Pasaż Simonsa – wielofunkcyjny kompleks handlowo-usługowy, który w latach 1903–1944 znajdował się u zbiegu ulic Długiej i Nalewek (obecnie ulica Stare Nalewki) w Warszawie.
Historia
1903–1944
Pasaż Simonsa składał się z dwóch budynków[1]. Pierwszy z nich został ukończony w 1903 roku w miejscu po rozebranym kościele i klasztorze sióstr Brygidek[2] u zbiegu ulic Długiej i Nalewek. Nowatorski wówczas projekt przygotowany przez architekta inż. Terleckiego[3] powstał na zlecenie berlińskiego kupca Alberta Simonsa[4].
W latach 1904–1906 od strony Nalewek dobudowano drugi, sześciopiętrowy gmach. Pomiędzy budynkami biegła ulica Wyjazd[4].
Oprócz lokali handlowych w Pasażu Simonsa znajdowały się również biura, m.in. przed wybudowaniem własnego gmachu przy ul. Leszno w starszym budynku miał tam siedzibę Sąd Grodzki[5]. W kompleksie mieścił się także największy warszawski żydowski klub sportowy Makabi Warszawa[6], w tym dwie sale do ćwiczeń – gimnastyczna i bokserska[7].
Starsza część kompleksu został zbombardowana w czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939[8]. Została spalona, a następnie częściowo rozebrana. Pozostawiono jedynie fragment budynku wzdłuż ulicy Nalewki[9]. W marcu 1943 w pobliżu kompleksu, na skrzyżowaniu ulic Bielańskiej i Długiej z ul. Nalewki, miała miejsce akcja pod Arsenałem[10].
Podczas powstania warszawskiego w sierpniu 1944 roku nowsza część Pasażu Simonsa stanowiła polską redutę blokującą Niemcom dostęp do Starego Miasta[11]. W jej piwnicach znajdował się powstańczy punkt sanitarny oraz schron dla ludności cywilnej[12]. Gmach był wielokrotnie bombardowany i ostrzeliwany, a 19 lub 20 sierpnia został poważnie uszkodzony wybuchem pojazdu Borgward IV[12]. 31 sierpnia budynek uległ zawaleniu wskutek nalotu niemieckich stukasów. Pod gruzami zginęło ok. 300 osób, w większości broniących reduty żołnierzy batalionu „Chrobry I”[13].
Po wojnie żadna z części Pasażu Simonsa nie została odbudowana. W 1947 roku z ruin i piwnic nowszej części wydobyto 99 ciał[12].
Po gmachu pozostały ślady w postaci szczątków konstrukcji (fragmenty żelbetowych słupów) oraz zawalone piwnice. Teren włączono do Ogrodu Krasińskich i stworzono tam miejsce pamięci eksponujące artefakty.
Plany zbudowania na północnej części działki zajmowanej przez Pasaż Simonsa apartamentowca zostały w 2017 oprotestowane przez Związek Powstańców Warszawskich[14]. Zdaniem powstańców w tym miejscu miały znajdować się szczątki ponad 200 osób, żołnierzy i osób cywilnych, które zginęły tam w sierpniu 1944[15]. Domagali się oni wstrzymania budowy do czasu przeprowadzenia badań archeologicznych mających na celu ustalenie dokładnego miejsca spoczynku poległych[15]. Zdaniem inwestora działka, na którym miał powstać apartamentowiec, znajduje się w miejscu starszej, południowej części Pasażu Simonsa i dawnej ul. Wyjazd, gdzie nie powinny znajdować się szczątki ludzkie z 1944 roku[16]. W lipcu 2017 wojewódzki konserwator zabytków wszczął procedurę wpisania terenu do rejestru zabytków[16]. Podczas zakończonych w sierpniu 2017 prac archeologicznych w miejscu planowanej inwestycji nie znaleziono ludzkich szczątków[17], a teren wyłączono spod opieki konserwatora. Budynek apartamentowy zrealizowano w III kwartale 2019 r.[18]
W południowej części działki po starszej części Pasażu Simonsa planowana jest budowa budynku mieszkalnego[19]
Upamiętnienia
Dwie tablice Tchorka umieszczone w latach 50. przy ul. Długiej róg Bohaterów Getta (wolno stojąca) oraz na ścianie bloku przy al. „Solidarności” 66 (od strony ul. Długiej)[20].
Pomnik ufundowany przez żołnierzy batalionu „Chrobry I” upamiętniający śmierć ok. 200 ich kolegów, odsłonięty 31 sierpnia 1989[2][21].
W 2019 Rada Miasta nadała nazwę Pasaż Simonsa ciągowi pieszemu biegnącemu przez teren nieistniejącego kompleksu, od ul. Długiej do Ogrodu Krasińskich[22].
Przypisy
↑Ryszard Mączewski: Warszawa między wojnami. Łodź: Księży Młyn, 2009, s. 88. ISBN 978-83-61253-51-8.
↑Ryszard Mączewski: Warszawa między wojnami. Łódź: Księży Młyn, 2009, s. 71. ISBN 978-83-61253-51-8.
↑Grażyna Pawlak, Daniel Grinberg, Maciej Sadowski: Bądź silny i odważny. Żydzi – sport – Warszawa. Warszawa: Fundacja im. prof. Mojżesza Schorra, 2013, s. 35, 47. ISBN 978-83-936384-1-3.
↑Robert Gawkowski: Encyklopedia klubów sportowych Warszawy i jej najbliższych okolic w latach 1918–39. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2007, s. 97. ISBN 978-83-235-0382-8.
↑Władysław Bartoszewski, Bogdan Brzeziński, Leszek Moczulski: Kronika wydarzeń w Warszawie 1939–1949. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 17.
↑Pasaż Simonsa [online], Fundacja Warszawa 1939, 9 maja 2017 [dostęp 2024-06-13](pol.).
↑Krzysztof Komorowski (red.): Warszawa walczy 1939–1945. Leksykon. Warszawa: Fundacja Polska Walczy i Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 26. ISBN 978-83-1113474-4.
↑ abcKrzysztof Komorowski (red.): Warszawa walczy 1939–1945. Leksykon. Warszawa: Fundacja Polska Walczy i Wydawnictwo Bellona, 2015, s. 683. ISBN 978-83-1113474-4.
