Modraszek nausitous

Modraszek nausitous
Phengaris nausithous
(Bergsträsser, 1779)
Ilustracja
Modraszek nausitous, samiec, Szwajcaria
Systematyka
Domena

eukarionty

Królestwo

zwierzęta

Typ

stawonogi

Gromada

owady

Rząd

motyle

Rodzina

modraszkowate

Rodzaj

Phengaris

Gatunek

modraszek nausitous

Synonimy
  • Papilio nausithous Bergsträsser, 1779
  • Maculinea nausithous (Bergsträsser, 1779)
  • Glaucopsyche nausithous (Bergsträsser, 1779)
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[1]

Zasięg występowania
Mapa występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Modraszek nausitous (Phengaris nausithous) – częściowo pasożytniczy, myrmekofilny gatunek motyla dziennego z rodziny modraszkowatych (Lycaenidae)[2]. W Polsce objęty ochroną prawną[3].

Uwagi taksonomiczne

Za prawidłową nazwę omawianego gatunku uznaje się Phengaris nausithous, spotykany jest on jednak pod łacińskimi nazwami rodzajowymi Maculinea oraz Glaucopsyche. Szczególnie często stosowana jest nazwa Maculinea stanowiąca młodszy synonim nazwy Phengaris. Ze względu na rozprzestrzenienie i utrwalenie sugeruje się jej utrzymanie jako ważnej w drodze wyjątku[4]. Epitet gatunkowy nausithous odnosi się do imienia Nausitusa, postaci z mitologii greckiej, syna Odyseusza i nimfy Kalipso[5].

Najbliżej spokrewnionym z modraszkiem nausitousem gatunkiem jest modraszek telejus (gatunki siostrzane w ujęciu kladystycznym)[6]

Występowanie

Gatunek palearktyczny o zasięgu ograniczonym do Europy. Zasiedla tereny od północnej Hiszpanii i wschodniej Francji po Ural i Kaukaz[2]. Poza Polską występuje w Armenii, Gruzji, Azerbejdżanie, Rosji, Kazachstanie, Serbii, Mołdawii, Czarnogórze, Rumunii, Bułgarii, Czechach, Niemczech, Austrii, Szwajcarii, Francji, Hiszpanii oraz na Węgrzech, Ukrainie i Białorusi[1]. W Holandii wyginął a następnie został reintrodukowany[7].

W Polsce zasiedla południową część kraju najdalej na północ sięgając na południowe Mazowsze. Ponadto izolowane stanowiska gatunku znane są z okolic Chełmna nad Wisłą oraz z Podlasia[2].

Morfologia

Rozpiętość skrzydeł od 34 do 37 mm. Wyraźnie zaznaczony dymorfizm płciowy. Skrzydła samca z wierzchu ciemnoniebieskie z szeroką, czarną obwódką i ciemnymi żyłkami. Na przednim skrzydle występuje rząd czarnych plamek (zazwyczaj nieobecny u samicy). Na tylnym skrzydle plamki nieobecne lub bardzo zredukowane. Wierzch skrzydeł samicy czarnobrunatny, sporadycznie z niebieskim nalotem w części nasadowej. U obu płci spodnia strona skrzydeł barwy brunatnej z pojedynczym rzędem biało obwiedzionych, czarnych plamek[2].

  • Phengaris nausithous ♂
    Phengaris nausithous ♂
  • Phengaris nausithous ♂ △
    Phengaris nausithous ♂ △

