PROFILBARU.COM

Przysłowie chińskie: „lód o grubości trzech stóp nie bierze się z jednego chłodnego dnia”

Przysłowie (łac. proverbium lub adagium)^[1] – utrwalone w danej kulturze zdanie, występujące w stałej postaci i wyrażające pewną myśl lub naukę ogólną w odniesieniu do określonej sytuacji życiowej^[2]. Przysłowia zwykle wywodzą się z tradycji ludowej i są anonimowe^[3].

Przysłowia odnoszą się do doświadczeń tradycyjnych; często są związane z pouczaniem, udzielaniem rad lub krytyką^[4]. Są charakterystyczne dla kultur zamkniętych i tradycyjnych; stanowią istotny składnik literatury ludowej^[2].

Niegdyś przysłowiami nazywano różne środki językowe, które miały niedosłowne znaczenie i wykazywały trwałość formy. Według nowszych ujęć przysłowia wyróżniają się tym, że mają charakter tworów literacko-językowych (stanowią minimalne teksty), a w wypowiedziach przybierają postać cytatów, gotowych tekstów (w przeciwieństwie do związków frazeologicznych, uważanych za jednostki języka)^[1]. Do frazeologii przysłowia są zaliczane tylko przy szerszym rozumieniu tego pojęcia^[5]^[6]. Nauką o przysłowiach jest przysłowioznawstwo, rozpadające się na paremiografię, tj. zbieranie przysłów, oraz paremiologię, tj. ich analizę historyczno-kulturową.

Historia

Polski wyraz „przysłowie” oddaje łacińskie proverbium (pro – „zamiast”, verbum – „słowo”)^[1]. Do języka polskiego termin ten wprowadził Andrzej Maksymilian Fredro (Przysłowia mów potocznych, 1658). W staropolszczyźnie przysłowia określano także terminem „przypowieść”. Termin „porzekadło”, także używany dawniej na określenie przysłowia, obecnie jest w tym znaczeniu przestarzały. Pierwszy zbiór przysłów polskich Proverbiorum Polonicorum skompilował po łacinie i po polsku w Lubczy w 1618 Salomon Rysiński.

Podobne określenia występują w innych językach europejskich; np. ang. proverb, ros. пословица^[2], cz. přísloví^[7], słow. príslovie^[6]. Inny termin odnoszony do przysłów to „paremia”^[3]^[8]. Czasem termin „paremia” rozumie się szerzej, włączając pod to pojęcie różne twory językowe (przysłowia, porzekadła, zagadki, przepowiednie pogodowe, skrzydlate słowa)^[9]^[10]. W literaturze hiszpańskiej zaproponowano podział na paremie znanego pochodzenia, należące do „wysokiej” sfery użycia języka (proverbium, aforyzm) oraz paremie anonimowe), o charakterze ludowym (m.in. przysłowia, zwroty przysłowiowe i welleryzmy)^[8].

Cechy gatunkowe

Przysłowie jest bardzo swoistym gatunkiem literackim, stojącym na pograniczu literatury i języka potocznego. Przybiera postać stwierdzenia lub pouczenia, przeważnie jednozdaniowego. Bardzo często zbudowane jest na zasadzie paralelizmu (wprowadzenia dwóch wypowiedzi analogicznych, podpadających pod wspólny schemat) lub kontrastu znaczeniowego i składniowego – np. „Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie”. Przysłowie jest zwykle skonstruowane w sposób ułatwiający jego zapamiętanie (np. poprzez zastosowanie rymów)^[11]. Częste w przysłowiach są rymy wewnętrzne, np. „W marcu jak w garncu”.

Inną cechą formalną przysłowia jest jego alegoryczność. Podwójny sens przysłów polega na tym, że operują one konkretnymi sytuacjami i wyobrażeniami, dotyczą jednak relacji ogólnych i wyrażają ogólne pojęcia.

Cechą tematyczną przysłów jest ich sens moralny – przysłowia są bowiem z reguły przestrogami, nakazami, zakazami i pouczeniami. Wyróżnikiem gatunkowym przysłowia jest także jego powtarzalność – przysłowia znane są powszechnie lub przynajmniej bardzo szeroko na danym obszarze kulturowym, szerzą się drogą przekazu ustnego, występują przez całe wieki, a czasem nawet tysiąclecia, nierzadko w bardzo odległych od siebie regionach świata.

Przysłowia a porzekadła i zwroty przysłowiowe

Od przysłów można odróżniać zwroty przysłowiowe oraz porzekadła. Zwroty przysłowiowe rozumie się jako wyrażenia podobne do przysłów, niekiedy będące ich skróconymi formami, nie mają one jednak formy zdania – np. „kuty na cztery nogi”.

Różnica między terminami „przysłowie” i „porzekadło” jest niejasna; współcześnie określenia te są często traktowane jako synonimiczne^[12], choć niekiedy czyni się między nimi rozróżnienie, uznając porzekadło za specyficzny rodzaj przysłowia^[5].

