PROFILBARU.COM

Lotki kartacza którego obudowa uległa rozkładowi (znalezisko archeologiczne wydobyte z wraku zatopionego w XVIII w.)

Kartacz (od niem. Kartätsche^[1]^[a]) – historyczny pocisk artyleryjski składający się z lekkiej obudowy wypełnionej kulistymi lotkami oraz drewnianego sabotu, pełniącego rolę przybitki, który chronił kule ołowiane przed nadtopieniem przez ładunek miotający. Artyleryjski odpowiednik amunicji śrutowej.

Charakterystyka

Kartacze stosowano do zwalczania siły żywej nieprzyjaciela na niewielkich odległościach (do 300 m). Podczas strzału powłoka kartacza ulegała rozerwaniu i lotki wylatując swobodnie z lufy raziły cele na znacznej powierzchni. Przykładowy obszar rażenia kartacza o kalibrze 76 mm, zawierającego 500 lotek, to stożek o wysokości 300 m i średnicy podstawy 50 m.

Pierwsze kartacze składały się z żelaznego pręta, umocowanego do drewnianego lub metalowego krążka – sabotu (o średnicy równej kalibrowi działa). Do pręta przylepiano za pomocą smoły lotki, a następnie cały pocisk owijano płótnem i okręcano nasmołowanym sznurem. Później lotki zaczęto umieszczać w cylindrycznych puszkach. Lotkami były początkowo drobne kamienie, później ołowiane kule podobne do karabinowych.

Historia

Niektóre z zamieszczonych tu informacji od 2024-08 wymagają weryfikacji.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Pierwsze kartacze pojawiły się w XVI wieku^[5] i używane były powszechnie przez kolejne stulecia obok kul armatnich oraz granatów. Sytuacja uległa zmianie w XIX wieku, wraz z wynalezieniem szrapneli i pocisków odłamkowych, które niemal całkowicie wyparły je z uzbrojenia. Od tamtej pory kartacze stosowano niemal wyłącznie w działach piechoty oraz do obrony przed bezpośrednimi atakami wrogiej piechoty na inne rodzaje dział artyleryjskich.

Ważniejsze bitwy, w których użyto kartaczy

1519 w bitwie wojsk Hernana Cortesa z plemieniem Tlaxcalan podczas marszu na Tenochtitlán;
1642 podczas eksploracji wybrzeża Nowej Zelandii przez Tasmana w jego potyczce z miejscowymi
10 lutego 1722 od burtowej salwy kartaczy, wystrzelonej z brytyjskiego okrętu HMS Swallow, zginął sławny pirat Bartholomew Roberts;
16 kwietnia 1746 bitwa pod Culloden;
13 września 1759 bitwa na Równinie Abrahama – w czasie bitwy śmiertelnie ranny kartaczem został markiz Louis-Joseph de Montcalm;
26 kwietnia 1771 w bitwie pod Szreńskiem podczas konfederacji barskiej śmiertelnie ranny pociskiem z kartacza został Józef Sawa Caliński;
9 października 1779 w bitwie pod Savannah śmiertelnie ranny pociskiem z kartacza został gen. Kazimierz Pułaski;
13 marca 1781 w bitwie pod Guilford Court House gen. Cornwallis rozkazał oddać salwę z kartaczy na środek pola bitwy do Brytyjczyków walczących przeciwko Amerykanom;
13 Vendémiaire IV roku (5 października 1795) Napoleon stłumił powstanie rojalistów salwami kartaczy;
podczas rewolucji haitańskiej wojska francuskie używały wielokrotnie kartaczy przeciwko siłom Toussaint L'Ouverture;
w 1798 w czasie rewolucji irlandzkiej wojska brytyjskie używały wielokrotnie kartaczy przeciwko Irlandczykom, w czasie bitew pod New Ross, Arklow, Saintfield i Vinegar Hill; pod Vinegar Hill dokonano masakry kobiet i dzieci, które znalazły się na polu bitwy;
1812 podczas bitwy pod Możajskiem – w bitwie gen. Józefowi Sowińskiemu ciężko rannemu w nogę kartaczem dokonano amputacji;
8 stycznia 1815 podczas bitwy pod Nowym Orleanem śmiertelnie ranny kartaczem został brytyjski gen. Edward Pakenham;
18 czerwca 1815 w bitwie pod Waterloo gen. Henry Paget, ranny kartaczem, stracił nogę;
Wiktor Hugo w powieści Nędznicy opisuje użycie kartaczy podczas tłumienia powstania paryskiego w 1832;
23 lutego 1847 w bitwie pod Buena Vista podczas wojny amerykańsko-meksykańskiej generał i przyszły 12. prezydent Stanów Zjednoczonych Zachary Taylor polecił ładować armaty podwójnymi kartaczami i pokonał wielokrotnie liczniejsze wojska meksykańskie gen. Santa Anny;
w 1863 w bitwie pod Gettysburgiem unioniści salwami podwójnych kartaczy zatrzymali i dokonali masakry konfederackiej szarży Picketta.

Zobacz też

Uwagi

↑ Pierwsze znane opisy kartaczy w literaturze pochodzą z połowy XV w. (Mariano di Jacopo–Taccola, 1442^[2], oraz anonimowy rękopis niemiecki Das Feuerwerkbuch ok. 1432)^[3]. Udokumentowane użycie w polszczyźnie ok. 1658 w Pamiętnikach Jana Chryzostoma Paska^[4].

Przypisy

↑ kartacz (pocisk) [w:] Wielki słownik języka polskiego [online], Instytut Języka Polskiego PAN [dostęp 2023-07-07].
↑ Mariano di Jacopo (Taccola),: Codex Latinus Monacensis 28800: De rebus militaribus. 1449.
↑ opis Kartätsch-Schuss [w:] Ferdinand Nibler (red.): Das Feuerwerkbuch. [dostęp 2010-12-01]. (niem.). s. 30
↑ – Insza to bywało owych Lat że kamykami a Oszczepami do siebie ciskali [...] A insza teraz kiedy to Granaty y Bonty [!] (bomby), kartacze wypuszczą. ...,
...kiedy to owe petardy, owe bomby, owe kartacze i tak wiele innych na zgubę mizernego człowieka wymyślonych narzędzi, igrać poczną.(...)
- Jan Chryzostom Pasek
hasło: kartacz w: Polska Akademia Nauk INSTYTUT JĘZYKA POLSKIEGO: SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO XVII I 1. POŁOWY XVIII WIEKU. [dostęp 2010-12-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (pol.).
↑ Andrzej Ciepliński, Ryszard Woźniak: Encyklopedia współczesnej broni palnej. Warszawa: Wydawnictwo WiS, 1994. ISBN 83-86028-01-7.

Bibliografia

Andrzej Ciepliński, Ryszard Woźniak: Encyklopedia współczesnej broni palnej. Warszawa: Wydawnictwo WiS, 1994. ISBN 83-86028-01-7.
Mariano di Jacopo (Taccola),: Codex Latinus Monacensis 28800: De rebus militaribus. 1449. OCLC 473083800. (łac.).
Das Feuerwerkbuch von 1420. (niem. • ang.).