napisać o późniejszych okresach. Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
Pierwsza książka w języku litewskim – Catechismusa prasty szadei Martynasa Mažvydasa, wydana w 1547 roku
Literatura litewska – piśmiennictwo i literatura piękna tworzone w języku litewskim, w pewnej mierze także w łacińskim, polskim i starobiałoruskim. Ze względu na liczne zapożyczenia i wzajemne uwarunkowania dla okresu unii polsko–litewskiej należałoby mówić raczej o literaturze Wielkiego Księstwa Litewskiego; ponadto piśmiennictwo w języku litewskim tworzone w tym okresie nie jest bardzo obfite. Literatura litewska rozwijała się jednak już wtedy także na Litwie Małej, w sferze wpływów kultury niemieckiej. Natomiast dokumenty w języku łacińskim początkowo nie były zbyt liczne. Poza nimi pierwszymi zabytkami literatury tworzonymi na terenie północnych obszarów Wielkiego Księstwa Litewskiego są starobiałoruskie latopisy.
Wiek XVI
W wieku XVI język starobiałoruski był stopniowo wypierany przez polski i łacinę. Życie kulturalne koncentrowało się w dworach bojarskich i magnackich. Powstawały teksty mówiące o rzymskim pochodzeniu Litwinów. Istniała także epika w języku polskim, opisująca przede wszystkim wojny i czyny bohaterskie – przykładem może być dzieło Macieja StryjkowskiegoKtóra przedtem światła nie widziała. Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi (Królewiec 1582).
Pierwsze udokumentowane teksty w języku litewskim to modlitwy (Credo, Zdrowaś Mario, Ojcze nasz). Początek literatury litewskiej wiąże się z reformacją protestancką wspieraną przez Radziwiłłów. Protestanci litewscy pozostawali w związku z polskimi i pruskimi. Chcieli dać ludowi proste teksty religijne w języku dla niego zrozumiałym. Martynas Mažvydas (1520–1563) wydał pierwszą książkę po litewsku – katechizm Catechismusa prasty szadei (Królewiec 1547), a także pieśni – Giesmė šv. Ambraziejaus bei šv. Augustino (Królewiec 1549) i Giesmės krikščioniškos (w dwóch tomach, Królewiec 1566–1570). Jonas Brētkunas (1536–1602), działający na Litwie Małej, jest autorem dwunastu dzieł religijnych – m.in. śpiewnika Giesmės (Królewiec 1589). W 1581 przetłumaczył on na język litewski Pismo święte (Biblia tatai esti visas Šventas Raštas, lietuviškai perguldytas), przekład ten nie został jednak wydany drukiem w swojej epoce.
Druga połowa wieku XVI przyniosła Litwie ożywienie kulturalne związane z reformacją katolicką. W 1570 powstało wileńskie Kolegium Jezuickie, od roku 1578 mające status akademii. W Akademii Wileńskiej rozwijały się obok innych także nauki filologiczne, w skład których wchodziło także pierwotne zainteresowanie językiem litewskim – dzięki zainteresowaniu oo. jezuitów ewangelizacją ludu, powstały pierwsze słowniki, gramatyki i podręczniki języka litewskiego. Istniały też przekłady literatury religijnej, katolickie (Mikalojus Dauksza, Katechismas, Postilla catholicka) i protestanckie (Jurgis Petkevičius, Polski z litewskim katechizm, Wilno 1598; Jokūbas Morkūnas, Postilla lietuviška, Wilno 1600).
Wiek XVII
W wieku XVII literatura litewska rozwija się słabiej niż w XVI – mimo nieustającego patronatu Akademii Wileńskiej i rodów magnackich, coraz większe znaczenie zdobywał sobie język polski i łaciński, a reformacja protestancka słabła. Na Litwie Małej teksty religijne były nieliczne – należą do nich np. Žemčiūga teologiškaSimonasa Vaišnorasa (Królewiec 1600) i Naujos giesmių knygosDanieliusa Kleinasa (Królewiec 1666). W Wielkim Księstwie Litewskim obok ściśle religijnych powstawały utwory fabularne i poetyckie o tematyce biblijnej, antycznej i okolicznościowej. Do tej ostatniej należą panegiryki, epitafia, epigramy, poezja herbowa itp. Autorami wszystkich tych utworów byli przeważnie profesorowie i studenci Akademii Wileńskiej. Jednym z najbardziej znanych był Konstantinas Sirvydas (1578–1631), językoznawca, autor polsko-litewskiego zbioru kazań Punkty kazań, Puktai sakymų (w dwóch tomach, Wilno 1629–1644), w których tekst polski jest prawdopodobnie wtórny wobec tekstu litewskiego.
W połowie wieku XVII Saliamon Slavočinskis dzięki wsparciu bp. wileńskiego Jerzego Tyszkiewicza wydał katolicki śpiewnik Giesmės, tikėjimui katolickam priderančias. W Kiejdanach w 1635 pod patronatem Radziwiłłów powstało natomiast protestanckie opracowanie zawierające kazania, modlitewnik i śpiewnik Steponasa Jaugelisa-Telegi. Powstało także tłumaczenie Pisma świętego z niderlandzkiego przekładu Statenvertaling na język litewski dokonane przez Samuela Bogusława Chylińskiego (Biblia Chylińskiego) – rozpoczęty w Londynie w 1660 druk nie został jednak dokończony ze względu na niezadowolenie zborów kalwińskich z formy przekładu. Przeciwnicy przekładu Chylińskiego podjęli własne prace, jednak rękopis spłonął w przypadkowym pożarze w domu miejscowego ministra w Birżach w 1681. Druga połowa XVII wieku przynosi dalsze spowolnienie rozwoju literatury litewskiej. Wojciech Kojalowicz-Wijuk napisał wtedy Historiae Lithuaniae.
