Diabelski wynalazek

Diabelski wynalazek

Gatunek	przygodowy science fiction
Data premiery	27 czerwca 1958 1958 (Polska)
Kraj produkcji	Czechosłowacja
Język	czeski
Czas trwania	83 minuty
Reżyseria	Karel Zeman
Scenariusz	Karel Zeman František Hrubín Milan Vácha Jiří Brdečka
Główne role	Lubor Tokoš Arnošt Navrátil Miloslav Holub František Šlégr Václav Kyzlink Jana Zatloukalová
Muzyka	Zdeněk Liška
Zdjęcia	Jiří Tarantík Bohuslav Pikhart Antonín Horák
Scenografia	Karel Zeman Zdeněk Rozkopal
Kostiumy	Karel Postřehovský
Montaż	Zdeněk Stehlík
Produkcja	Zdeněk Novák
Wytwórnia	Československý Státní Film Krátký film Praha Studio Loutkových Filmů Gottwaldov
Dystrybucja	Ústřední půjčovna filmů

Diabelski wynalazek (cz. Vynález zkázy) – czechosłowacki film przygodowy science fiction z 1958 roku w reżyserii Karela Zemana na podst. powieści Straszny wynalazca Juliusza Verne’a.

Film jest uważany za najbardziej udany czeski film, jaki kiedykolwiek powstał^[1].

Fabuła

Gang piratów porywa naukowca i dwójkę innych ludzi, aby zdobyć tajemnicę futurystycznej broni naukowca, co z kolei da im przewagę w aktach piractwa.

Obsada

Kostium Lubora Tokoša jako Simona Harta

• Lubor Tokoš – Simon Hart
• Arnošt Navrátil – profesor Thomas Roch
• Miloslav Holub – Artigas
• František Šlégr – kapitan piratów
• Václav Kyzlink – pan Serke
• Jana Zatloukalová – Joanna
• Alena Kreuzmannová – Joanna (głos)
• Otto Šimánek – człowiek w pociągu
• Václav Trégl
• František Černý

Wersja polska

Wersja polska: Studio Opracowań Filmów w Warszawie
Reżyser: Maria Olejniczak
Dialogi:

• Krystyna Uniechowska-Dembińska,
• Jerzy Vaulin

Operator dźwięku: Mariusz Kuczyński
Montaż: Janina Nowicka
Wystąpili:

• Jerzy Pichelski – Simon Hart
• Zygmunt Listkiewicz – profesor Thomas Roch
• Tadeusz Białoszczyński – Artigas
• Zdzisław Lubelski – kapitan piratów
• Zbigniew Kryński – pan Serke
• Ludmiła Łączyńska – Joanna

Produkcja

Źródła

Karel Zeman, czeski reżyser i animator, był pod silnym wpływem powieści Juliusza Verne’a, kręcąc cztery filmy fabularne w latach 1955-1970 i czerpiąc wiele z serii Verne’a Niezwykłe podróże^[2]. Głównym literackim materiałem źródłowym dla Diabelskiego wynalazku była powieść Verne’a z 1896 roku Straszny wynalazca. Jednak zamiast prostej dosłownej adaptacji powieści, Zeman wymyślił film tak, jakby opowieść opowiadała jedna z jego postaci, młody inżynier Simon Hart. Ponadto, ponieważ Straszny wynalazca zawierał wiele niezapomnianych motywów verne’owskich, w tym okręty podwodne, wulkany i tajemnicze postacie posiadające potężne technologie, Zeman postanowił również włączyć motywy i elementy z innych powieści Verne’a^[2]. Na przykład sekwencje podmorskie obejmują odniesienia do Dwadzieścia tysięcy mil podmorskiej żeglugi i samolotu Albatros od Robura Zdobywcy. Inna powieść Verne’a, Tajemnicza wyspa, również mogła dostarczyć pewnych szczegółów.

Film jest również hołdem dla stylu pionierskiego wczesnego twórcy Georgesa Mélièsa. Zeman prawdopodobnie widział prace Mélièsa w Czeskim Narodowym Archiwum Filmowym w Pradze, gdzie dostępne były ręcznie drukowane odbitki Podróży do krainy niemożliwości (1904), La fée Carabosse ou le poignard fatal (1906) i Le Locataire diabolique (1909). Zeman swobodnie wykorzystał detale ze stylu Mélièsa jako inspirację; np. tłok zasilany silnikiem parowym i łódź podwodna były zaadaptowane z Podróży do krainy niemożliwości^[2]. Inne możliwe źródła filmowe to Metropolis Fritza Langa, Pancernik Potiomkin Siergieja Eisensteina, a być może nawet ekranizacja 20 000 mil podmorskiej żeglugi z 1916 roku.

