Palenie Judasza

Słomiany Judasz zawieszony na słupie w Sanoku

Wieszanie Judasza, Meksyk, początek XX wieku

Strzelanie do powieszonej kukły Judasza, Santoryn, Grecja, kwiecień 2010

Palenie kukły Judasza w Meksyku w 2015

Palenie Judasza, wieszanie Judasza, judaszki – występujący w wielu krajach ludowy zwyczaj związany z chrześcijańskim świętem Wielkanocy.

Historia

Obyczaj ten, zanotowany w źródłach po raz pierwszy w XVIII wieku, nawiązuje do historii zmartwychwstania Chrystusa, przypominając o zdradzie Judasza. Swoje korzenie ma w pogańskim obrzędzie topienia Marzanny, który – zwalczany przez duchowieństwo – został gdzieniegdzie schrystianizowany^[1].

Widowisko rozpoczynało się w Wielki Czwartek nocą (w niektórych regionach już w Wielką Środę^[2]), kończąc się następnego dnia po południu. Kukła przedstawiająca Judasza była sądzona, a następnie wieszana na wieży kościelnej. W Wielki Piątek strącano Judasza z wieży, a następnie bito, szarpano, włóczono po wsi. Na koniec podpaloną kukłę wrzucano do rzeki czy stawu^[3]. Zwyczaj ten niekiedy nabierał charakteru antysemickiego^[4][5]: kukła Judasza wyobrażała stereotypowego Żyda, a obchody kończyły się napaścią uczestników na Żydów^[6].

W związku z nadmierną agresją uczestników widowiska Kościół zakazał jego organizowania. Tam, gdzie zwyczaj nadal trwa, kukłę wiesza się na drzewie, słupie, kominie. Do czasów współczesnych obrzęd ten zachował się lokalnie na południu Polski (Podkarpacie, Małopolska, Śląsk Cieszyński), między innymi w Sanoku, Pruchniku^[7][8], Krośnicy^[9][10], Skoczowie (wodzenie Judosza^[11][12]), Babienicy^[13]. Palenie Judasza jest uznawane przez etnografów za najbardziej wyróżniający Podkarpacie zwyczaj wielkanocny^[14].

W Małopolsce (tereny obecnych powiatów myślenickiego i wadowickiego) zwyczaj ten w miejscowym dialekcie gwary krakowskiej nazywany jest paleniem Judosa. Praktykowany w Wielki Czwartek (w dzień, w którym według przekazu ewangelicznego Judasz zdradził Jezusa i się powiesił), nie był połączony z dodatkowymi inscenizacjami. Po zmroku palono albo kukłę Judasza na ognisku, albo samo ognisko. Pierwotnie ognisko sporządzano głównie z wyschniętych wianków zbieranych na cmentarzach, które pozostały na grobach po uroczystości Wszystkich Świętych. W późniejszym okresie (do końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku) upowszechnił się zwyczaj palenia Judosa ze starych i zużytych opon samochodowych. Obecnie zwyczaj zanika. Na terenie gmin Sułkowice i Lanckorona pozostał w szczątkowej formie w postaci palenia ognisk o zmierzchu w Wielki Czwartek z suchych traw i gałęzi zebranych po zimie w ogrodach.

Palenie Judasza praktykowane było kiedyś na terenie całej Europy i jest nadal w niektórych częściach Grecji^[15], Brazylii^[16], Hiszpanii^[17][18], Portugalii^[19], Austrii^[20], Niemiec^[21][22][23], Czech^[24][25], Słowacji^[26], Polski^[27][28], Meksyku^[29], Kostaryki^[30], Urugwaju^[31], Wenezueli^[32], Cypru (gdzie nazywa się „lambratzia”)^[33], Filipin^[34], Peru^[32], Chile^[35].

UNESCO uznało czeską tradycję oprowadzania Judasza (vodění Jidáše), wciąż kultywowaną w regionie Pardubic, za część narodowego dziedzictwa kulturowego^[36].

