Głosy organowe

Wnętrze szafy organowej z widocznymi piszczałkami ustawionymi w rzędy – głosy organowe

Głosy organowe – lista wybranych głosów organowych.

Wstęp

Głos organowy, również rejestr, to zespół piszczałek organowych mających jednakową barwę i natężenie dźwięku, z których każda wydaje jeden dźwięk skali muzycznej. Organy mają od kilku do kilkuset głosów^[1]. Niektóre głosy organowe mają tyle samo piszczałek w rzędzie, ile jest klawiszy w manuale, tj. od 49 do 61, i obejmują zakres 4 do 5 oktaw; inne – głosy wielorzędowe – zbudowane są z kilku rzędów (chórów) – jeden klawisz uruchamia więcej niż jedną piszczałkę; jeszcze inne głosy obejmują mniej niż 4 oktawy. Głosy klawiatury nożnej zawierają 30–32 piszczałki^[2].

Terminy oznaczające głosy organowe składają się z nazwy własnej, liczby (całkowitej lub mieszanej – z ułamkiem) określającej długość piszczałki o najniższej wysokości dźwięku w rzędzie, oraz – dla głosów mieszanych – ilości chórów, na przykład Trompet 8′, Mikstura 1 1/3′ IV^[2]. Nomenklatura, w wyniku nieznormalizowania budownictwa organowego, nie jest jednolita, można jednak wyróżnić najczęściej spotykane głosy^[3].

