Obszar dworski (niem. Gutsbezirk) – teren wyłączony z granic gmin wiejskich, na którym funkcje administracyjne i sądownicze pełnił właściciel ziemski[1]. Obszary dworskie funkcjonowały w Królestwie Polskim, Prusach i Galicji[1].
Od XV w. panowie feudalni (szlachta), zaczęli odbierać chłopom ziemie uprawne, włączając je do tzw. obszarów dworskich, czyli folwarków[2]. Na mocy statutu warckiego (1423) zatwierdzonego przez Władysława II Jagiełłę, szlachta mogła pozbawiać ziemi sołtysów, o ile uznała ich za „krnąbrnych i nieposłusznych”[2]. Szlachta wyznaczała chłopom grunty orne mniejszej i gorszej jakości (rugi) oraz przejmowała gospodarstwa opuszczone[2].
Wieś składała się wówczas z pańskiego dworu i jego wielkiego gospodarstwa oraz mniejszych chłopskich (przymusowa pańszczyzna)[2]. W obszarach dworskich ograniczano swobody osobiste poddanych, wprowadzając tzw. statut piotrkowski 1496 roku m.in. zabraniający chłopom opuszczać wieś[2]. Pan mógł skazywać poddanych na kary pieniężne, chłostę, więzienie, dyby oraz karę śmierci[2].
Obszary dworskie na terenie Galicji (województwa: krakowskie, lwowskie, tarnopolskie i stanisławowskie) zniesiono 1 sierpnia 1919[3].
W zaborze pruskim uprawnienia sądowe właściciela ziemskiego zniesiono w 1848, władzę policyjną w 1872 – obszary dworskie istniały do 1933[1].
Zobacz też
Przypisy
