Jelizawieta Böhm

Jelizawieta Böhm

Jelizawieta Böhm (styczeń 1911)
Imię i nazwisko	Jelizawieta Mierkurjewna Böhm
Data i miejsce urodzenia	24 lutego 1843[1] Sankt Petersburg
Data i miejsce śmierci	25 lipca 1914[1][2] Sankt Petersburg
Narodowość	rosyjska
Dziedzina sztuki	malarstwo, grafika (artystyczna i użytkowa)
Epoka	realizm

Jelizawieta Mierkurjewna Böhm (Boehm), ros. Елизавета Меркурьевна Бём (ur. 24 lutego 1843^[1][2] w Sankt Petersburgu, zm. 25 lipca 1914^[1][2] tamże) – rosyjska malarka, projektantka kartek pocztowych^[3].

Życiorys

Przyszła na świat jako Jelizawieta Mierkurjewna Endaurowa 12 lutego^?/24 lutego 1843 w szlacheckiej rodzinie^[1] w Petersburgu, aczkolwiek dzieciństwo spędziła w rodzinnym majątku w miejscowości Szepcowo (Szypcewo, ros. Щепцово / Щипцево) w ujezdzie Poszechonje w guberni jarosławskiej. Jej ojciec – Mierkurij Nikołajewicz Endaurow (ros. Меркурий Николаевич Эндауров) – był asesorem kolegialnym^[1]. Wychowała się w dużej rodzinie: miała trzech braci i dwie siostry^[4]. Od 1857 do 1864 roku uczyła się w Szkole Rysunku Imperialnego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Sankt Petersburgu, którą ukończyła z wyróżnieniem (otrzymując srebrny medal). Powróciwszy do rodzinnego majątku poświęciła się pracy twórczej – wykonywała ilustracje do dzieł Nikołaja Niekrasowa, sceny życia na wsi, jak również liczne litografie i rysunki własnego pomysłu^[5]. W 1867 roku poślubiła Ludwiga Böhma (1825–1904) – rosyjskiego wirtuoza skrzypiec węgierskiego pochodzenia, profesora Konserwatorium Petersburskiego^[2][6][7]; pomimo różnicy wieku wynoszącej 18 lat małżeństwo okazało się szczęśliwe. W 1868 roku na świat przyszła ich jedyna córka – także Jelizawieta (po zmianie stanu cywilnego: Barsowa, ros. Барсова)^[8].

W 1875 roku stworzyła album z pocztówkami „Siluety” (ros. Силуэты), a w 1877 – album „Siluety z życia dzieci” (ros. Силуэты из жизни детей). Oba zostały wydane w Zakładzie Kartograficznym Aleksieja Afinogienowicza Iljina, który był jej wujem. W 1880 roku stworzyła album „Pirog” (ros. Пирог), a w 1882 roku album „Z wiejskich wspomnień” (ros. Из деревенских воспоминаний). Artystka dużo współpracowała z wydawnictwem „Posriednik” (ros. Посредник), do współpracy z którym zachęcił ją Lew Tołstoj, który miał okazję zapoznać się z jej pracami, jak również sam Iwan Sytin (właściciel największego domu wydawniczego w przedrewolucyjnej Rosji), który dokonywał częstych zakupów prac Jelizawiety. Na początku lat 90. XIX wieku artystka pracowała nad ilustracjami do opowiadania Nikołaja Leskowa „Obrażona Nieteta” (ros. Оскорблённая Нетэта)^[9]. W 1907 roku dwa albumy pocztówek jej autorstwa – „Wszystkiego po troszkę” (ros. Всего понемножку) oraz „Dla miłej przyjaciółki choć kolczyk do uszka” (ros. Для милого дружка хоть серёжку из ушка) – wydał w Paryżu Ilja Siergiejewicz Łapin^[10][11].

Jelizawieta Böhm (1890)

W pierwszych latach XX wieku artystka odkryła dla siebie nowy rodzaj twórczości graficznej – oryginalne, okolicznościowe pocztówki, które były drukowane przez wielu wydawców. Sygnowane jej imieniem, cieszyły się bardzo dużym powodzeniem i były wielokrotnie wznawiane^[12]. Ocenia się, że wydanych zostało ponad 300^[13] kartek pocztowych zaprojektowanych przez Jelizawietę Böhm – bije z nich szczerość i serdeczność. Współpraca artystki ze Wspólnotą św. Eugenii (ros. Общиной Св. Евгении), która zajęła się produkcją i rozprowadzaniem kartek pocztowych, okazała się bardzo owocna. Pocztówki cieszyły się dużym zainteresowaniem także dlatego, że przedstawiały wizerunki i sceny charakterystyczne dla Rosji, a nie skupiały się na tematyce właściwej dla zagranicy. Ich kolorystyka, motywy, unikalne napisy sprawiały, że pocztówki sygnowane przez Jelizawietę Böhm stały się bardzo pożądane dla kolekcjonerów^[1].