Cykl rozwojowy

Samica modraszka nausitousa składająca jaja na krwiściągu lekarskim

Samice modraszna nausitousa składają jaja na całkowicie dojrzałych, bordowych kwiatostanach krwiściągu lekarskiego. Preferowane są rośliny rosnące w dość wysokich płatach roślinności oraz kwiatostany znajdujące się w ich szczytowych partiach[8][9]. Podczas składania jaj samice kierują się ponadto bliskością gniazd odpowiedniego gatunku mrówki[9]. W Polsce, oraz w większej części Europy podstawowym wykorzystywanym gatunkiem mrówki jest wścieklica zwyczajna (Myrmica rubra), ponadto larwy modraszka nausitousa można czasem znaleźć w gniazdach wścieklicy uszatki (Myrmica scabrinodis) oraz wścieklicy podobnej (Myrmica ruginodis)[10][2]. Przez 2–3 tygodnie gąsienica odżywia się zawiązkami nasion, a następnie po osiągnięciu ostatniego stadium larwalnego spada na ziemie. Leżąc zazwyczaj nieruchomo pod rośliną żywicielską oczekuje na adopcje przez robotnice mrówek. Wydziela w tym czasie atraktory zapachowe działające na wiele różnych gatunków mrówek z rodzaju wścieklic (Myrmica). Jeśli zostanie odnaleziona rozpoczyna się trwający kilkadziesiąt minut proces adopcji, podczas którego gąsienica może wydzielać z gruczołu nektarowego słodką wydzielinę spijaną przez mrówki[10]. Zjawisko to jest jednak rzadziej obserwowane niż u spokrewnionego modraszka telejusa[6]. Jeśli zostanie zaakceptowana robotnice transportują ją do wnętrza mrowiska. Na tym etapie rozwoju gąsienica odżywia się larwami i jajami mrówek oraz prawdopodobnie częściowo dokarmiana jest przez robotnice pokarmem przynoszonym spoza mrowiska. Wiosną, po jedno lub dwukrotnym przezimowaniu, przepoczwarza się a po około 3 tygodniach opuszcza mrowisko jako dorosły motyl[10].

Krwiściąg lekarski, jedyna roślina pokarmowa gąsienic modraszka nausithousa

Dorosłe motyle spotykane są od połowy lipca do końca sierpnia[2], przy czym pojedyncze osobniki żyją nie dłużej niż trzy doby[9]. Spijają nektar prawie wyłącznie z kwiatów krwiściągu lekarskiego, rzadziej natomiast odwiedzają kwiaty sadźca konopiastego i krwawnicy pospolitej[2].

Podobnym cyklem rozwojowym cechuje się spokrewniony modraszek telejus[11]. Samice tego gatunku składają jednak jaja na niedojrzałych, znajdujących się zazwyczaj w połowie wysokości rośliny kwiatostanach krwiściągu lekarskiego, ponadto wspomniany gatunek wykorzystuje inny zestaw mrówek żywicielskich dzięki czemu oba motyle ograniczają konkurencje międzygatunkową wykorzystując różne nisze ekologiczne[8][9]. Populacje modraszka nausitousa cechują się ponadto wyższym sukcesem rozrodczym wynikającym ze skuteczniejszej adopcji gąsienic i mniej negatywnego wpływu na populacje mrówek (mniejsza masa larw oraz ich ograniczone drapieżnictwo spowodowane częściowym dokarmianie przez robotnice). Poza tym, gniazda podstawowego żywiciela gąsienic modraszka nausitousa są większe niż gniazda głównego żywiciela modraszka telejusa dzięki czemu mogą wyżywić większą ilość larw. Gwarantuje to nieco większą odporność gatunku na lokalne wymieranie wskutek zmian warunków środowiska niż w wypadku modraszka telejusa[12].

Środowisko

Zarastająca łąka, środowisko życia modraszka nausitousa
Jedno z siedlisk modraszka nausitousa w południowej części Polski

Modraszek nausitous zasiedla przede wszystkim ekstensywnie użytkowane, wilgotniejsze łąki trzęślicowe ze związku Molinion, w tym łąki olszewnikowo-trzęślicowe (zespół Selino-Molinietum) oraz torfowiska niskie i torfowiska węglanowe[13][14]. Spotykany jest też jednak w suchszych środowiskach takich jak należące do łąk świeżych (rząd Arrhenatheretalia) łąki rajgrasowe (zespół Arrhenatheretum) oraz górskie łąki konietlicowe (związek Polygono-Trisetion)[15][16]. Może występować na zakrzaczonych stokach w miejscach wysięku wody. Bezwzględnym warunkiem zasiedlenia przez modraszka nausitousa danego stanowiska jest występowanie rośliny pokarmowej oraz odpowiedniego gatunku mrówki gospodarza[13].

Motyl mniej wymagający pod względem warunków ekologicznych niż zasiedlający czasem te same stanowiska modraszek telejus[2][13]. W przeciwieństwie do wspomnianego gatunku unika miejsc całkowicie otwartych preferując stanowiska częściowo zakrzaczone[13].