Lista głosów organowych

Nazwa	Inne nazwy	Rodzaj piszczałek	Charakter brzmienia	Opis	Źródła
Pryncypał	Starszak Prestant Octava Superoctava	wargowe	pryncypały	Najważniejszy głos w organach. Otwarte piszczałki wargowe, metalowe lub drewniane, o średniej menzurze, bez charakterystycznych cech w barwie. W manuale podstawowym jest 8′, w pedale – 16′ (metalowy) i 32′ (drewniany).	[4][5][6][7][8]
Pryncypał skrzypcowy	-	wargowe	pryncypałowo-smyczkowe	Otwarte piszczałki wargowe, metalowe lub drewniane, o wąskiej menzurze, barwa nieco jaśniejsza od pryncypału.	[4]
Gamba	Viola da gamba Gamba-basso Gambetta	wargowe	smyczkowe	Bardzo wąska menzura, miekka barwa zbliżona do viola da gamba. Przeważnie 16′ (gamba-basso), 8′, 4′, 2′ (gambetta). Wprowadzone na początku XVII wieku.	[4][9][10]
Aeolina	-	wargowe	smyczkowe	Piszczałki o najwęższej spotykanej menzurze. Dźwięk delikatny, eteryczny. Przeważnie 8′, w pedale 16′. Wprowadzony do budownictwa w połowie XIX wieku. Występuje także wersja języczkowa, z języczkiem przelatującym.	[9][11]
Violino	-	wargowe	smyczkowe	Bardzo wąska menzura, miękka barwa zbliżona do skrzypiec. Przeważnie 4′, 2′.	[4]
Viola	-	wargowe	smyczkowe	Bardzo wąska menzura, miękka barwa zbliżona do altówki. Przeważnie 8′, 4′.	[4][7]
Violoncello	Cello Violonbas	wargowe	smyczkowe	Bardzo wąska menzura, miękka barwa zbliżona do wiolonczeli. Przeważnie 16′, 8′.	[4][9][12][10]
Contrabas	Kontrabas	wargowe	smyczkowe	Dźwięk rżnięty, bogaty w alikwoty, nie za mocny. Przeważnie 32′, 16′.	[9]
Salizional	Salicet Wierzbin Salicjonał	wargowe	smyczkowe	Bardzo wąska menzura. Przeważnie 8′, 4′. Wprowadzonyn w pierwszej połowie XVII wieku.	[4][13][9][7][14]
Dulciana	Dolkan	wargowe	smyczkowe	Bardzo wąska menzura. Przeważnie 8′, 4′.	[4][15][7]
Puzon	Posaune Bazuin Bucciane	języczkowe	języczkowe	Piszczałki z roztrąbami otwartymi. Najgłośniejszy głos organowy.	[16][8]
Harmonica	Harmonium	wargowe	smyczkowe	Bardzo wąska menzura. Przeważnie 8′, 4′.	[4][15]
Fugara	-	wargowe	pryncypałowo-smyczkowy	Bardzo wąska menzura. Przeważnie 8′, 4′.	[4][17]
Flauto	Flauto traverso flauto dolce flûte harmonique flûte octaviane flauto dolce	wargowe	fletowe	Wąskie, cylindryczne, otwarte piszczałki z twardego drzewa; czasami przedęte oktawowo. Przeważnie 8′, 4′.	[4][7]
Flageolet	Flassflet Flassinet	wargowe	fletowe	Wąskie, cylindryczne, otwarte piszczałki z twardego drzewa; czasami przedęte oktawowo. Przeważnie 2′.	[4][18][19]
Flet pusty	Höhflote Holflet	wargowe	fletowe	Szerokie, cylindryczne, otwarte piszczałki z twardego drzewa; czasami przedęte oktawowo. Przeważnie 8′, 4′, 2′.	[4][19]
Flet leśny	Tibia silvestris Sylvana Flauto di Pan Waldflöte	wargowe	fletowe	Szerokie, cylindryczne, otwarte piszczałki z twardego drzewa; czasami przedęte oktawowo. Przeważnie 8′, 4′, 2′.	[4][5][20]
Nachthorn	Róg nocny	wargowe	fletowe	Piszczałki wargowe metalowe (cyna lub cynk), otwarte, szerokomenzurowane. Od 1′ do 16′.	[19][7]
Sifflöte	Siflet Sifflet	wargowe	fletowe	Piszczałki wargowe metalowe (cyna lub cynk), otwarte, szerokomenzurowane. Przeważnie 1′, 1 1/3′, 2′. Dźwięk jasny, w górnym rejestrze przechodzący w łagodne syczenie.	[19][21]
Doppelflöte	Dubelflet Flet podwójny	wargowe	fletowe	Piszczałki wargowe metalowe (cyna lub cynk) lub drewniane, otwarte, szerokomenzurowane. Przeważnie 8′ i 4′. Podwójne wargi umieszczone w dwóch przeciwległych ścianach piszczałki.	[19][18][22]
Gemshorn	Róg kozi	wargowe	smyczkowe	Piszczałki zwężające się stożkowo ku górze. Może mieć dźwięk zabarwiony na fletowo lub smyczkowo.	[4][23][7][17]
Pyramidon	-	wargowe	-	Piszczałki rozszerzające się stożkowo ku górze	[4]
Dolce	-	wargowe	-	Piszczałki rozszerzające się stożkowo ku górze. Łagodne brzmienie.	[4][22]
Portunal	Flet portunał Portunał	wargowe	fletowe	Piszczałki rozszerzające się stożkowo ku górze. Barwa lekko nosowa, zbliżona do klarnetu.	[4][24][20][25]
Gedackt	Pressior	wargowe	kryte	Szerokomenzurowane piszczałki kryte; ciemna, oddalona barwa. Długość od 4′ w górę.	[4][24][26]
Burdon	Bourdon Borduna Bordun	wargowe	kryte	Szerokomenzurowane piszczałki kryte; ciemna, oddalona barwa. Długość od 4′ w górę.	[4][18][26][7][11]
Quintaton	Kwintadena	wargowe	-	Wąskomenzurowe piszczałki kryte, silny dopływ powietrza w celu uzyskania 3. tonu harmonicznego (duodecymy) w barwie. Długość od 4′ w górę.	[4][26][7]
Subbas	-	wargowe	kryte	Średniomenzurowe piszczałki kryte. Podstawowy głos sekcji pedału.	[4][26][7][27]
Flet rurkowy	Rurflet Flet trzcinowy Rohrflöte Rohrquinte	wargowe	półkryte	Ważny głos organowy. Piszczałki częściowo kryte, z rurką wystającą przez przykrywkę, o jasnej barwie dźwięku.	[4][28][14]
Trompet	Tuba Tromba Trąbka	języczkowe	trąbkowe	Najważniejszy głos języczkowy. Piszczałki z języczkami kryjącymi i roztrąbami lejkowatymi, silnie rozszerzającymi się	[29][16][30]
Clarino	Trompet	języczkowe	języczkowe	Piszczałki z roztrąbami lejkowatymi, silnie rozszerzającymi się	[29]
Bombarde	Trombone Bombardon Pomort basowy Gross-Pommer	języczkowe	trąbkowe	Piszczałki z roztrąbami lejkowatymi, silnie rozszerzającymi się	[29][18][11]
Fagotto	Fagot	języczkowe	języczkowe	Piszczałki z roztrąbami złożonymi z kilku części cylindrycznych i stożkowych. Barwą zbliżone do fagotu.	[29][7][22]
Oboe	Obój Hautbois	języczkowe	języczkowe	Piszczałki z języczkami kryjącymi (wyjątkowo przelatującymi) i roztrąbami złożonymi z kilku części cylindrycznych i stożkowych. Barwą zbliżone do oboju.	[29][7][17][31]
Szałamaja	Schalmei	języczkowe	języczkowe	Piszczałki z roztrąbami złożonymi z kilku części cylindrycznych i stożkowych. Barwą zbliżone do szałamai.	[32]
Clarinetto	Klarnet	języczkowe	języczkowe	Piszczałki z języczkami przelatującymi i roztrąbami złożonymi z kilku części cylindrycznych i stożkowych. Barwą zbliżone do klarnetu.	[29][17]
Oboe d’amore	-	języczkowe	języczkowe	Piszczałki z roztrąbami złożonymi z kilku części cylindrycznych i stożkowych. Barwą zbliżone do oboju miłosnego.	[29]
Clarino	-	języczkowe	języczkowe	Piszczałki z roztrąbami o bardzo małej menzurze, równoległe.	[29]
Krummhorn	Lituus Krzywuła Phocinx Krzywy róg Cromorne	języczkowe	języczkowe	Piszczałki z języczkami kryjącymi i roztrąbami o bardzo małej menzurze, rozszerzające się.	[29][33][34][35]
Musette	-	języczkowe	języczkowe	Piszczałki z roztrąbami o bardzo małej menzurze, zwężające się.	[29]
Corno inglese	-	języczkowe	języczkowe	Piszczałki z roztrąbami zakończonymi pudełkiem cylindrycznym otwartym.	[36]
Cynk	Cynek Zinck Kornet Litice	języczkowe	trąbkowe	Piszczałki z roztrąbami zakończonymi pudełkiem cylindrycznym otwartym.	[18][33][37][12]
Basethorn	-	języczkowe	języczkowe	Piszczałki z roztrąbami zakończonymi pudełkiem cylindrycznym półzamkniętym.	[36]
Rancket	-	języczkowe	języczkowe	Piszczałki z dwoma roztrąbami o różnych menzurach.	[36]
Vox humana	-	języczkowe / wargowe	-	Imituje barwę głosu ludzkiego. Każdemu klawiszowi przypisane są dwie piszczałki nastrojone z różnicą kilku herców. Występuje w organach od XVI wieku.	[36][38][39]
Vox coelestis	Bifara Voix céleste	wargowe	smyczkowe	Barwa eteryczna. Piszczałki wargowe otwarte lub półzamknięte z dwoma, położonymi jedna nad drugą szczelinami, dającymi efekt dudnienia. Wprowadzony w XIX wieku.	[36][40][7][10]
Unda maris	Fala morska	wargowe	fletowe	Piszczałki wargowe nastrojone nieco niżej od pozostałych głosów, dające efekt dudnienia w przypadku równoczesnego użycia z innym głosem. Wprowadzony w epoce romantyzmu.	[36][7][30]
Buccina	Puzon	wargowe	-	-	[18]

