Marian Turski urodził się w 1926 w Druskienikach, w ówczesnym województwie białostockim. Wychował się w Łodzi, gdzie poznali się jego rodzice: Eliasz i Rachela Turbowicz[6]. W kwietniu 1940 rodzina Turbowiczów została przesiedlona przez Niemców do Litzmannstadt Ghetto[6]. W trakcie pobytu w łódzkim getcie wstąpił do konspiracyjnej antyfaszystowskiej organizacji „Lewa Związkowa”[7]. W sierpniu 1944 Turbowicz został deportowany do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. W styczniu 1945 podczas ewakuacji obozu przeżył marsz śmierci więźniów z Auschwitz do Wodzisławia Śląskiego, skąd przetransportowano go do KL Buchenwald[8]. Zgodnie z informacjami zgromadzonymi w Instytucie Pamięci Narodowej zbiegł w czasie ewakuacji w kwietniu 1945 i ukrywał się na terenie Czechosłowacji[7], natomiast zgodnie z jego późniejszymi relacjami trafił do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Terezinie, gdzie w dniu 8 maja 1945 w stanie agonii doczekał się wyzwolenia[6].
M. Turski podczas 75. rocznicy wyzwolenia Auschwitz apelował, by ludzie nie byli obojętni na kłamstwa historyczne i dyskryminowanie mniejszości. Przypominał słowa: „Auschwitz nie spadło z nieba”[18][19]
27 stycznia 2020, podczas obchodów 75. rocznicy wyzwolenia Auschwitz, wygłosił przemówienie[18], w którym zaapelował, by ludzie nie byli obojętni na kłamstwa historyczne i dyskryminowanie mniejszości[20][19]. Przypomniał słowa prezydenta Austrii Aleksandra van der Bellena, który w rozmowie z nim powiedział, że Auschwitz „nie spadło z nieba”. Zwracał uwagę, że III Rzesza w swojej polityce potrafiła spełnić żądania robotnicze, przezwyciężyć bezrobocie, a także odwołać się do poczucia godności narodowej, a jednocześnie „władza ta sprawiła, że ludzi powoli ogarnęła znieczulica, obojętność, i przestali reagować na zło”[20]. Zaapelował: „Jeśli będziecie obojętni, jakieś Auschwitz spadnie wam z nieba”[21]. Przemówienie Mariana Turskiego było komentowane w mediach polskich i międzynarodowych[22][23].
Operacja „Terminal” (Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1967; seria: „Sensacje 20 Wieku”; wydanie II jako: Kryptonim „Terminal”, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1982, seria: „Sensacje 20 Wieku”, ISBN 83-11-06748-1);
Ruch pokoju. Ludzie, fakty. Z historii polskiego ruchu obrońców pokoju (wspólnie z Henrykiem Zdanowskim; Wydawnictwo „Interpress”, Warszawa 1975; wersja w języku angielskim: The peace movement. People and facts. Pages from the history of the peace movement in Poland, Wydawnictwo „Interpress”, Warszawa 1976; wersja w języku francuskim: Le mouvement de la paix. Les hommes, les faits. Aperçu historique du mouvement polonais des partisans de la pax, Wydawnictwo „Interpress”, Warszawa 1976);
Mój najszczęśliwszy dzień / Mein glücklichster Tag (3 wol. w obwolucie; stanowi całość z: Chrystus oświęcimski, Wciąż pytają...; wydanie jubileuszowe z okazji 25-lecia Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży w Oświęcimiu; tłumaczenie na język niemiecki Rafał Wędrychowski; ilustracje Kalina Dulko; Fundacja na Rzecz Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży – Biuro Regionalne Fundacji im. Heinricha Bölla, Oświęcim-Warszawa 2011, ISBN 978-83-929532-9-6; wersja polsko-angielska, z tłumaczeniem Andy MacBride: Fundacja na Rzecz Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży, Oświęcim 2019, ISBN 978-83-645542-1-6; wersja polsko-niemiecka, z tłumaczeniem Rafała Wędrychowskiego [wznowienie]: Fundacja na Rzecz Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży, Oświęcim 2023, ISBN 978-83-645545-7-5);
Co ofiary wiedziały o swoim losie / What did the victims know about their fate (tłumaczenie i redakcja tekstu angielskiego John Fell; Fundacja Judaica-Centrum Kultury Żydowskiej, Kraków 2020, ISBN 978-83-93633968; seria: „The 2018 Aleksander and Alicja Hertz Annual Memorial Lecture”, No. 15);
Byli wówczas dziećmi (wybór, opracowanie i wstęp; teksty nadesłane na konkurs tygodnika „Polityka” oraz Rady Ochrony Pomników, Walk i Męczeństwa; Książka i Wiedza, Warszawa 1975; wydanie 2: Książka i Wiedza, Warszawa 1976; wydanie 3: Książka i Wiedza, Warszawa 1980);
Losy Żydowskie. Świadectwo żywych (redakcja; Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej – Oficyna Wydawnicza „ADIUTOR”, Warszawa 1996, ISBN 83-902971-5-9);
Losy Żydowskie. Świadectwo żywych. Tom 2 (redakcja; Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej, Warszawa 1999);