Malowała pocztówki i ilustrowała czasopisma dla dzieci – „Zabaweczka” (ros. Игрушечка, 1882–1886) i „Maleństwo” (ros. Малютка, 1886–1887); wykonała ilustracje do rosyjskiej bajki ludowej „Rzepka” (ros. Репка, 1882). Pracowała nad albumami dla dzieci: „Przysłowia w Siluetach” (ros. Пословицы в силуэтах, 1884), „Przysłowia i powiedzenia w Siluetach" (ros. Поговорки и присказки в силуэтах, 1885). Wykonała ilustracje do bajek Iwana Kryłowa oraz cyklu opowiadań Iwana Turgieniwa pt. „Zapiski myśliwego”. Wśród jej innych znanych projektów można wymienić pocztówki z wizerunkami: Aleksandra Puszkina, Michaiła Łomonosowa, Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego oraz pocztówkę z czarno-białym rysunkiem Wańki Żukowa (postaci z opowiadania Antona Czechowa), śpiącego nad kartką. Ta ostatnia pocztówka doczekała się w Rosji aż 21 ponownych wydań^[13].

W pierwszej dekadzie XX wieku Jelizawieta Böhm współpracowała z wydawnictwem urodzonego w Warszawie Maurycego Bolesława Wolffa (1825–1883), które wydawało serię wydawniczą jej autorstwa pt. „Moja pierwsza książka” (ros. Моя первая книга...)^[14]. W tym samym czasie prace artystki znalazły uznanie za granicą. Jej siluety zostały przedrukowane w Berlinie, Paryżu, Londynie, Wiedniu i w Stanach Zjednoczonych. Za swoje dzieła artystka otrzymała wiele międzynarodowych nagród. Prace Jelizawiety Böhm brały udział w wystawach światowych – w Paryżu (1900), Monachium (1902) i Mediolanie (1906) – we wszystkich zostały nagrodzone medalami, przy czym w Mediolanie malarka otrzymała złoty medal.

W 1904 roku zmarł mąż artystki. W ostatnich latach życia ona sama dużo chorowała, w związku z czym mniej czasu poświęcała pracy^[15]. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej, w wieku 71. lat, owdowiała i samotna, dawno już zmuszona do sprzedaży stradivariusa i wielu obrazów, dokonując pożegnania swoich wnuków jadących na front, Jelizawieta Böhm pisała: „Nadal nie porzucam swojej pracy, nie zwracam uwagi na słaby wzrok i ból spracowanych rąk... pracy nie wykonuję z konieczności, ja bardzo lubię swoje zajęcie... Dziękuję Bogu za przyjemność, która została mi darowana poprzez powołanie. A ilu wspaniałych ludzi dzięki niemu poznałam, ile mi podarowało drogich, przyjacielskich stosunków...”^[16]

W latach 1913–1914 Ilja Siergiejewicz Łapin opublikował w Paryżu „Abecadło” (ros. Азбук) Jelizawiety Böhm. Było to bardzo efektowne wydanie w postaci wielkich arkuszy o dużej (7–10) liczbie rysunków i koncepcji dla każdej litery, nad którym malarka pracowała przez ostatnie lata życia. „Abecadło” zostało wydrukowane na francuskim papierze kredowym oraz luksusowo oprawione (twarda oprawa ze srebrnymi klamrami).

Jelizawieta Böhm zmarła w dniu 25 lipca 1914 roku, tydzień przed wybuchem pierwszej wojny światowej. Została pochowana obok męża na cmentarzu Nowodziewiczym w Petersburgu^[15].

Styl artystyczny

Głównymi bohaterami prac Jelizawiety Böhm były dzieci^[6], które przedstawiała w swoim własnym, sentymentalnym stylu – w charakterystycznej dla nich wzruszającej naiwności.

„Siedzę za stołem i myślę. Jak mam żyć. Jak mam być samotny!”

Współcześni krytycy zwracali uwagę na niepowtarzalny styl twórczości Jelizawiety Böhm, którą wielu artystów chciało naśladować, co w sposób bezpośredni wynikało z dużej popularności, jaką cieszyły się jej prace. Jej twórczość cechowały między innymi żarty, przysłowia, zagadki oraz linijki wierszy umieszczane dosłownie wszędzie – od kartek pocztowych po ozdoby znajdujące się na wyrobach ze szkła. Przykładowo na pocztówce z wizerunkiem dziewczynki rysującej lalkę Böhm umieściła napis: „To nie moja wina, że twarz jest krzywa” (ros. Не моя вина, что рожа крива). Inny przykład to pocztówka na której dziewczynka otoczona przez lalki przygotowuje dla nich jedzenie. Napis głosi: „W święto. Kupcie kapuśniak. Aby goście przyszli!” (ros. На праздник. Купите щи. Чтобы гости шли!)^[1][6].

