzmem tematycznym i zastosowaniem intensywnych barw.

Realizm w przedstawianiu życia codziennego był kontynuowany również w II wieku n.e., czego przykładem jest tzw. grób Stassowski w Pantikapajonie, w którym jedna z kompozycji ukazuje dynamiczna scenę walki wojowników bosporańskich z miejscowymi plemionami.

Łączenie tematyki kultowej z realiami życia codziennego występowało również w malarstwie sarkofagowym, np. kamienny sarkofag z Pantikapajonu z końca I lub początku II wieku n.e., zdobiony m.in. przedstawieniami uczty oraz wnętrza pracowni malarskiej.

Złotnictwo

Zmienił się także charakter wyrobów złotniczych – misterne przedstawienia figuralne i ornamentalne ustąpiły miejsca masywnym ozdobom z barwną dekoracją z kamieni półszlachetnych, emalii i kolorowego szkła.

Rzeźba portretowa

Pod wpływem sztuki rzymskiej pojawiła się rzeźba portretowa, łącząca realizm szczegółów, szczególnie strojów, z linearyzmem. Przykładem tych wpływów jest posąg poety z Charaksu z przełomu I wieku p.n.e. i I wieku n.e. oraz posąg Gorgiopiasa Neoklesa z Anape z II wieku n.e.

Synkretyzm grecko-rzymsko-lokalny można natomiast zaobserwować w reliefie, głównie sepulkralnym.

Bibliografia

Encyklopedia sztuki starożytnej, praca zbiorowa, WAiF i Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 127-128, ISBN 83-01-12466-0 (PWN), ISBN 83-221-0684-X (WAiF).