Zobacz też

• Judosz
• sobótka (ognisko)
• pucheroki
• dziady śmigustne
• pogrzeb żuru i śledzia

Przypisy

1. Józef Burszta, Chłopskie źródła kultury, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1985, s. 46.
2. Edward Zając. Zwyczaj „judasza” w Sanoku. „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”. 32, s. 187, 1994. 
3. Renata Hryń-Kuśmierek, Polskie tradycje doroczne, Publicat, Poznań 2005, s. 54.
4. Przed wojną podczas bicia Judasza dochodziło do chuligańskich napaści na domy żydowskie. Trasa, którą ciągnięty jest Judasz, przebiega do dziś przez ulice niegdyś zamieszkane przez Żydów – Rynek i Kańczudzką. Stoją przy nich stare drewniane domy z podcieniami, które są turystyczną atrakcją miejscowości. Ich zdjęcia zdobią pocztówki i regionalne wydawnictwa z Pruchnika. Czasy, kiedy w miasteczku mieszkali Żydzi, pamięta Zygmunt Osada. Wtedy Judasza mogli bić tylko chłopcy po wojsku. Zdarzało się, że jeden z drugim przeciągnęli pałą po oknach w żydowskich domach. Jak nie zamknęli okiennic, to leciały szyby. Starsi mieszkańcy wspominają, że biło się dwa razy w Judasza i raz Żydowi w okno. Roman Pawłowski, Przyjeżdżamy do Pruchnika, by zobaczyć ceremonię wieszania Judasza, Gazeta Wyborcza 20 kwietnia 2001 wersja elektroniczna.
5. Andrzej Karczmarzewski z Muzeum Etnografii w Rzeszowie potwierdza, że w przeszłości bicie Judasza przybierało charakter antysemicki, wspominają o tym źródła jeszcze XIX-wieczne. – Ale trudno utożsamiać obrzęd z postawą polityczną – dodaje. Według etnografa obrzęd ma skomplikowaną symbolikę. Sięga ona czasów przedchrześcijańskich, kiedy na wiosnę topiono różne symbole zimy, czyli zła. Kiedy na pogański rytuał nałożyła się symbolika Ewangelii – nie wiadomo. Narodowy kontekst to świeży element. – Żyd pokazywany jest tu karykaturalnie, chodzi jednak nie o wyśmiewanie, ale pokazanie, że jest inny, obcy. Parodia często służy podkreśleniu czasu obrzędowego – tłumaczy Karczmarzewski. Dlaczego jednak w tym roku napisano „Jude” zamiast „Judasz”? Sam byłem zaskoczony. Wcześniej pisali „Zdrajca”, „Judasz zdrajca” albo „Juda”. Może to jest wpływ tych wszystkich dyskusji w prasie i telewizji?- Czy pałowanie kukły może się przerodzić w pałowanie ludzi? Nigdy nie kojarzyłem bicia Judasza z pogromem. Samo bicie było kiedyś czynnością obrzędową, bije się np. palmą na Wielkanoc, aby przekazać zdrowie. Uważam, że dzisiaj ten zwyczaj nie ma nic wspólnego z antysemityzmem. Michalina Falińska, Łukasz Giersz i Jarosław Derlicki, studenci etnografii z Warszawy, którzy przyjechali sfotografować pruchnicki obrzęd, są podobnego zdania. Roman Pawłowski, Przyjeżdżamy do Pruchnika, by zobaczyć ceremonię wieszania Judasza, Gazeta Wyborcza 20 kwietnia 2001 wersja elektroniczna.
6. Ireneusz Jeziorski, Od obcości do symulakrum. Obraz Żyda w Polsce w XX wieku, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków 2009, s. 187.
7. Palenie Judasza. wiara.pl, 2006-03-29. [dostęp 2013-05-08]. (ang.).
8. Roman Kijanka: Dzisiaj w Pruchniku sąd na Judaszem. nowiny24.pl, 2009-04-10. [dostęp 2013-05-08]. (ang.).
9. Palenie Judasza – wciąż żywa tradycja w Krośnicy.
10. Palenie Judasza w Krośnicy.
11. Ewa Furtak, W Skoczowie chodzą z Judoszem. Zwyczaj ten ma kilkusetletnią tradycję. wyborcza.pl 30 marca 2018.
12. Ostatni taki „Judosz”.
13. MagdalenaM. Raducha MagdalenaM., „Sąd nad Judaszem” nie tylko w Pruchniku. Tu wyglądał zupełnie inaczej [online], wiadomosci.wp.pl, 24 kwietnia 2019 [dostęp 2019-04-26] .