Niektóre kartki pocztowe poruszały nawet tematy filozoficzne. Za przykład może posłużyć pocztówka na której widać głęboko zamyślonego jasnowłosego chłopca siedzącego za stołem. Przed nim wielki talerz, a w tle napis: „Siedzę za stołem i myślę. Jak mam żyć. Jak mam być samotny!” (ros. Сяду я за стол да подумаю. Как мне жить. Как мне быть одинокому!)^[6].

Na jednej z pocztówek znajdują się wersy wiersza, a pod nimi inicjały – K.R.: „Narwę dla Ciebie bukiet z okazji imienin, wiele kolorowych, pachnących kwiatów: dziką różę z dzikim jaśminem i wielkich klonowych liści” (ros. Я нарву вам букет к именинам, много пестрых пахучих цветов: и шиповнику с диким жасмином и широких кленовых листов). K.R. to poetycki alias Wielkiego Księcia Konstantego Konstantynowicza Romanowa (1858–1915) – erudyty, poety, muzyka i aktora^[1][6].

Wybrane projekty graficzne

Pocztówki

• 
  Kartka pocztowa; w tle napis: „Kto w Moskwie nie bywał, piękna nie widział” (ros. Кто въ Москвѣ не бывалъ, красоты не видалъ!)
• 
  W tle napis: „Kto za kogo, a ja za swojego przyjaciela!” (ros. Кто за кого, а я за друга своего!)
• 
  W tle napis: „L.N. Tołstoj...”

• 
  W tle napis: „Wróg był przerażający, ale Bóg był miłosierny, 1812 r.”
• 
  W tle napis: „Przyniosła i księżniczka pucharek miodu, bezpieczniejszego wina”

• 
• 
• 
• 
• 
• 
• 

„Abecadło” (ros. Азбук) Jelizawiety Böhm

• 
• 
• 
• 

Przypisy

1. Ольга Сокиркина: Добрые открытки. Елизавета Меркурьевна Бём. Женский журнал Суперстиль (c-cafe.ru), 18 lutego 2014. [dostęp 2016-02-19]. (ros.).
2. Т. В. КАСЬЯНЕНКО: ЕЛИЗАВЕТА МЕРКУРЬЕВНА БЁМ. ЖИЗНЬ И ТВОРЧЕСТВО. booksite.ru. [dostęp 2016-02-19]. (ros.).
3. Katalog der Deutschen Nationalbibliothek: Bem, Elizaveta Merkurʹevna. Niemiecka Biblioteka Narodowa. [dostęp 2016-02-19]. (niem.).
4. Елизавета Бём: иллюстрированный каталог почтовых открыток (pol. Jelizawieta Böhm: ilustrowany katalog kartek pocztowych), Киров 2012, Издательский дом «Крепостновъ», s. 12.
5. Елизавета Бём: иллюстрированный каталог..., s. 15–16.
6. Ольга Сокиркина: Добрые Открытки: Елизавета Меркурьевна Бём. superstyle.ru, 18 lutego 2014. [dostęp 2016-02-20]. (ros.).
7. Владимир Одоевский: Музыкально-литературное наследие, Москва 1956, s. 562
8. Бём Елизавета Меркурьевна — Биография. pomnipro.ru. [dostęp 2016-02-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-02-22)]. (ros.).
9. Елизавета Бём: иллюстрированный каталог..., s. 20.
10. Силуэты Елизаветы Бём. radiorus.ru, 25 kwietnia 2015. [dostęp 2016-02-20]. (ros.).
11. Елизавета Меркурьевна Бём. antikvariat.dp.ua. [dostęp 2016-02-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-03)]. (ros.).
12. Елизавета Бём: иллюстрированный каталог..., s. 32.
13. В Биробиджане откроется выставка старинной русской открытки. tatar-inform.ru, 5 maja 2008. [dostęp 2016-02-20]. (ros.).
14. Елизавета Бём: иллюстрированный каталог..., s. 25–28.
15. Елизавета Бём: иллюстрированный каталог..., s. 34.
16. Ирина Ракша: Елизавета Бем. peoples.ru. [dostęp 2016-02-19]. (ros.).

Bibliografia

• Елизавета Бём: иллюстрированный каталог почтовых открыток (pol. Jelizawieta Bem: ilustrowany katalog kartek pocztowych), Киров 2012, Издательский дом «Крепостновъ»

Linki zewnętrzne

• Zbiór 193 pocztówek Jelizawiety Böhm, fotki.yandex.ru
• Jelizawieta Böhm – pocztówki, pavelbers.com
• Twórczość Jelizawiety Böhm, elizavetabem.blogspot.com
• „Abecadło” Jelizawiety Böhm w XXI wieku, Facebook.com

Kontrola autorytatywna (osoba):

• ISNI: 0000000109621805
• VIAF: 28284133
• ULAN: 500005709
• LCCN: no88002985
• GND: 134193490
• NKC: xx0217491
• PLWABN: 9810695987905606
• NUKAT: n2004093907
• J9U: 987007462033005171