Mikołaj Bazyli Potocki

Mikołaj Bazyli Potocki

Portret Mikołaja Bazylego Potockiego, ok. 1780
Pilawa
Rodzina	Potoccy herbu Złota Pilawa
Data urodzenia	1707/1708
Data i miejsce śmierci	13.4.1782 Srebno[1]
Ojciec	Stefan Aleksander Potocki
Matka	Joanna Sieniawska
Żona	Marianna Dąbrowska h. Jelita[2]

Cecylia Maria Radziwiłłówna, babka

Joanna Potocka (Sieniawska), matka

Mikołaj Potocki (obraz z Galerii Lwowskiej)

Flaszka puzdrowa Mikołaja Potockiego, starosty kaniowskiego

Mikołaj Bazyli Potocki^[3] herbu Pilawa Złota (ur. 1707/1708^[4][5], zm. 13 kwietnia 1782) – starosta kaniowski, kawaler maltański od 1774 roku^[6], bibliofil i kolekcjoner^[7] mecenas sztuki.

Syn Stefana Aleksandra Potockiego, strażnika wielkiego koronnego i wojewody bełskiego oraz Joanny Sieniawskiej, córki Mikołaja Hieronima Sieniawskiego, hetmana polnego koronnego.

Wywód genealogiczny

4. Jan Potocki (zm. 1675)
			2. Stefan Aleksander Potocki
5. Teresa Cetner
						1. Mikołaj Bazyli Potocki
6. Mikołaj Hieronim Sieniawski
			3. Joanna Sieniawska
7. Cecylia Maria z Radziwiłłów[8]

Życiorys

Mikołaj Potocki (obraz z Galerii Lwowskiej)

W dzieciństwie opiekował się nim wuj, hetman Adam Sieniawski. Uczył się w lwowskim kolegium jezuickim.

• 1724 – przebywał w Paryżu
• 1733 – deputat^[9] do pacta conventa Stanisława Leszczyńskiego w 1733 roku^[10], był posłem ziemi halickiej na sejm elekcyjny^[11], głosował na Stanisława Leszczyńskiego, proponował na potrzeby popierającej go armii, nie kwotę pieniężną – jak inni, ale żołnierzy ze swej chorągwi nadwornej^[12]. Zebrana w Haliczu szlachta wyrażała wątpliwość, co do zachowania dyscypliny wojskowej przez żołnierzy starosty kaniowskiego.
• 28 marca 1735 – szlachta halicka delegowała go do boku Augusta III, pojawił się w Warszawie.
• 1738 – wraz ze swą kozacką świtą popełnił wiele krwawych burd, gwałtów i wybryków we Lwowie^[13]
• 1739 – po przemarszu wojsk rosyjskich przez Podole z przesadą wyliczył swe straty na kwotę 12 mln złp., on sam wraz ze swą kompanią stanowił postrach dla drobnej szlachty, chłopów i Żydów.
• 30 sierpnia 1741 - odbył nabożeństwo w kościele oo. dominikanów w Podkamieniu.^[14]
• 1743 – dokonał zapisu na kościół w Horodence
• 17 sierpnia 1744 – został pierwszym posłem halickim na sejm grodzieński. We wrześniu 1745 był w Haliczu marszałkiem sejmiku gospodarczego i został wybrany na komisarza Trybunału Radomskiego na lata 1746 i 1747
• 16 czerwca 1750 uzyskał mandat na sejm warszawski
• 1750 – dzięki jego fundacji powstała figura św. Jana Nepomucena w Buczaczu^[15]
• od września 1753 miał swą chorągiew w wojsku koronnym i dalej ze swymi kompanami popełniał gwałty i wybryki.
• 1754 – ufundował w Buczaczu klasztor bazylianów
• przed rokiem 1758 – przeszedł na obrządek unicki
• 1755–1766 – procesował się z komendą garnizonu lwowskiego po kolejnej burdzie pijackiej. Wyrokiem sądu, któremu przewodniczył hetman Jan Klemens Branicki, uznano go winnym i skazano na wysoką grzywnę.
• wrzesień 1756 – został deputatem do Trybunału Głównego Koronnego^[16]
• 1757–1760 – pełnił w rodzie Potockich rolę kierownika pruskiej orientacji, w rozmowach z Turkami zanosił skargi na Rosję i przekonywał do zaatakowania jej przez Portę^[17]
• 1761 – ufundował nowy kościół w Buczaczu, przeznaczył znaczną sumę na konwikt dominikanów w Podkamieniu
• 1762 – zrażony do polityki odstąpił starostwo kaniowskie kasztelanowi lwowskiemu Józefowi Potockiemu, podpisując się odtąd tytułem wojewodzica bełskiego
• 1768 – w konfederacji barskiej udziału nie brał, choć niekiedy jest mylony ze starostą kaniowskim Ignacym Potockim.
• 1771 – ufundował nowy zespół cerkiewno-klasztorny w wołyńskim Poczajowie (przekazał na ten cel 2,2 mln. złp.)
• 1774 – gdy na sejmie rozbiorowym decydowano sprawę Ordynacji Ostrogskiej Mikołaj Bazyli Potocki zapragnął zostać kawalerem maltańskim i latem 1774 roku nabył tę godność. W życiu publicznym Polski stanisławowskiej nie uczestniczył.
• zmarł 13 września 1782 w Srebrnej pod Poczajowem. Pochowany został w krypcie pod cerkwią poczajowską.^[18]

