Share to: share facebook share twitter share wa share telegram print page
Available for Advertising

Jerzy Franczak

Jerzy Franczak
ilustracja
Państwo działania

 Polska

Data urodzenia

1978

doktor habilitowany nauk filologicznych
Specjalność: historia i teoria literatury
Alma Mater

Uniwersytet Jagielloński

Doktorat

27 czerwca 2007

Habilitacja

7 marca 2018

Uczelnia

Uniwersytet Jagielloński

Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Jerzy Franczak (ur. 1978) – polski poeta, prozaik, eseista i literaturoznawca, dr hab. nauk humanistycznych, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Życiorys

Ukończył polonistykę na UJ, tutaj się doktoryzował pod kierunkiem prof. Ryszarda Nycza. Tytuł pracy doktorskiej: Poszukiwanie realności. Światopogląd polskiej prozy modernistycznej. Laureat nagrody naukowej tygodnika "Polityka" (2003), nagrody Prezesa Rady Ministrów za rozprawę doktorską (2008), nagrody Krakowska Książka Miesiąca za powieść Przymierzalnia (czerwiec 2009)[1], stypendium MNiSW dla wybitnych młodych naukowców (2011). W latach 1999–2006 redaktor naczelny kwartalnika literacko-artystycznego „Nowy Wiek”. W latach 2006–2010 prowadzący program „Czytelnia” na antenie TVP Kultura. W latach 2010–2018 redagował „Książki w Tygodniku” (dodatek do „Tygodnika Powszechnego”). Prowadził także warsztaty prozatorskie w Studium Literacko-Artystycznym UJ. Od 2007 pracuje w Katedrze Antropologii Literatury i Badań Kulturowych na Wydziale Polonistyki UJ. Wykłada na polonistyce, kulturoznawstwie i twórczym pisaniu. Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich do sierpnia 2020 roku[2].

Twórczość

Debiutował jako poeta. Krytyka kojarzyła jego wiersze z surrealizmem i włączała je w nurt „ośmielonej wyobraźni”[3]. „Czytanie Franczaka – pisał Karol Maliszewski – przypomina radość, jaką w młodości odczuwałem przy lekturze Reverdy’ego i jego kolegów. Ten powiew niezwykłości tkwiący w czymś zwyczajnym, w zasięgu ręki. Franczak to wyzwala. Ma ten dar”[4]. Zwracano też uwagę na żywioł stylizacji: w tej poezji – pisała Anna Kałuża – „nie ma żadnego miejsca, które dawałoby szansę na myśl, że jest coś, co wyraźnie różni fikcję od realności, zmyślenie od prawdy, fantasmagoryczne obrazki od mimetycznych technik, a bluźniercze tony od wizyjno-modlitewnej retoryki”[5].

Małe formy prozatorskie, zebrane w tomach „Trzy historye” (2000) i „Szmermele” (2004) krytyka przywitała jako gry tekstowe, pastisze i parodie. „Gdyby Sławomir Mrożek debiutował w XXI wieku – notował Paweł Dunin-Wąsowicz – pisałby pewnie takie właśnie postmodernistyczne etiudy”[6]. Darek Foks dodawał: „Z takim talentem do żonglowania kodami i nadawania im nowego życia w stale zaskakujących kombinacjach można rozleniwionego czytelnika doprowadzić do ciężkiej bezsenności”[7]. W prasie kulturalnej Franczak publikował osobiste eseje skupione na tematach egzystencjalnych, zebrane następnie w tomach „Grawitacje” (2007) oraz „Kwiatki” (2010). Przedstawiane one bywały albo – jak pisała Justyna Sobolewska – jako „niby-dziennik przetykany esejem i zalążkami powieści”[8], albo – wedle słów Justyny Cembrowskiej – w kategoriach literackiej sylwy, w której na plan pierwszy wysuwają się „umowność formuły dziennika i konstrukcyjny, tekstowy charakter całości”[9]. Zamykające ten nurt hybrydowe „Teraz opowiem wam wszystko” (2022) również wymyka się przyporządkowaniom. „Wolimy czytać te autonomiczne bloki – pisze Eliza Kącka – raczej jako esejoprozę lub quasi-dziennik z silną ambicją eseizowania. Blogopodobna forma przełamuje się tu bowiem z ostrą samoświadomością fikcjotwórcy, tworząc kształt autorski: trzeźwy, precyzyjny, a zarazem silny siłą autonomicznej wyobraźni”[10].