Wiek XVIII
W pierwszych latach XVIII wieku powstało niewiele litewskojęzycznych utworów literackich w Wielkim Księstwie Litewskim, a te, które powstały są niskiej wartości i pełne błędów językowych – przykładem może być Broma atverta ing viečnastįMykolasa Olševskisa. W pierwszej połowie wieku na Litwie Małej rozpoczął się ruch oświeceniowy powiązany z kulturą niemiecką. W Uniwersytecie w Królewcu kultura litewska (a w pewnym stopniu także kultura bardzo już nielicznych Prusów) budziła duże zainteresowanie, powstawały słowniki i gramatyki języka litewskiego oraz przekłady. Największe znaczenie miał przekład Biblii Lutra (Królewiec 1735), opracowany przez duży i kompetentny zespół tłumaczy. Wyróżnili się wśród nich Pilypas Ruigys (1675–1749), autor słownika niemiecko-litewskiego (Królewiec 1749) i wielu pism religijnych i językoznawczych oraz Fridrikas Šimelpenigis (1699–1763), poeta, autor epigramatów i wierszy humorystycznych i okolicznościowych, autor krótkiego przeglądu dotychczasowych dziejów literatury litewskiej poczynając od Mažvydasa. Jednym z pierwszych historyków literatury litewskiej był Gotfridas Ostermeyer (1716–1800), który w pracy Erste litauische Liedergeschichte (Królewiec 1793) zebrał dzieje pieśni protestanckiej w języku litewskim. Polemiczny charakter wobec badań Ostermeyera miała praca Kristijonasa Milkusa (1732–1807) Kurze Anleitung zur litauischen Poesie (Królewiec 1800). Milkus był także poetą (autorem wydanego dopiero w 1932 w Kownie poematu Pilakinis), zbieraczem pieśni religijnych oraz autorem słownika litewsko–niemieckiego o charakterze popularnym. Spośród innych literatów Litwy Małej tego okresu należy wymienić pastora Kristijonasa Donelaitisa (1714–1780), który napisał zbiór bajek i poemat Metai (Królewiec 1818; przekład polski Pory roku, Warszawa 1933), charakteryzujący się rubasznym i prostym językiem, ale także refleksyjnymi opisami starości, mocy twórczej Boga i końca świata. Poemat Donelaitisa przyniósł także wczesny opis rytuałów, zwyczajów i świąt litewskiej wsi.
Dopiero druga połowa wieku przynosi pewne ożywienie kultury Wielkiego Księstwa Litewskiego, inspirowane w znacznym stopniu przez działalność Komisji Edukacji Narodowej. Nie malało znaczenie literatury kaznodziejskiej (wyróżnia się PamokslaiKriprijonasa Lukauskasa, 1797), powstawać zaczęła też literatura świecka, do której należały różne pisma omawiające problemy społeczno-polityczne i obyczajowe epoki. W okresie Sejmu Czteroletniego wiele oficjalnych dokumentów państwowych tłumaczono na język litewski. W okresie tym powstawały także pieśni o charakterze patriotycznym, np. Žemaitiška dainelė, revolucijos laikais rašytaAntanasa Klementasa.
Pierwsza połowa XIX wieku
Literatura litewska pierwszej połowy XIX wieku nie była zbyt obfita, niemniej jednak romantyzm i ruch ludowy jest ważnym impulsem rozwoju przynosi zaczątki ruchu narodowego etnicznych Litwinów. Pierwsza fala „odrodzenia narodowego” to jednak jeszcze utwory klasycystyczne, pisane w języku polskim i litewskim – ody, bajki, listy, sielanki i inne typowe dla XVIII-wiecznego klasycyzmu utwory, których tematyka koncentrowała się na życiu społecznym i położeniu chłopów. Do reprezentantów tego nurtu, zwanego „pierwszą falą litewskiego odrodzenia narodowego”, należą m.in. Antanas Strazdas, Dionizas Poška, Simonas Stranevičius i Silvestras Valiūnas. W utworach dwóch ostatnich autorów zarysowują się już pierwsze elementy romantyzmu, przede wszystkim upodobanie do legendarnej przeszłości swojego kraju. Dużą rolę w literaturze właściwego romantyzmu w literaturze litewskiej odegrało zainteresowanie folklorem, umocnione pracami ludoznawczymi S. Daukantasa i Ludwika Jucewicza. Rozwijała się też literatura dydaktyczna (Petras Gomalevskis, J.S Dovydaitis, Mikajolus Akelaitis) oraz wzorowane na literaturach obcych bajkopisarstwo (Antanas Tatarė, Valerijonas Ažukalnis-Zagurskis, Juozapas Želavičius-Želvys). Do najwybitniejszych pisarzy należał biskup Antanas Baranauskas, autor pozostającego pod wpływem Pana Tadeusza i próbującego mu dorównywać poematu Anykščių šilelis (1860–1861; pl. Borek Oniksztyński, 1909) oraz poezji patriotycznej i religijnej.
Grupy i kierunki literackie
„Keturi vėjai” (pol. „Cztery wiatry”) – czasopismo skupiające w latach 1924–1928 pisarzy awangardowych[1]
„Trecias frontas” („Trzeci front”) – grupa twórców lewicowych, skupiona w latach 1930–1931 wokół czasopisma o tej samej nazwie[2]
