Minuskuł 565 (wedle numeracji Gregory—Aland), ε 93 (von Soden)[1] – purpurowy rękopis Nowego Testamentu pisany minuskułą na pergaminie w języku greckim, datowany na wiek IX. Jest jednym z nielicznych rękopisów pisanych złotem. Przechowywany jest w Petersburgu. Rękopis nie zachował się w całości, część jego kart zaginęła. Tekst rękopisu jest niejednorodny i w różnych partiach prezentuje różne tradycje tekstualne. Rękopis cieszy się zainteresowaniem ze strony krytyków tekstu, najwyżej oceniany jest jego tekst w Ewangelii Marka. Wykorzystywany jest w krytycznych wydaniach greckiego Nowego Testamentu.
Opis rękopisu
Kodeks zawiera tekst czterech Ewangelii, na 405 pergaminowych kartach (17,6 cm na 19,2 cm)[2][3]. Jest jednym z zaledwie dwóch minuskułowych rękopisów Nowego Testamentu pisanych złotem na nasączonym purpurą pergaminie. Drugim jest minuskuł 1143[4]. Purpura ma barwę ciemnoniebieską (co jest rzadkością), czasem staje się niemal czarna[5]. Część kart rękopisu zaginęła, zagubione karty zawierały tekst: Mt 20,18–26; 21,45–22,9; Łk 10,36–11,2; 18,25–37; 20,24-26; J 11,26–48; 13,2–23; 17,1–12. Braki w Ewangelii Mateusza, Łukasza i częściowo w Ewangelii Jana zostały później uzupełnione, z wyjątkiem J 11,26–48; 13,2–23[6][4].
Tekst pisany jest jedną kolumną na stronę, 17–19 linijek w kolumnie[2][3]. Marginesy są szerokie. Tekst ewangeliczny pisany jest złotem, natomiast noty komentatorskie pisane są srebrem oraz uncjałą[7]. Minuskuła jest bardzo staranna i jest jednym z najlepszych zachowanych przykładów wczesnej minuskuły, odznacza się wyjątkową czystością formy[8]. Do charakterystycznych cech skryby należy litera beta, która jest nietypowo rozciągnięta do dołu[9]. Skryba stosował skróty, popełniał błędy itacyzmu oraz błędne formy aorystu. Część jego błędów została poprawiona przez późniejszego korektora[10]. Cytaty ze Starego Testamentu nie zostały oznakowane. Zawiera kolofon jerozolimski na końcu Ewangelii Marka[4].
Tekst Ewangelii dzielony jest według dwóch systemów, według κεφαλαια (rozdziały) oraz według krótszych jednostek – Sekcji Ammoniusza. Sekcje Ammoniusza nie posiadają odniesień do Kanonów Euzebiusza. Tekst Ewangelii zawiera ponadto τιτλοι (tytuły)[11]. Tytuły pisane są uncjałą[10]. Przed każdą z Ewangelii umieszczone zostały listy κεφαλαια (pełnią one rolę spisu treści). Na początku umieszczono tablice do Kanonów Euzebiusza, mają one późniejsze pochodzenie, oryginalny rękopis ich nie zawierał[9]. W XIII wieku przed Ewangelią Mateusza, Marka i Jana umieszczone zostały portrety ewangelistów[7][12]. W XVII wieku przed Ewangelią Łukasza umieszczono portret ewangelisty Łukasza. Owe miniatury wykonane zostały na białym pergaminie, ubarwione kilkoma kolorami, psują artystyczne piękno rękopisu[7].
Tekst
Eduard de Muralt ocenił, że tekst jest bliski dla Kodeksu Cypryjskiego i Kampiańskiego[10]. Fenton Hort był zdania, że rękopis przekazuje tekst zachodni, jednak Hort nie badał rękopisu dokładnie. Burnett H. Streeter w 1924 roku był przekonany, że reprezentuje tekst cezarejski, a w Ewangelii Marka jest jednym z najlepszych tego tekstu reprezentantów. Według Streetera również i w pozostałych trzech Ewangeliach rękopis miał reprezentować tekst cezarejski, jednak jako najsłabszy jego reprezentant[4]. Późniejsze badania wykazały, że grecki tekst rękopisu jest niejednorodny i w różnych partiach reprezentuje rozmaite tradycje tekstualne. Aland zaklasyfikował tekst rękopisu do Kategorii III[2]. Według Alanda w Ewangelii Marka tekst rękopisu ma wyższą jakość niż w Ewangelii Mateusza i Łukasza. W Ewangelii Jana rękopis reprezentuje Rodzinę Lake’a[4].