Debiutancka powieść Franczaka, „Przymierzalnia” (2008), została przyjęta jako „opowieść podróżnika-szaleńca”, a także „zeszyt wprawek: o środowisku krakowskich artystów rówieśników, przygodach z literaturą, poruszaniu się po świecie, alkoholowych upodleniach”[11]. Krytyka zwracała uwagę na to, że utwór korzysta z form antypowieściowych, że nicuje wszelkie schematy, co ma wydźwięk anarchiczny bądź egzystencjalny. Literacka zabawa służy powtarzaniu wielkich pytań filozofii i „odnawianiu tematów tożsamości, syntezy, społecznych konwencji, tworzenia literatury”[12].

Kolejne powieści Franczaka – „Nieludzka komedia" (2009), "Da capo" (2010) i "NN" (2012) – postrzegane bywają jako trylogia, gdyż drugoplanowi bohaterowie jednego utworu wysuwają się na plan pierwszy i przejmują obowiązki narratora w kolejnym. „Nieludzka komedia” to – jak pisał Łukasz Grzesiczak – „manifest cynika, biblia bezrobotnego, dossier intelektualisty, rozprawa pisarza, proklamacja ironisty, odezwa ćpuna i alkoholika, program samozagłady”[13]. Inna recenzentka pisała, że to „zabawna, prowokacyjna, nihilistyczna, intelektualnie wyrafinowana powieść o współczesnej zbrodni”[14]. Tę groteskową historię, osnutą wokół okrutnego zabójstwa, krytycy kojarzyli tyleż z Dostojewskim, co z filmem „American Psycho”[15], dowodzili też, że przemyca ona wątki posthumanistyczne[16].

„Da capo” to opowieść o nijakim, pełnym codziennych upokorzeń życiu trzydziestoletniego pracownika agencji reklamowej. Krytyka mówiła, że Franczak „z życia nijakiego, kliszowego ułożył autoironiczną narrację”[17], że pod „polakierowaną na wysoki połysk powierzchnią” odkrył „buzujące stłumione emocje i popędy, lęki i frustracje”[18], że odsłonił „zwyczajne tragedie” współczesnego normalsa: swojego bohatera, jak twierdzi Anna Marchewka, „obraca w palcach, rozbiera do gołej skóry, podgląda w czasie przymusowych wygibasów, podnosi mu wieczko puszki mózgowej i śledzi kłębiące się tam strachy, uciskające, zmuszające do zachowań wstydliwych”[19]. Konstrukcja „NN” wydaje się znacznie bardziej skomplikowana: bohaterowie-narratorzy spotykają się w dramatycznych okolicznościach i asystują przy śmierci anonimowego mężczyzny. „Podwójne N w tytule, zestawione ze znaczących podtytułów – Nikt, Nic, tautologicznie odsyła do pustki drążącej rzeczywistość prozy Franczaka” – podsumowuje Wojciech Rusinek[20].

Krytycy podkreślają bliskość nurtu tzw. prozy rodzinnej i rosnącą skłonność autora do społecznej diagnozy. „Jerzy Franczak to pisarz bynajmniej niekokieteryjny – twierdzi Dariusz Nowacki – fazę zabawy literackimi klocuszkami dawno ma za sobą. Od kilku lat zajmuje się tym, czym zwykli zajmować się poważni pisarze - obniża nam nastrój i morduje nasze złudzenia[21]. Późniejsze książki prozatorskie potwierdzają te rozpoznania. Pisarz co prawda nie stroni od eksperymentu, czego dowodzą surrealne „Sainte-Fabeau” (2017) i kolażowe „Święto odległości” (2018), jednak celuje w realistycznym portretowaniu współczesnej rzeczywistości. „Eksplozja” (2022) to powieść, w której – jak twierdzi Paulina Małochleb – „Franczak rysuje zbiorowy portret polskiego społeczeństwa, w jego powikłaniu, chorobie i zablokowaniu. Autor przedłuża ich życie, każe narratorowi wchodzić głęboko, zaglądać pod powierzchnię i pod skórę”[22]. Książka, będąca technicznie „ćwiczeniem z kompozycyjnego symultanizmu (wzmacnianym przez skojarzenia filmowe)”, jest zarazem „tematycznie – refleksją na temat przypadkowości i absurdu świata”[23]. Wedle innych dochodzi tutaj do przemiany tragicznej sytuacji w coś zabawnego, komicznego, "niemalże w operę buffo”; zdaniem Marty Tomczok „zbliża to Eksplozję do prozy postmodernistycznej i prowadzi ścieżkami najlepszych tradycji postawangardowej prozy: przede wszystkim Italo Calvino, Raymonda Federmana czy Leopolda Buczkowskiego”[24].