Posiadał majątki ziemskie: Złoty Potok, Horodenka, Gołogóry i Buczacz^[19]. Poseł na sejmy,^[20] głośny dziwak i awanturnik, gnębiciel słabszych, utrwalił się w tradycji jako sprawca szeregu gwałtów i morderstw. Zamek jego w Buczaczu słynął jako widownia najbardziej wyuzdanych hulanek i rozpusty^{[potrzebny przypis]}.

Ufundował cerkwi unickie w Buczaczu, Horodence i Potoku oraz ołtarz św. Tadeusza w buczackim kościele.^[18]

W późnym wieku ożenił się z Marianną Dąbrowską, urodziwą córką swego ekonoma. Wkrótce jednak^[21] rozwiódł się z nią. Potomstwa nie miał (przynajmniej oficjalnego^[22]).

Legenda

Mikołaj Potocki (cynkotyp według obrazu z kościoła ks. Augustianów we Lwowie)

W monasterze w Poczajowie po dziś dzień zachowała się pewna legenda dotycząca życia znanego awanturnika. W 1759 r. w trakcie podróży urwało się koło w karecie, którą Potocki podróżował. Porywczy szlachcic winą za to obarczył woźnicę. Z wściekłości chciał go zabić, lecz pomimo trzykrotnej próby kule wystrzelone z pistoletu nie uczyniły woźnicy żadnej krzywdy. Na pytanie zszokowanego całym zajściem Potockiego, woźnica odpowiedział, iż w momencie gdy starosta strzelał w jego kierunku, on sam w duchu modlił się do Matki Bożej zwrócony twarzą w kierunku monasteru w Poczajowie na Ukrainie, gdzie znajduje się cudowna Poczajowska Ikona Matki Bożej. Zajście to spowodowało, że Potocki się nawrócił. Sfinansował budowę cerkwi pw. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, która do dziś pozostaje główną świątynią klasztoru, po czym przeszedł na grekokatolicyzm i wstąpił do monasteru jako skromny zakonnik. Tam też zmarł 26 lat później. Tam też został pochowany.

Mikołaj Bazyli Potocki w literaturze

Był bohaterem wielu powieści i opowiadań historycznych, powstałych głównie w XIX w.; do niego odnoszą się słowa Pankracego:

Ów, starosta, baby strzelał po drzewach
i Żydów piekł żywcem.

Z. Krasiński, Nieboska komedia, Paryż, 1835

• Julian Ursyn Niemcewicz tak pisał o Potockim Wzrost prawie olbrzymi, twarz rumiana, zawiędła, zawiesisty wąs siwy, sieledziec na głowie zakręcony za ucho.
• Seweryn Goszczyński opisał go w powieści poetyckiej Zamek kaniowski, wyd. w roku 1828.
• Aleksander Groza napisał powieść Starosta kaniowski, wyd. 1836.
• Henryk Rzewuski w gawędzie Pamiątki Soplicy zawarł opowiadanie Zamek kaniowski, wyd. 1839 w Paryżu
• Michał Grabowski poświęcił Potockiemu powieść Pan starosta kaniowski, wyd. 1856
• Józef Ignacy Kraszewski napisał opowiadanie Pan starosta kaniowski, wyd. 1875 (wyd. II, 1925; wyd. 1908 roku)
• Placyd Jankowski napisał opowiadanie Fanaberie pana starosty kaniowskiego, wyd. 1873
• Janka Kupała napisał poemat Bandarouna, wyd. 1913