Status prawny

Modraszek nausitous w Polsce objęty jest ścisłą ochroną gatunkową[3]. Jest ponadto chroniony na mocy dyrektywy siedliskowej oraz ratyfikowanej przez Polskę konwencji berneńskiej[17]. Jego obecność na danym terenie może być argumentem za wyznaczeniem specjalnego obszaru ochrony siedlisk sieci Natura 2000[18][19]. Polska zobowiązana jest również zapewnić właściwy stan ochrony krajowych zasobów tego gatunku[20][21].

Zagrożenia

Żerujący modraszek nausitous

Modraszek nausitous został określony jako gatunek bliski zagrożenia (NT − Near Threatened) w Czerwonej księdze gatunków zagrożonych opracowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN)[1]. Z tym samym statusem figuruje na Europejskiej czerwonej liście motyli[22]. W Polskiej czerwonej księdze zwierząt – Bezkręgowce został sklasyfikowany jako gatunek niższego ryzyka (LR – Lower Risk)[23]. Na Czerwonej liście zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce uwzględniony ze statusem gatunku najmniejszej troski (LC – Last Concern)[24].

Sytuacja modraszka nausitousa w Polsce jest lepsza niż w większości krajów zachodniej Europy, należy jednak spodziewać się jej pogorszenia ze względu na obserwowane zmiany profilu rolnictwa[13]. Podstawowym zagrożeniem dla tego gatunku są przemiany środowisk w których żyje spowodowane odchodzeniem od tradycyjnego sposobu zagospodarowania łąk. Szczególnie groźna jest intensyfikacja gospodarki łąkarskiej (zbyt wczesne i zbyt częste koszenie). Również długotrwałe nieużytkowanie łąk zasiedlonych przez modraszka nausitousa stanowi dla niego zagrożenie prowadząc do uruchomienia procesów sukcesji (zarastanie krzewami i drzewami). Zmiany takie prowadzą do przekształcenia struktury zbiorowisk roślinnych, ustępowania rośliny żywicielskiej oraz gatunku mrówki gospodarza co w końcu prowadzi do zaniku populacji samego motyla[13]. Innym zagrożeniem jest nadmierne osuszanie łąk spowodowane obecnością lub budową nowych systemów melioracyjnych[23]. Dodatkowym czynnikiem zmniejszającym liczbę siedlisk modraszka nausitousa są zmiany sposobu wykorzystania terenów zajmowanych przez wilgotne łąki, na przykład przeznaczanie ich na grunty orne lub pod zabudowę[10]. Ponadto w Europie stwierdzono negatywny wpływ na populacje modraszka nausitousa między innymi takich czynników jak stosowanie chemicznych środków ochrony roślin, zalesianie ekosystemów łąkowych, zmiany klimatyczne czy nadmierny wypas. Obserwowane są również niekorzystne efekty fragmentacji siedlisk i izolacji poszczególnych stanowisk gatunku[7].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b c Phengaris nausithous, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
  2. ↑ a b c d e f g h Jarosław Buszko, Janusz Masłowski: Motyle Dzienne Polski. Nowy Sącz: Wydawnictwo Koliber, 2008. ISBN 978-83-925150-4-3.
  3. ↑ a b Na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. 2014 poz. 1348)
  4. ↑ E. Balletto, S. Bonelli, J. Settele, J. A. Thomas, R. Verovnik, N. Wahlberg: Case 3508 Maculinea Van Eecke, 1915 (Lepidoptera: LYCAENIDAE): proposed precedence over Phengaris Doherty, 1891 (abstract). Bulletin of Zoological Nomenclature; 67(2), 2010, s. 129-132.
  5. ↑ Fidel Fernández-Rubio, Aurelio Íñigo Torre, Antonio Jesús Fernández: Las lenguas clasicas en los rapaloceros (LEPIDOPTERA) del paleartico occidental. Boletin de la Sociedad Entomologica Aragonesa 28, 2001, s. 151-157.
  6. ↑ a b Pavel Pech, Zdenec Fric, Martin Konvicka, Jan Zrzavy: Phylogeny of Maculinea blues (Lepidoptera: Lycaenidae) based on morphological and ecological characters: evolution of parasitic myrmecophily. Cladistics 20, 2004, s. 362-375.