Zbiór opowiadań „Osiem” (2023) przynosi prozę bardziej stonowaną; „mocą tej powieści jest ukazanie kryzysowych momentów w sposób powściągliwy, wręcz eufemistyczny”[25]. Splecione ze sobą fabuły, układające się w całość wedle ukrytego wzoru, rozwijają znane z tej twórczości wątki. „Opisywanie i analizowanie ról, które odgrywamy przed sobą i innymi, to wielki temat prozy Jerzego Franczaka – pisze Dariusz Nowacki. – Wielki w tym sensie, że koronny, właściwy dla tego pisarstwa, bo zarazem zwyczajny, z życia wzięty, znany każdemu. Choćby z układów rodzinnych, praktyk towarzyskich. Autor Osiem ma smykałkę do tych spraw”[26].

Jako badacz Jerzy Franczak zajmuje się antropologią i filozofią literatury, historią literatury nowoczesnej oraz awangardą.

Publikacje książkowe

  • Języki lodowca, Kraków 2000
  • Trzy historye, (Korporacja HA!art, Kraków 2000)
  • Rzecz o nierzeczywistości. Mdłości Jeana Paula Sartre’a i Ferdydurke Witolda Gombrowicza, TAiWPN Universitas, Kraków 2002
  • Szmermele, Kraków 2004
  • Król rdzy, Kraków 2006
  • Grawitacje (Wydawnictwo Rita Baum, Wrocław 2007)
  • Poszukiwanie realności. Światopogląd polskiej prozy modernistycznej (TAiWPN Universitas, Kraków 2007)
  • Przymierzalnia (Korporacja HA!art, Kraków 2008)
  • Nieludzka komedia (Wydawnictwo Literackie, Kraków 2009)
  • Da capo (Wydawnictwo Literackie, Kraków 2010)
  • Kwiatki (Wydawnictwo Lokator, Kraków 2011)
  • NN (Korporacja HA!art, Kraków 2012)
  • Sainte-Fabeau (Wydawnictwo Lokator, Kraków 2017)
  • Błądzące słowa. Jacques Rancière i filozofia literatury (Instytut Badań Literackich, Warszawa 2017)
  • Święto odległości (Wydawnictwo Forma, Szczecin 2018)
  • Maszyna do myślenia. Studia o nowoczesnej literaturze i filozofii (TAiWPN Universitas, Kraków 2019)[27]
  • Niepoczytalne (Wydawnictwo Libron, Kraków 2019)[28]