Zobacz też

• Portret Mikołaja Bazylego Potockiego
• Szlachta w Polsce

Przypisy

1. na północ od Radziwiłłowa
2. Adam Boniecki: Herbarz polski: wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. Cz. 1. T. 4. Warszawa : Warszawskie Towarzystwo Akcyjne S. Orgelbranda S[yn]ów), 1901, s. 130.
3. według o. S. Barącza, w swym przywileje fundacyjnym na nowy murowany kościół parafialny (obecnie Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Buczaczu) starosta kaniowski wskazuje, iż funduje ten kościół m.in. „...ku chwałę... świętych Mikołaja, Tadeusza i innych patronów moich...” → Zob.: Sadok Barącz, Pamiątki buczackie, s. 92. [dostęp 2017-06-11]
4. Sadok Barącz, Pamiątki buczackie, s. 69 (przyp.) [dostęp 2017-02-05].
5. data urodzenia według o. Sadoka Barącza, niektórzy autorzy przyjmują rok 1706
6. Paweł Czerwiński, Zakon Maltański i stosunki jego z Polską na przestrzeni dziejów, s. 159.
7. Wiesław Bondyra, Reprezentacja sejmowa Rusi Czerwonej w czasach saskich, Lublin 2005, s. 30.
8. córką Aleksandra Ludwika Radziwiłła i jedo 3-j żony Lukrecji Marii Strozzi
9. Akta grodzkie i ziemskie z Archiwum Państwowego we Lwowie w dalszym ciągu Wydawnictwa Fundacji Al. Hr. Stadnickiego ogłaszane przez Towarzystwo Naukowe we Lwowie. T. XXV: Lauda Sejmikowe Halickie 1696-1772. Lwów, 1935, s. 380.
10. Porządek na Seymie Walnym elekcyi między Warszawą a Wolą dnia 25 Sierpnia roku Pańskiego 1733 postanowiony, s. 53.
11. Porządek na Seymie Walnym elekcyi między Warszawą a Wolą dnia 25 Sierpnia roku Pańskiego 1733 postanowiony; Actum in Curia Regia Varsaviensi 1733 sub tempus moderni interregni, feria tertia in crastino festi S. Matthaei Apostoli et Evangelistae anno Domini 1733, s. 53.
12. Wojsko nadworne Potockiego było liczne, według późniejszych obliczeń liczyło ok. 3000 żołnierzy
13. Na skutek skarg mieszczan król rozkazał mu opuścić miasto
14. Sadok Barącz: Dzieje klasztoru WW. OO.Dominikanów w Podkamieniu. Tarnopol, 1870, s. 253.
15. Zbigniew Hornung: Merenyn Bernard (zm. 1759). [W:] Polski Słownik Biograficzny. T. ХХ/3, zeszyt 86. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk : Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1978, s. 443.
16. szlachta halicka upraszała Potockiego o rezygnację z należnych od ziemi diet
17. Misja ta okazała się bezowocna. Turcy nazwali Potockiego szalonym baszą
18. Zofia Zielińska: Potocki Mikołaj Bazyli h. Pilawa (1706?–1782), s. 114. [dostęp 2017-11-16].
19. uchodził za trzeciego z bogaczy w rodzie Potockich
20. Zofia Zielińska: Potocki Mikołaj Bazyli h. Pilawa (1706?–1782), s. 113. [dostęp 2017-17-16].
21. przed rokiem 1774
22. Andrzej Walicki. Pobożny psychopata. „Kurier Historyczny”. 19 października 2017.

Bibliografia

• Sadok Barącz: Pamiątki buczackie. Lwów: Drukarnia Gazety Narodowej 1882, 168 s. [dostęp 2017-06-15]
• Iwan Bondarew. Mikołaj Potocki – starosta Kaniowski. „Kurier Galicyjski”, 11 lipca 2013.
• Jacek Komuda: Warchoły i pijanice. Fabryka Słów, 2004. ISBN 83-89011-40-9.
• Kościół dominikanów we Lwowie. „Lwowianin”. s. 118. [dostęp 2017-06-15].
• Na stepach Ukrainy, czyli rzecz o staroście kaniowskim. „Gazeta Polska”.
• Тomasz Нenryk Skrzypecki: Potok Złoty na tle historii polskich kresów południowo-wschodnich. Opole: Solpress, 2010. ISBN 978-83-927244-4-5.
• Zofia Zielińska: Potocki Mikołaj Bazyli h. Pilawa (1706?–1782). W: Polski Słownik Biograficzny. T. XXVIII. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź : Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1984, s. 113-115. [dostęp 2017-11-16]
• Teodor Żychliński: Potoccy herbu Pilawa. W: Złota ksiega szlachty polskiej. Rocz. XIV. Poznań, 1892, s. 75–78.

Linki zewnętrzne

• Tygodnik Ilustrowany 1860 Mikołaj Potocki
• Ci wielcy Polacy to nasza rodzina

Kontrola autorytatywna (osoba):

• VIAF: 311808204, 51449249
• LCCN: no2006095203
• PLWABN: 9810532683505606, 9810653049905606
• NUKAT: n2006058190