Obelisk

Obelisk z Luksoru na Place de la Concorde w Paryżu

Obelisk (łac. obeliscus, gr. ὀβελίσκος obeliskos – rożen, słup) – pomnik w postaci wysokiego, smukłego słupa, najczęściej o czworobocznej podstawie i piramidalnym szczycie, wykonanego z jednego bloku skalnego. Zakończenie słupa ma formę ostrosłupa, często obitego złotą blachą. Był charakterystycznym elementem architektury starożytnego Egiptu^[1].

Pochodzenie i znaczenie

Nazwa pochodząca z greki, została nadana w VI w. p.n.e. przez greckich najemników. Zdaniem egiptologów egipska nazwa ^[jaka?] może mieć związek ze skrzydłem drzwi.

Najstarsze obeliski pochodzą z kultury starożytnego Egiptu, gdzie już w czasach V dynastii były kultowym symbolem boga Słońca^[2]. Ustawiano je na placach przed świątyniami i pałacami. Egipcjanie wierzyli, że ich najważniejszy bóg Ra, będący uosobieniem słońca, mieszka właśnie w obeliskach; dlatego przed świątyniami Ra często nie umieszczano żadnych posągów kultowych poza obeliskami^[3]. Każdy obelisk jest więc niejako wizerunkiem boga Ra.

Kształt obelisku, wyraźnie wyznaczający kierunek (por. gnomon), symbolizował ponadto związek ziemi z niebem (względnie Słońcem). Uważa się też, że nawiązywał do dominującego pierwiastka męskiego (por. lingam, menhir)^[4].

Przeciętna wysokość tych pomników wynosiła 20-30 metrów, a waga – kilkaset ton. Najstarszy z nich, datujący się na czasy V dynastii wzniesiono w Abu Gurab jako towarzyszący świątyni solarnej faraona Niuserre. W czasach Nowego Państwa liczne obeliski z granitu powstawały w okręgach świątynnych^[5]. Ustawiano je również parami przy wejściu do świątyni. Pełniły wówczas rolę symbolicznej bramy pomiędzy niebem a ziemią. Na bocznych ścianach umieszczano inskrypcje z imionami władców. Największy obelisk w Egipcie, który miałby wysokość 42 metrów (nigdy nie został ukończony), odnaleziono w kamieniołomach granitu (sjenitu) w Asuanie^{[potrzebny przypis]}.

Część egipskich obelisków już w czasach starożytności wywieziono do Rzymu i Konstantynopola, w czasach nowożytnych kolejne z nich przewieziono do Paryża, Londynu i Nowego Jorku.

Na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. także mieszkańcy Kanaanu oraz Fenicji zaadaptowali egipskie obeliski w kulcie Baala, północno-semickiego bóstwa słońca^[6]. Hebrajski wyraz מצבה (macceba) pochodzący od czasownika נצב (nacab = stać) licznie występuje w Starym Testamencie i został użyty przez Jeremiasza (43:13) w odniesieniu do stojących posągów kultowych z egipskiego Bet-Szemesz (Dom-Słońca), którymi były zapewne obeliski. Z kolei księga Kapłańska (26:1) mówi, iż ten rodzaj posągów kultowych był wznoszony (podnoszony, ustawiany), co również jest charakterystyczne dla obelisków. To samo słowo (macceba) występuje także w kontekście kultu Baala (2 Królewska 3:2, 10:26-27). Jednakże najsłynniejszym oraz najbardziej oczywistym przykładem kultowego znaczenia obelisku na terenach Syropalestyny jest tzw. Świątynia Obelisków (Obeliskowa Świątynia) w Byblos^[7][8].

Współcześnie wznosi się czasem pomniki w kształcie obelisku. Obelisk w starożytnym Egipcie służył nie tylko jako zegar słoneczny, ale też z pomocą jego cienia wyznaczano kierunki geograficzne i określano pory roku^{[potrzebny przypis]}.

Zabytkowe obeliski

• Egipt:
  • Abusir – XXIV w. p.n.e. króla Niuserre
  • Luksor – obelisk Ramzesa II
  • Karnak – obeliski Totmesa I i Hatszepsut
  • Heliopolis – obelisk Senusereta I
  • Kair – obelisk Ramzesa II przeniesiony z Tanis
• Rzym – trzy największe stoją: w pobliżu Pałacu Laterańskiego, na Placu Świętego Piotra oraz na Piazza del Popolo (wszystkie wzniesiono na powrót z polecenia papieża Sykstusa V)

• Paryż – obelisk na Placu Zgody przewieziony z Luksoru w l. 1831–1833
• Londyn – obelisk z Aleksandrii tzw. „Igła Kleopatry” – pochodzi z Heliopolis – przewieziony w l. 1877–1878
• Nowy Jork – obelisk z Aleksandrii tzw. „Igła Kleopatry” – pochodzi z Heliopolis – przewieziony w l. 1880–1881
• Stambuł – obelisk Totmesa III

Współcześnie postawione obeliski

• Argentyna - Buenos Aires (El Obelisco)
• Egipt – Al-Alamajn
• USA – Waszyngton – najwyższy na świecie o wysokości 169 m z obserwatorium astronomicznym na szczycie
• Polska:
  • Poznań – Pomnik Bohaterów na Cytadeli w Poznaniu
  • Warszawa – dwa obeliski (północny i południowy) znajdujące się w pobliżu Pałacu Kultury i Nauki
  • Wschowa – cmentarz komunalny

Galeria zdjęć

• 
  Obelisk Ramzesa II – Muzeum Archeologiczne w Poznaniu
• 
  Obelisk na Cmentarzu Wojennym Żołnierzy Radzieckich w Poznaniu
• 
  Świątynia Obelisków, Byblos
• 
  Pomnik Unii Lubelskiej w Lublinie w formie obelisku
• 
  Pomnik Waszyngtona o zmierzchu
• 
  Obelisk Watykański

Zobacz też

Zobacz multimedia związane z tematem: Obeliski

Zobacz hasło obelisk w Wikisłowniku

• egiptomania
• obeliski w Rzymie

Przypisy

1. Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 107. ISBN 83-85001-89-1.
2. Donald Mackenzie, Egyptian Myth and Legend. (1907), ch. xxii, s. 281 (format HTML) lub s. 136 (format PDF).
3. Adolf Erman, A Handbook of Egyptian Religion, ang. tłumaczenie A. S. Griffith, (Archibald Constable & Co. Ltd.: London, 1907), s. 43.
4. Słownik symboli Herdera. Warszawa: TCHU, 2009, s. 194, ISBN 978-83-89782-30-4.
5. Encyklopedia sztuki starożytnej. Warszawa: WAiF / PWN, 1998, s. 437. ISBN 83-01-12466-0.
6. Sara L. Hillegas, "Discovering an Ancient Architecture. The Obelisk." 2001. (praca studencka, format DOC). [dostęp 2006-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-09-14)].
7. traveladventures.org
8. Joseph W. Shaw, "Phoenicians in Southern Crete", Fig. 12, p. 10.

Bibliografia

• D'Onofrio, Cesare: Gli obelischi di Roma, Roma 1967
• Wirsching, Armin: Obelisken transportieren und aufrichten in Aegypten und in Rom, Norderstedt 2007, 3rd ed. 2013 ISBN 978-3-8334-8513-8

Kontrola autorytatywna (budowla):

• LCCN: sh85093636
• GND: 4042871-0
• BNCF: 13154
• NKC: ph292467
• J9U: 987007541002205171

Encyklopedie internetowe:

• Britannica: technology/obelisk
• Universalis: obelisque
• DSDE: obelisk