14. Katarzyna Kwolek: Który zwyczaj wielkanocny zachowany do dzisiaj, najbardziej wyróżnia Podkarpacie? Monika Zydroń: Na pewno cała inscenizacja związana z paleniem Judasza w Pruchniku. Dawniej było to bardzo popularne, że w Wielki Czwartek dokonywano symbolicznego sądu na kukle Judasza. Była masowa procesja przez wieś. Ciągnięto kukłę Judasza, która była bita po drodze, a na końcu ją wieszano i podpalano. To zwyczaj, który już w XIX wieku był zabraniany przez władze bo powodował napięcia społeczne. Mimo wszystko do dzisiaj przetrwał w Pruchniku. Trochę zmieniła się jego forma. Dziś uczestniczą w tym dzieci, dawniej głównie kawalerowie. Rytuału palenia Judasza już prawie nigdzie się nie praktykuje się, pozostał on tylko w Pruchniku. Lany poniedziałek najlepiej się trzyma – rozmowa o zwyczajach wielkanocnych – o zwyczajach wielkanocnych na Podkarpaciu mówi Monika Zydroń z Muzeum Etnograficznego im. Franciszka Kotuli w Rzeszowie wyborcza.pl 31 marca 2018.
15. [1] „Greek town ritually burned Judas as Orthodox celebrated Easter”.
16. Carlos Pimentel Novo Milênio: Histórias e Lendas de Santos: Malhação do Judas. Quem lembra?
17. 'The burning of Judas’ celebrations during Easter Sunday in La Rioja.
18. La Noche de San Juan: The Night of Fire.
19. Easter in Portugal – Burning Judas, Burying The Cod.
20. Fabulous Easter Events in Vienna and Salzburg.
21. „Und ewig brennt der Judas” w: SAUERLAND Zeitschrift des Sauerländer Heimatbundes, Sauerländer Heimatbund 2013 s. 9. sauerlaender-heimatbund.de. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-05-01)].
22. Bayerisches Brauchtum bizarr: „Der Jud muß verbrannt werden!“.
23. „Verbrennt den Judas!”.
24. Burning of Judas Petr Chudoba, Czech Easter – The Chasing and Burning of Judas.
25. Národní ústav lidové kultury: Vodění Jidáše.
26. Traditions of a Slovak Easter.
27. Urszula Janicka-Krzywda, Wielkotygodniowy obrzęd palenia Judasza w Polsce południowej w: kultura ludowa.pl.
28. Diana Walawender, Tradycje i zwyczaje wielkanocne. Palenie Judasza w:historia.org.pl.
29. Burning of Judas; Judas Burning in Mexico, Judas burning in Mexico.
30. Costa Rica Firefighters Wait for the Burning of Judas Iscariot.
31. I remember children in 1930s Liverpool lighting bonfires in the streets early on Good Friday morning and burning Judas. Did these activities take place anywhere else, and ar... [online], www.theguardian.com [dostęp 2019-04-29]  (ang.).
32. Burning of Judas.
33. Cyprus Police launch campaign against Easter firecrackers. christmasspirit.wordpress.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-07-04)]., The Easter tradition that’s becoming an excuse for bad behaviour.
34. Here’s one peculiar Lenten tradition in Antique.
35. Judas Doll, Valparaiso.
36. Zvyk vodění Jidáše se stal nehmotným kulturním dědictvím.

Bibliografia

• Barbara Ogrodowska, Zwyczaje, obrzędy i tradycje w Polsce, Verbinum, Warszawa 2001.

Linki zewnętrzne

Zobacz kolekcję cytatów Palenie Judasza w Wikicytatach

Zobacz multimedia związane z tematem: Palenie Judasza

• Wieszanie Judasza, naludowo.pl
• Urszula Janicka-Krzywda: Wielkotygodniowy obrzęd palenia Judasza w Polsce południowej, kultura ludowa.pl
• Diana Walawender: Tradycje i zwyczaje wielkanocne. Palenie Judasza historia.org.pl
• Renata Jochymek: Judosza trza przypolić!, niedziela.pl
• Roman Pawłowski: Przyjeżdżamy do Pruchnika, by zobaczyć ceremonię wieszania Judasza, wyborcza.pl, 20 kwietnia 2001
• Lany poniedziałek najlepiej się trzyma – rozmowa o zwyczajach wielkanocnych – o zwyczajach wielkanocnych na Podkarpaciu mówi Monika Zydroń z Muzeum Etnograficznego im. Franciszka Kotuli w Rzeszowie wyborcza.pl 31 marca 2018