Kozłek, waleriana (Valeriana L.) – rodzaj roślin z rodziny przewiertniowatychCaprifoliaceae. Należy do niego ok. 425[4] gatunków roślin. Występują na półkuli północnej, głównie w strefie umiarkowanej, nieliczne gatunki obecne są w strefie równikowej i na półkuli południowej. W Polsce w zależności od ujęcia systematycznego rośnie 5 lub 6 gatunków. Rośliny z tego rodzaju spotykane są w najróżniejszych siedliskach: na terenach skalistych, w formacjach trawiastych i leśnych, na mokradłach, na suchych i mokrych stokach gór[5].
Suszone kłącze kozłka lekarskiego używane jest w ziołolecznictwie, lokalnie wykorzystywane są leczniczo także inne gatunki. Niektóre kozłki uprawiane są jako rośliny ozdobne.
Naukowa nazwa rodzaju pochodzi prawdopodobnie od łacińskiego słowa valeo oznaczającego być zdrowym i stosowana była już w Średniowieczu, najwyraźniej ze względu na właściwości lecznicze kozłka[6].
Rozmieszczenie geograficzne
Rośliny te występują na półkuli północnej, zwłaszcza w klimacie umiarkowanym[5] (w Europie rośnie 20 gatunków[7]), nieliczne spotykane są na obszarach górskich w środkowej i południowej Afryce oraz w południowoamerykańskich Andach[5].
Byliny osiągające ponad 1 m wysokości[5]. Pęd rozwija się z podziemnego krótkiego lub długiego kłącza. Część gatunków wytwarza rozłogi. Pędy nagie lub pokryte włoskami – omszone, długo lub szorstko owłosione, włoski jedno- lub wielkokomórkowe[9].
Dolne liście (odziomkowe) zebrane w rozetę przyziemną, niepodzielone lub podzielone pierzasto, trwałe lub obumierające w miarę wzrastania pędu nadziemnego. Liście łodygowe zwykle naprzeciwległe, dolne ogonkowe, ku górze ogonek coraz bardziej skrócony i w końcu górne liście siedzące. Blaszka niepodzielona lub pierzasto złożona lub pierzasto sieczna lub wrębna[9].
Drobne, zebrane są w baldachokształtne (spłaszczone od góry) gęste kwiatostany szczytowe lub kątowe. W czasie owocowania kwiatostany się rozluźniają z powodu wydłużania się szypułek. Rozgałęzienia kwiatostanu wsparte są przysadkami, dolnymi często klapowanymi, górnymi – całobrzegimi[9]. Kielich pierścieniowaty[9], zmienny – z niewyraźnymi ząbkami lub bez ząbków[5], w czasie owocowania przekształca się u większości gatunków w puch[9]. Korona z 5 zrośniętych płatków, niewielka, zwykle biała, różowa lub niebieskawa[5]. Pręciki trzy, zrośnięte z rurką korony[9]. Słupek jeden, z zalążnią dolną, trójkomorową, ale z zalążkiem rozwijającym się tylko w jednej komorze. Szyjka słupka pojedyncza, zakończona trójdzielnym znamieniem[5].
Niełupki, z trzema żeberkami na wypukłej stronie i jednym żeberkiem na stronie płaskiej. Zwieńczone są u wielu gatunków włoskami lotnymi powstającymi z kielicha[9].
Systematyka
Pozycja systematyczna
Według APweb (aktualizowany system APG IV z 2016) rodzaj należy do szeroko ujmowanej rodziny przewiertniowatychCaprifoliaceae, a w jej obrębie do podrodziny kozłkowych Valerianoideae. W niektórych ujęciach podrodzina ta podnoszona jest do rangi rodziny – kozłkowatychValerianaceae[2][10][7].
Suszone kłącze kozłka lekarskiego używane jest w ziołolecznictwie. Roślina wykorzystywana była także w przemyśle perfumeryjnym. Jej charakterystyczny zapach i właściwości lecznicze (działanie uspokajające, nasenne oraz spazmolityczne) związane są z wytwarzaniem kwasu walerenowego, atrakcyjnego nie tylko dla ludzi, ale zwłaszcza dla kotów, psów i szczurów. Wykorzystywane leczniczo bywają także lokalnie i inne gatunki z tego rodzaju (zwłaszcza V. jatamansi). Niektóre gatunki są także uprawiane jako rośliny ozdobne (na przykład V. pratensis)[7].
W Polsce w uprawie odnotowane zostały następujące gatunki[11][12]:
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20](ang.).
↑ abZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 198, ISBN 978-83-62975-45-7.
↑Genus Valeriana L., [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [online], USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System [dostęp 2023-05-15].
↑Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973. Brak numerów stron w książce
↑Wiesław Gawryś: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina botanica, 2008, s. 191-192. ISBN 978-83-925110-5-2.
_001_(cropped).jpg)