Przypisy

1. Baculewski et al. 2006 ↓, s. 742.
2. Chwałek 1971 ↓, s. 45.
3. Drobner 1997 ↓, s. 191.
4. Drobner 1997 ↓, s. 192.
5. Gołos 1972 ↓, s. 262.
6. Chwałek 1971 ↓, s. 66.
7. Dorawa 1971 ↓, s. 38.
8. Erdman 1989 ↓, s. 124.
9. Chwałek 1971 ↓, s. 80.
10. Erdman 1989 ↓, s. 129.
11. Erdman 1989 ↓, s. 117.
12. Erdman 1989 ↓, s. 118.
13. Gołos 1972 ↓, s. 263.
14. Erdman 1989 ↓, s. 125.
15. Chwałek 1971 ↓, s. 81.
16. Chwałek 1971 ↓, s. 89.
17. Erdman 1989 ↓, s. 120.
18. Gołos 1972 ↓, s. 259.
19. Chwałek 1971 ↓, s. 73.
20. Chwałek 1971 ↓, s. 75.
21. Erdman 1989 ↓, s. 126.
22. Erdman 1989 ↓, s. 119.
23. Chwałek 1971 ↓, s. 74.
24. Gołos 1972 ↓, s. 260.
25. Erdman 1989 ↓, s. 123.
26. Chwałek 1971 ↓, s. 78.
27. Erdman 1989 ↓, s. 127.
28. Chwałek 1971 ↓, s. 79.
29. Drobner 1997 ↓, s. 193.
30. Erdman 1989 ↓, s. 128.
31. Erdman 1989 ↓, s. 122.
32. Drobner 1997 ↓, s. 134, 193.
33. Gołos 1972 ↓, s. 261.
34. Chwałek 1971 ↓, s. 91.
35. Erdman 1989 ↓, s. 121.
36. Drobner 1997 ↓, s. 194.
37. Chwałek 1971 ↓, s. 90.
38. Chwałek 1971 ↓, s. 92.
39. Erdman 1989 ↓, s. 130.
40. Chwałek 1971 ↓, s. 77.

Bibliografia

• Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
• Jan Chwałek: Budowa organów: wprowadzenie do inwentaryzacji i dokumentacji zabytkowych organów w Polsce. Cz. 1, Tekst. Maria Charytańska (red.). Warszawa: MKiS, ZMiOZ, 1971.
• Marian Dorawa: Organy. Konstrukcja, ochrona, konserwacja. Bogusław Mansfeld (red.). Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1971. OCLC 68661032.
• Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
• Jerzy Erdman: Organy: poradnik dla użytkowników. Warszawa: Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej, 1989. ISBN 83-85015-93-0.
• Jerzy Gołos: Polskie organy i muzyka organowa. Tadeusz Maciejewski (red.), Zofia Olszewska (red.), Eugeniusz Lebelt (okł.). Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1972. OCLC 830245324.

Linki zewnętrzne

• Encyklopedia głosów organowych(ang.)