Obelisk (łac.obeliscus, gr. ὀβελίσκος obeliskos – rożen, słup) – pomnik w postaci wysokiego, smukłego słupa, najczęściej o czworobocznej podstawie i piramidalnym szczycie, wykonanego z jednego bloku skalnego. Zakończenie słupa ma formę ostrosłupa, często obitego złotą blachą. Był charakterystycznym elementem architektury starożytnego Egiptu[1].
Najstarsze obeliski pochodzą z kultury starożytnego Egiptu, gdzie już w czasach V dynastii były kultowym symbolem boga Słońca[2]. Ustawiano je na placach przed świątyniami i pałacami. Egipcjanie wierzyli, że ich najważniejszy bóg Ra, będący uosobieniem słońca, mieszka właśnie w obeliskach; dlatego przed świątyniami Ra często nie umieszczano żadnych posągów kultowych poza obeliskami[3]. Każdy obelisk jest więc niejako wizerunkiem boga Ra.
Kształt obelisku, wyraźnie wyznaczający kierunek (por. gnomon), symbolizował ponadto związek ziemi z niebem (względnie Słońcem). Uważa się też, że nawiązywał do dominującego pierwiastka męskiego (por. lingam, menhir)[4].
Przeciętna wysokość tych pomników wynosiła 20-30 metrów, a waga – kilkaset ton. Najstarszy z nich, datujący się na czasy V dynastii wzniesiono w Abu Gurab jako towarzyszący świątyni solarnej faraona Niuserre. W czasach Nowego Państwa liczne obeliski z granitu powstawały w okręgach świątynnych[5]. Ustawiano je również parami przy wejściu do świątyni. Pełniły wówczas rolę symbolicznej bramy pomiędzy niebem a ziemią. Na bocznych ścianach umieszczano inskrypcje z imionami władców. Największy obelisk w Egipcie, który miałby wysokość 42 metrów (nigdy nie został ukończony), odnaleziono w kamieniołomach granitu (sjenitu) w Asuanie[potrzebny przypis].
Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. także mieszkańcy Kanaanu oraz Fenicji zaadaptowali egipskie obeliski w kulcie Baala, północno-semickiego bóstwa
słońca[6]. Hebrajski wyraz מצבה (macceba) pochodzący od czasownika נצב (nacab = stać) licznie występuje w Starym Testamencie i został użyty przez Jeremiasza (43:13) w odniesieniu do stojących posągów kultowych z egipskiego Bet-Szemesz (Dom-Słońca), którymi były zapewne obeliski. Z kolei księga Kapłańska (26:1) mówi, iż ten rodzaj posągów kultowych był wznoszony (podnoszony, ustawiany), co również jest charakterystyczne dla obelisków. To samo słowo (macceba) występuje także w kontekście kultu Baala (2 Królewska 3:2, 10:26-27). Jednakże najsłynniejszym oraz najbardziej oczywistym przykładem kultowego znaczenia obelisku na terenach Syropalestyny jest tzw. Świątynia Obelisków (Obeliskowa Świątynia) w Byblos[7][8].
Współcześnie wznosi się czasem pomniki w kształcie obelisku. Obelisk w starożytnym Egipcie służył nie tylko jako zegar słoneczny, ale też z pomocą jego cienia wyznaczano kierunki geograficzne i określano pory roku[potrzebny przypis].