Przypisy

  1. ↑ Laureaci 2009-1995 – Krakowska Książka Miesiąca [online] [dostęp 2023-11-10] (pol.).
  2. ↑ Janusz Anderman i inni: Rezygnujemy z członkostwa w Stowarzyszeniu Pisarzy Polskich. „Zeszyty Literackie”, 2020-08-14. [dostęp 2020-08-21].
  3. ↑ Tekstylia bis. Słownik młodej polskiej kultury, Kraków 2006, s. 186-187.
  4. ↑ K. Maliszewski, Rozproszone głosy. Notatki krytyka, Warszawa 2006, s. 224-229.
  5. ↑ A. Kałuża, Turecki bazar, w: „Nowe Książki” 2007, nr 6, s. 68.
  6. ↑ P. Dunin-Wąsowicz [rec. z „Trzech historii” w:] „Machina” 2001, nr 4, s. 136.
  7. ↑ D. Foks, Franczak i jego własność [w:] „Twórczość” 2005, nr 6.
  8. ↑ J. Sobolewska, Literatura spacerowa, w: „Przekrój” 2007, nr 36, s. 74, https://polki.pl/po-godzinach/ksiazki,literatura-spacerowa,10005293,artykul.html
  9. ↑ J. Cembrowska, Dziura w projekcie albo uwalnianie się spod władzy mistrzów, w: „FA-art” 2008, nr 1.
  10. ↑ E. Kącka, Teatr cieni, „Znak” 2023, nr 1 https://www.miesiecznik.znak.com.pl/teatr-cieni/
  11. ↑ M. Cuber, Wprawki w dorosłość, w: „Polityka” 2008, nr 15, s. 60.
  12. ↑ A. Poprawa, Ktoś jak, w: „Tygodnik Powszechny” („Książki w Tygodniku”) 2008, nr 9-10, s. XVII.
  13. ↑ Ł. Grzesiczak [rec. z „Nieludzkiej komedii”], w: „Przegląd” 2010, nr 5.
  14. ↑ P. Pustkowiak, Całkiem zwyczajne szaleństwo, w:  „Dziennik Gazeta Prawna”, 04.11.2010 https://kultura.dziennik.pl/ksiazki/artykuly/308618,calkiem-zwyczajne-szalenstwo.html
  15. ↑ L. Bugajski, Ciemna strona, w: „Newsweek”, 27. 09. 2009, s. 109.
  16. ↑ T. Mizerkiewicz, Postludzka komedia? w: „FA-art.” 2009, nr 3, s. 51-54.
  17. ↑ R. Kurkiewicz [rec. z „Da capo”], w: „Wprost” 2010, nr 39 https://www.wprost.pl/tygodnik/209988/recenzje-ksiazki.html
  18. ↑ D. Nowacki, Miękka mężczyzna, w: „Gazeta Wyborcza”, 2010-10-19 http://wyborcza.pl/1,75475,8532270,Miekka_mezczyzna.html
  19. ↑ A. Marchewka, Ojciec chodził po mieszkaniu jak kapo, „Lampa” 2010, nr 11.
  20. ↑ W. Rusinek, N jak nicość, „FA-art” 2012, nr 1-2.
  21. ↑ D. Nowacki, Życie doskonale puste. O krakowskiej trylogii egzystencjalnej Jerzego Franczaka, w tegoż: Ukosem. Szkice o prozie, Katowice 2013, s. 127.
  22. ↑ Wybór krytyków. Paulina Małochleb poleca „Eksplozję” Jerzego Franczaka https://www.empik.com/pasje/wybor-krytykow-paulina-malochleb-poleca-eksplozje-jerzego-franczaka,126077,a
  23. ↑ I. Adamczewska-Baranowska, O obsesji porządkowania zderzonej z chaosem życia, „Liberté!” 23.02.2023 https://liberte.pl/o-obsesji-porzadkowania-zderzonej-z-chaosem-zycia-recenzja-eksplozji-jerzego-franczaka/
  24. ↑ M. Tomczok, To nie koniec postmodernizmu, w: „Nowe Książki” 2022, nr 7-8.
  25. ↑ A. Dębińska, „Ufam wyłącznie fabule - fabule opowieści, fabule życia”, ArtPapier 2023, nr 7 http://www.artpapier.com/index.php?page=artykul&wydanie=460&artykul=9341&kat=1
  26. ↑ D. Nowacki, Z życia normalsów, „Nowe Książki” 2023, nr 7-8.
  27. ↑ Maszyna do myślenia : studia o nowoczesnej literaturze i filozofii / Jerzy Franczak.. Prosto do informacji - katalog zbiorów polskich bibliotek naukowych. [dostęp 2019-12-22].
  28. ↑ dr hab. Jerzy Franczak. Katedra Antropologii Literatury i Badań Kulturowych Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2019-12-22].

Bibliografia

  • Dr hab. Jerzy Franczak, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2014-06-04].
  • D. Nowacki, Życie doskonale puste. O krakowskiej trylogii egzystencjalnej Jerzego Franczaka, w tegoż: Ukosem. Szkice o prozie, Katowice 2013, s. 117-127.
  • W. Rusinek, „Zgubiłem się w gąszczu swoich odbić”. O prozie Jerzego Franczaka, w: Skład osobowy. Szkice o prozaikach współczesnych, cz. 2, Katowice 2016, s. 219-244.
Kembali kehalaman sebelumnya