Losy Żydowskie. Świadectwo żywych. Tom 3 (redakcja i wstęp; Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej – Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2006, ISBN 83-887978-5-9);
Polish witnesses to the Shoah (pomysł i opracowanie; przedmowa Antony Polonsky; Vallentine Mitchell, London – Portland 2010, ISBN 978-0853034599);
Na początku było marzenie. Jak powstawało Muzeum Historii Żydów Polskich 1993-2014 / In the beginning was the dream. Creating the Museum of the History of Polish Jews (współautor; pozostali autorzy: Piotr Wiślicki, Małgorzata Niezabitowska, Barbara Kirshenblatt-Gimblett, Justyna Pobiedzińska; Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce-Muzeum Historii Żydów Polskich, Warszawa 2014, ISBN 978-83-93843-43-5);
Halina Taborska, Sztuka w miejscach śmierci. Europejskie pomniki ofiar hitleryzmu (współpraca; Klezmerhojs Wydawnictwo Austeria, Kraków-Budapeszt-Syrakuzy 2019, ISBN 978-83-786622-9-7);
Ilja Erenburg, Wasilij Grossman, Czarna księga. O zbrodniczej, powszechnej zagładzie Żydów dokonanej przez niemiecko-faszystowskich okupantów na tymczasowo zajętych terenach Związku Radzieckiego i w obozach na terenie Polski w czasie wojny 1941-1945 (autor słowa wstępnego; opracowała Joanna Nalewajko-Kulikov; Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, Warszawa 2020, ISBN 978-83-65254-99-3);
Roman Kent, Jedynym wyjściem była odwaga (autor przedmowy; Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi 2020, ISBN 978-83-63182-47-2);
Tadeusz Zych, Mistrz drugiego planu. Artysta malarz Marian Ruzamski 1889-1945 (autor przedmowy; Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega 2022, ISBN 978-83-886608-2-5);
Marian Berland, Dni długie jak wieki. Świadectwo z ukrycia od powstania w getcie warszawskim 1943-1944 (autor wprowadzenia; Ośrodek KARTA – Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa 2023, ISBN 978-83-66707-88-7);
Dlaczego Powstanie wybuchło tak późno w: Wokół nas morze ognia (publikacja towarzysząca wystawie: Wokół nas morze ognia. Losy żydowskich cywilów podczas powstania w getcie warszawskim; redakcja merytoryczna: Barbara Engelking, Zuzanna Schnepf-Kołacz; Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa 2023, s. 185–196, ISBN 978-83-966189-3-1);
Opór cywilny z perspektywy świadka historii w: Żydzi w walce z Niemcami 1939-1945 | Jews Against Nazi Germany 1939-1945 (współautor, str. 197-211; redakcja Krzysztof Persak; Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów - Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN - Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2023, ISBN 978-83-63444-75-4).
Nagrody i odznaczenia
Szablon przedstawiający Mariana Turskiego wykonany na warszawskim Muranowie przez grupę 3fala
Tytuł Honorowego Obywatela Miasta Łodzi (2023)[44]
Honorowy Medal 600-lecia Miasta Łodzi „za działania na rzecz rozwoju Łodzi przyznawane z okazji 600-lecia Miasta” (2023)[45]
Uwagi
↑Nagrodę motywowano tym, że Marian Turski „swoją działalnością od lat przyczynia się do zachowania wiedzy o zbrodniach i ofiarach nazizmu, będącej ostrzeżeniem dla przyszłych pokoleń przed zbrodniami na tle rasowym czy religijnym oraz przed wykluczaniem mniejszości; (...) uwrażliwia też na akty i mowę nienawiści”. Laudację wygłosił Rzecznik Praw ObywatelskichAdam Bodnar[37].
Przypisy
↑Voices from the Lodz Ghetto [online], United States Holocaust Memorial Museum [dostęp 2018-02-18] [zarchiwizowane z adresu 2013-09-03](ang.).
↑Mam odwrócić głowę? [online], press.pl, 11 grudnia 2021 [dostęp 2023-06-22] [zarchiwizowane z adresu 2023-06-22].
↑ abcMarianM.TurskiMarianM., XI Nie bądź obojętny = XI Thou shalt not be indifferent, Wołowiec 2021, ISBN 978-83-8191-251-8, OCLC1263677749 [dostęp 2022-09-06]. Brak numerów stron w książce
↑Wystąpienie Turskiego z Oświęcimia cytowane w światowych mediach. Dziś publicysta otrzymał medal [online], historia.wprost.pl, 28 stycznia 2020 [dostęp 2020-08-27], Cytat: „Auschwitz nie spadł nagle z nieba. Auschwitz tuptał, dreptał małymi kroczkami, zbliżał się” i słowa o „jedenastym przykazaniu”, które powinno brzmieć „nie bądź obojętny” to fragmenty przemówienia Mariana Turskiego, które trafiły do światowych mediów. Opisały je m.in. „The Guardian”, „New York Times”, „Washington Post”, czy „New York Post”. Na swoich stronach przemówienie udostępniła także telewizja France24..
_01.jpg)