Na gruncie czeskim i słowackim rozróżnia się porzekadła i przysłowia, jako różne jednostki paremiologiczne. Porzekadło (cz. pořekadlo, słow. porekadlo) to wyrażenie doświadczeń życiowych pozbawione sądu moralnego; z kolei przysłowie (cz. přísloví, słow. príslovie) ma charakter pouczający^[7]^[13]^[14]. Według definicji zawartej w słowackiej Encyklopédii jazykovedy porzekadło ma sens obrazowy i odnosi się do konkretnego kontekstu lub sytuacji (w odróżnieniu od przysłowia, wyrażającego uniwersalne, ogólne treści); niektóre jego rodzaje są bliskie przysłowiom lub stanowią frazemy o postaci zdania. W starszej teorii słowackiej porzekadło rozumiano jako jednostkę mniejszą od przysłowia, będącą zalążkiem nowego przysłowia lub pozostałością po redukcji przysłowia^[15].

Przysłowia polskie

Wiele polskich przysłów wywodzi się ze średniowiecza, wiele z nich to tłumaczenia przysłów łacińskich. Najstarsze znane przysłowie polskie to quando się łyka drą, tunc ea drzy (zapisane w 1407 r.)^[16]. Przysłowie to w dzisiejszym języku polskim ma formę „Kiedy się łyka drą, wtedy je drzyj” (chłopi polscy nosili obuwie z łyka lipowego, które trzeba wyrabiać wiosną)^[17].

Do przysłów polskich należą m.in. Polak, Węgier, dwa bratanki, i do szabli, i do szklanki, Polska niebem dla szlachty, czyśćcem dla mieszczan, piekłem dla chłopów, a rajem dla Żydów, Sądzi Kryże – będą krzyże.

Przysłowia w Wikisłowniku

polskie przysłowia, indeks alfabetyczny: A B C Ć D E F G H I J K L Ł M N O P R S Ś T U W Z Ż Ź
polskie przysłowia, indeks tematyczny
przysłowia obcojęzyczne, indeks alfabetyczny wg języka

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Kłosińska 2004 ↓, s. 7.
↑ ^a ^b ^c JanuszJ. Sławiński JanuszJ. (red.), Słownik terminów literackich, wyd. 2 popr., poszerz., Wrocław etc.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988, s. 412, ISBN 83-04-01787-3, OCLC 749361624 .
↑ ^a ^b StanisławS. Sierotwiński StanisławS., Słownik terminów literackich: teoria i nauki pomocnicze literatury, wyd. 2 przer., rozsz., Wrocław etc.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1966, s. 216 .
↑ FrantišekF. Čermák FrantišekF., Přísloví, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
↑ ^a ^b AdamA. Wolański AdamA., przysłowia, porzekadła, maksymy itp., [w:] Poradnia językowa PWN [online], 28 września 2009 [dostęp 2019-06-08] .
↑ ^a ^b Mistrík 1993 ↓, s. 349.
↑ ^a ^b přísloví, [w:] Slovník spisovného jazyka českého, Ústav pro jazyk český, v. v. i., 2011 [dostęp 2019-06-08] (cz.).
↑ ^a ^b JoannaJ. Partyka JoannaJ., Przysłowie, aforyzm, sentencja. Definicje małych form literackich w perspektywie komparatystycznej, „Teksty Drugie”, 2, 2019, s. 32–41, DOI: 10.18318/td.2019.2.4, ISSN 0867-0633 .
↑ Mistrík 1993 ↓, s. 316.
↑ JozefJ. Mlacek JozefJ. i inni, Frazeologická terminológia, Bratislava: Komisia pre výskum frazeológie pri Slovenskom komitéte slavistov, 1995, ISBN 80-85697-19-X, OCLC 40680603 (słow.), hasło „parémie i paremiologické útvary”.
↑ JoannaJ. Dobkowska JoannaJ., W pigułce. Nauka o języku. Repetytorium. Liceum i technikum, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2019, s. 53, ISBN 978-83-02-18249-5, OCLC 1107607313 .
↑ MirosławM. Bańko MirosławM., swąd, porzekadło i msza, [w:] Poradnia językowa PWN [online], 17 maja 2002 [dostęp 2019-06-08] .
↑ pořekadlo, [w:] Slovník spisovného jazyka českého, Ústav pro jazyk český, v. v. i., 2011 [dostęp 2019-06-08] (cz.).
↑ Príslovia, porekadlá a pranostiky [online], Svet okolo nás, 20 listopada 2017 [dostęp 2019-06-08] (słow.).
↑ Mistrík 1993 ↓, s. 331.
↑ Julian Krzyżanowski (1960). "U średniowiecznych źródeł przysłów polskich". Pamiętnik Literacki. 51 (3): 69–90.
↑ Przysłowia ludowe mądrością narodu [online], rme.cbr.net.pl [dostęp 2021-08-30] .