Pruskie związki terytorialno-osadnicze (w tym lauksy) na terenie południowej Warmii
Lauks (dosł. pole) – najmniejsza jednostka osadnicza Prusów, podstawowa składowa tak zwanej „małej ziemi” – jednostki plemiennej. Lauksy jako podstawowa struktura osadniczo-społeczna notowane są od VI w. n.e.[1] Najprawdopodobniej ukształtowały się po rozpadzie wcześniejszych wspólnot osadniczych, w wyniku zmniejszenia się liczby ludności oraz wynikającego z tego mniejszego areału ziem uprawnych. Część ludności przeniosła się na opuszczone przez Gotów tereny na wschód od Wisły i w obszarze dolnej Wisły[2].
Główną formą organizacyjną lauksu były wiece. Zgromadzenia wiecowe zwoływane były zwykle tam, gdzie składane były ofiary bogom, a więc w świętych gajach lub w obrębie grodów obronnych.
Lauks nie miał określonego obszaru. Była to ziemia uprawna w wykarczowanej puszczy, na polanie. Grunty lauksu nie stanowiły zwartego układu, składały się z drobnych kawałków ziemi. Poszczególne lauksy oddzielała puszcza lub jeziora, bagna i rzeki. Najprostszą formą lauksu było pojedyncze gospodarstwo. Większe lauksy składały się z kilku lub kilkunastu rodzin. Z lauksów odchodziły rodziny, aby założyć w niewielkiej odległości następne osady (lauksy) o takiej samej nazwie lub nieco zmienionej.
Lauks nie był wsią w rozumieniu wsi polskiej czy niemieckiej. Prusowie nie osiedlali się w jednym miejscu, a ich gospodarstwa były rozrzucone z dala jedno od drugiego. W sąsiedztwie osady znajdowało się miejsce składania ofiar, święty gaj itp. W razie zagrożenia ludność chroniła się w gródkach obronnych. Lauks w obrębie „małej ziemi” miał całkowitą autonomię.
W sensie terytorialnym pojęcia lauks obejmowało całość ziem zagospodarowanych przez daną wspólnotę lokalną, bez względu czy ziemia ta stanowiła własność prywatną jednej rodziny czy też własność wspólna wszystkich mieszkańców bliskich gospodarstw[1]. Każdy osadnik (Prus), który zagospodarował potrzeb mu kawałek ziemi (zajmując ugór lub karczując dziewiczy las), stawał się jej właścicielem. Własność ta nie była kwestionowana i dziedziczona była przez najstarszego syna. Taka sytuacja wynikała po pierwsze z niewielkiego zaludnienia, wielu wolnych i dostępnych terenów jak i również z faktu, iż o prestiżu społecznym decydował majątek ruchomy. Ten najłatwiej było zdobyć poprzez wyprawy wojenne (łupieżcze). Jednak nie był on dziedziczony i podlegał redystrybucji w trakcie obrzędów pogrzebowych zmarłego[3]. Prawdopodobnie dlatego wśród Prusów z trudem kształtowała się warstwa możnych (bardzo łatwo było stać się bogatym i bardzo łatwo cały majątek oraz związany z tym prestiż społeczny stracić).
Wyraźne zmniejszenie liczby ludności w dawnych centrach osadniczych ograniczyło zagospodarowywanie ziemi. W rezultacie, aż do XIII i reformy organizacyjnej wprowadzonej przez Krzyżaków, poszczególne gospodarstwa znajdowały się przeważnie w oddaleniu od siebie, otoczone polami, odłogami i pastwiskami. Wielkość poszczególnych lauksów była zróżnicowana. Na skraju zagospodarowanego obszaru znajdował się zazwyczaj cmentarz, najczęściej w pobliżu wody.
Większymi niż lauksy jednostkami osadniczymi były tzw. „małe ziemie” (terrule). Ich odpowiednikiem były litewskie i estońskie „kiligundy’, terytorialne wspólnoty, powstałe na zasadzie dobrowolnych porozumień formacji osadniczych niższego rzędu (lauksów)[1].
W pruskiej etymologii nazewnictwa zachowało się 157 miejsc z przyrostkiem –lauks (pol. –ławki) i 124 z przyrostkiem –kaym (pol. –kiejmy)[1]. Oba określenia występują w pruskich nazwach miejscowych (pojedynczo, np. Łajs, Łajsy lub w złożeniach) i stanowią dwa elementy podstawowej jednostki osadnictwa Prusów. W obrębie jednego lauksu mógł być jeden lub więcej dwór-kaym.
Do dziś forma pojedynczych gospodarstw, bądź zabudowań składających się z 2-3 gospodarstw, jest spotykana stosunkowo często na obszarach Warmii, Mazur i Suwalszczyzny. Powstały one jednak znacznie później jako forma zabudowy kolonijnej współczesnego rolnictwa.