  7. ↑ a b Chris A.M. van Swaay, Martin S. Warren: Red Data book of European butterflies (Rhopalocera). Strasbourg: Nature and Environment, No. 99, Council of Europe Publishing, 1999, s. 259.
  8. ↑ a b J. A. Thomas, G. W. Elmes: Food-plant niche selection rather then the presense of ant nest explains oviposition patterns in the myrmecophilous butter fly genus Maculinea. Proceedings of the Royal Society B 268, 2001, s. 471–377.
  9. ↑ a b c d Irma Wynhoff, Mark Grutters, Frank van Langevelde: Looking for the ants: selection of oviposition sites by two myrmecophilous butterfly species. Animal Biology 58, 2008.
  10. ↑ a b c d Anna Stankiewicz-Fiedurek. Piękne i bestie. „Academia”. 3 (19), s. 24-27, 2009. Warszawa. 
  11. ↑ Jarosław Buszko: Maculinea teleius (Bergsträsser, 1779) Modraszek telejus w: Adamski P. Bartel R., Bereszyński A. Kepel A., Witkowski Z. (red.) Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 59-60. ISBN 83-86564-43-1.
  12. ↑ Edyta Figurny-Puchalska, Rebekka Gadeberk, Jacobus Boomsma: Comparison of genetic population structure of the large blue butterflies Maculinea nausithous and M. teleius. Biodiversity and Conservation 9, 2000, s. 419-432.
  13. ↑ a b c d e f Jarosław Buszko: Maculinea nausithous (Bergsträsser, 1779) Modraszek nausitous w: Adamski P. Bartel R., Bereszyński A. Kepel A., Witkowski Z. (red.) Gatunki zwierząt (z wyjątkiem ptaków). Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Tom 6. Ministerstwo Środowiska, 2004, s. 59-60. ISBN 83-86564-43-1.
  14. ↑ Zygmnunt Kącki, Tomasz Zauski: Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion)(6410) w: Herbich J. (red.) Murawy, łąki ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny.. Ministerstwo Środowiska, 2004. ISBN 83-86564-43-1.
  15. ↑ Leszek Kucharski: Łąka rajgrasowa(6510) w: Herbich J. (red.) Murawy, łąki ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny.. Ministerstwo Środowiska, 2004. ISBN 83-86564-43-1.
  16. ↑ Michał Smoczyk: Dolina Dzikiej Orlicy – Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk europejskiej sieci Natura 2000. Świebodzin: Klub Przyrodników, 2008. ISBN 978-83-87846-59-6.
  17. ↑ Andrzej Weigle: Konwencje i porozumienia ratyfikowane przez Polskę. Warszawa: NFOŚ, 2002, s. 48-55,60. ISBN 83-85908-69-2.
  18. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 maja 2005 r. w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt, wymagających ochrony i wyznaczenia obszarów Natura 2000(Dz.U. 2005 Nr 94 poz. 795). 2005-05-30. [dostęp 2010-10-06]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-11-08)]. (pol.).
  19. ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz.U. 2010 Nr 77 poz. 510). 2010-05-10. [dostęp 2010-10-06]. (pol.).
  20. ↑ Paweł Pawlaczyk, Andrzej Jermaczek: Natura 2000 – narzędzie ochrony przyrody. Planowanie ochrony obszarów Natura 2000. Warszawa: WWF Polska, 2004, s. 78.
  21. ↑ Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 o ochronie przyrody (tekst jednolity) (Dz.U. 2004 Nr 92 poz. 220). 2010-05-10. [dostęp 2010-10-06]. (pol.).
  22. ↑ Chris van Swaay, Annabelle Cuttelod, Sue Collins, Dirk Maes, Miguel López Manguira, Martina Šašić, Josef Settele, Rudi Verovnik, Theo Verstrael, Martin Warren, Martin Wiemers, Irma Wynhoff(red.): European Red List of Butterflies. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2010, s. 60. ISBN 978-92-79-14151-5.
  23. ↑ a b Jarosław Buszko, Maculinea nausithous (Bergsträsser, 1779), modraszek nausithous, Dusky Large Blue w: (red.) Zbigniew Głowaciński, Janusz Nowacki. Polska Czerwona Księga Zwierząt -Bezkręgowce, „PAN, AR”, 2004, ISBN 83-88934-60-0 (pol.).
  24. ↑ Zbigniew Głowaciński (red.): Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych W Polsce. IOP, PAN,, 2002. ISBN 83-901236-8-1. (pol.).