Tekst Ewangelii Jana 7,53–8,11 został opuszczony przez skrybę, który wyjaśnił na marginesie, że dostępne mu kopie nie zawierają tej perykopy[9]. W Łk 1,28 nie zawiera frazy „błogosławiona wśród niewiast”, jednak na marginesie odnotowano fakt stosowania tej frazy w innych rękopisach, z objaśnieniem, że starożytne rękopisy jej nie zawierały[4]. Nie zawiera także Mk 9,44.46[14]. Zawiera natomiast: Mt 16,2-3 (znaki czasu)[15]; Łk 22,43-44 (krwawy pot Jezusa)[16]; Łk 22,62 (gorzki płacz Piotra)[17]; J 5,4 (anioł porusza wodę w sadzawce)[18]. Teksty te są opuszczane przez część starożytnych rękopisów.
Historia
INTF datuje rękopis na wiek IX[2][3]. Według kolofonu na folio 405 verso, rękopis został sporządzony dla cesarzowej Teodory[10]. Prawdopodobnie został sporządzony w cesarskim skryptorium[5]. Niektórzy badacze datują jednak rękopis na wiek X[4].
Rękopis był przechowywany w klasztorze Jana, koło Houmisch-Khan, w Poncie, nad Morzem Czarnym. W 1829 roku archimandryta Pontu Sylvester podarował rękopis dla rosyjskiego cara. W tym też roku został sprowadzony do Petersburga. Powiedziano przy tym, że rękopis został sporządzony własnoręcznie przez cesarzową Teodorę[9][19], co było zapewne lokalną legendą[4]. Rękopis odtąd jest przechowywany w Rosyjskiej Bibliotece Narodowej (Ms. 53)[2][3].
Tekst Ewangelii Marka rękopisu został skolacjonowany w oparciu o Textus receptus przez Johannesa Belsheima w 1885 roku[20]. Belsheim popełnił jednak nieco błędów. W 1897 roku H.S. Cronin porównał Ewangelię Marka z odczytem Belsheima i dokonał poprawek[9]. Odczyt Ewangelii Marka ponownie poprawiał I.A. Moir w 1956 roku[21].
W 1883 roku Scrivener wciągnął go na listę rękopisów Nowego Testamentu i nadał mu siglum 473e[22]. W 1890 roku Gregory wciągnął go na listę rękopisów Nowego Testamentu, dołączoną do 8. wydania Nowego Testamentu Tischendorfa (Editio Octava Critica Maior), nadając mu siglum 565e[23][9]. W 1908 roku Gregory nadał mu siglum 565[1] i pod takim siglum figuruje na liście Gregory-Aland[2][3]. Jest wykorzystywany we współczesnych naukowych wydaniach greckiego Novum Testamentum Nestle-Alanda we wszystkich czterech Ewangeliach[24].
J. Belsheim. Das Evangelium des Markus. „Christiana Videnskabs-Selskabs Forhandlinger”. 9, 1885.
Krytyczne wydania NT
Eberhard et Erwin Nestle: Novum Testamentum Graece. communiter ediderunt: B. et K. Aland, J. Karavidopoulos, C.M. Martini, B.M. Metzger. Wyd. 27. Stuttgart: Deutsche Bibelgesellschaft, 2001. ISBN 978-3-438-05100-4. [NA27]
Kodeks 565 (GA). [w:] Liste Handschriften [on-line]. INTF. [dostęp 2016-12-12].
Introdukcje do krytyki tekstu NT
K. Aland, B. Aland: The Text of the New Testament: An Introduction to the Critical Editions and to the Theory and Practice of Modern Textual Criticism. przeł. Erroll F. Rhodes. Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdmans Publishing Company, 1995. ISBN 978-0-8028-4098-1. (ang.).
Robert Waltz: New Testament Manuscripts. Manuscript 565. [w:] A Site Inspired By: The Encyclopedia of New Testament Textual Criticism [on-line]. 2007. [dostęp 2016-12-13]. (ang.).
Inne
James Keith Elliott: A Bibliography of Greek New Testament Manuscripts. Cambridge: Cambridge University Press, 1989. ISBN 0-521-35479-X. (ang.).
Вера Дмитриевна Лихачёва: Памятники византийской миниатюры IX—XV вв. в собраниях Советского Союза. Москва: Искусство, 1977, s. 13-14. (ros.).
Frederik Wisse: The Profile Method for the Classification and Evaluation of Manuscript Evidence, as Applied to the Continuous Greek Text of the Gospel of Luke. Grand Rapids: William B. Eerdmans Publishing Company, 1982, s. 52. ISBN 0-8028-1918-4. (ang.).