Styl

„Wyspa Back-Cup”: jedna z kilku rycin Léona Benetta wiernie odtworzona w filmie

„Magia powieści Verne’a polega na czymś, co nazwalibyśmy świat romantycznie fantastycznego ducha przygody; świat bezpośrednio związany z tym, co oryginalni ilustratorzy potrafili przywołać w umyśle czytelnika… doszedłem do wniosku, że mój film Verne’a musi pochodzić nie tylko z ducha dzieła literackiego, ale także z charakterystycznego stylu oryginalnych ilustracji i musi zachować przynajmniej wrażenie rycin”.

— Karel Zeman[3].

Film od dawna znany jest ze swojego unikalnego stylu wizualnego, który wiernie odtwarza ten z wiktoriańskich rycin (autorstwa Édouarda Riou, Léona Benetta i innych) przedstawionych w oryginalnych wydaniach powieści Verne’a^[4]. Według córki Karela Zemana, Ludmily Zeman: „Jako dziecko pamiętam, że miałem wszystkie książki z tymi pięknymi rycinami. Naprawdę nie wyobrażam sobie tej historii w żaden inny sposób. I mój ojciec uważał, ponieważ uwielbiał Verne’a [...], może to być tylko dobre powiedzenie, aby użyć tych samych technik.”

Wiele z tych wrażeń powstało w aparacie dzięki projektowi produkcji filmu. Załoga Zeman za wykonane i eksploatowane ebonitu wałki dodać grawerowanie-jak wylęgowych do dekoracji i kostiumów. W recenzji filmu Pauline Kael zauważyła, że „jest więcej pasków, więcej wzorów na ubraniach, wystroju i na samym obrazie, niż normalna osoba może sobie łatwo wyobrazić”^[4]. Aby zakończyć efekt, Zeman i jego ekipa skomponowali film z różnymi formami animacji, w tym tradycyjnymi, wycinanymi i poklatkowymi, a także miniaturowymi efektami i maskowymi obrazami, wszystkie zaprojektowane tak, aby płynnie utrzymywać styl grawerowania^[5]. Nawet klipy filmowe przedstawiające ptaki, fale morskie i inne szczegóły zostały dostosowane do tego efektu, drukując film z wyłożonymi filtrami i zmatowionym tłem nieba^[6].

Aby dopasować grafikę, Zeman polecił swoim aktorom poruszać się w stylowo stylizowany sposób, komentując: „Moi bohaterowie nie mogli nawet kichać, ani drapać się po głowie; musieli całkowicie dostosować się do swojego nierealnego otoczenia”^[3].

Muzyka

Partyturę filmu napisał Zdeněk Liška, ceniony kompozytor filmowy znany ze swoich umiejętności w zakresie muzycznych charakterystyk i humoru, a także z innowacyjnego zastosowania technik muzyki elektronicznej^[7]. W połowie XX wieku był czołowym czeskim kompozytorem filmów fantastycznych. Partytura jest napisana w staromodnym stylu, który uzupełnia oryginalność wizualną^[8] i często budzi w niej wyobraźnię maszynerii filmu^[3].

Tematem przewodnim, przypominającym pozytywkę, jest klawesyn, któremu towarzyszy zespół kameralny instrumentów smyczkowych i instrumentów dętych drewnianych. Temat miłosny, najwyraźniej oparty na piosence „Tit-willow” z komicznej opery Gilbert i Sullivan Mikado, jest również grany przez instrumenty dęte drewniane i stłumiony klawesyn. Partytura Liški obejmuje także różne krótsze wskazówki, takie jak wypełniony krótkim patosem temat zatonięcia statku Amelie, uderzenia klawiatury dopasowane do ataków na gigantyczną ośmiornicę^[8] oraz spokojny finał na orkiestrę smyczkową. Partytura filmu pozostaje jednym z najwybitniejszych dzieł Liški^[7][8].

Premiera i odbiór

Amerykański plakat filmu

Premiera Diabelskiego wynalazku odbyła się w Czechosłowacji 22 sierpnia 1958 roku^[9] i była prezentowana na Expo 58 w Brukseli, gdzie zdobyła Grand Prix na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym^[10]. W następnym roku film zdobył także Sombrero na pierwszym Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Guadalajarze, Czechosłowacką Nagrodę Krytyków Filmowych, Kryształową Gwiazdę Francuskiej Akademii Filmowej i inne nagrody^[11]. We Francji André Bazin pochwalił ten film w Cahiers du cinéma, a Paul Louis Thirard dał pozytywną recenzję w Positif. Reżyser Alain Resnais nazwał go jednym z dziesięciu najlepszych filmów roku. W 2010 roku publikacja czeskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych uznała Diabelski wynalazek za najbardziej udany film w historii czeskiego kina^[12].

Film został sprowadzony do Stanów Zjednoczonych w 1961 roku przez amerykańskiego przedsiębiorcę Josepha E. Levine’a pt. The Fabulous World of Jules Verne. w ramach podwójnego seansu z Bimbo the Great^[13]. Po amerykańskiej premierze zyskał kilku innych wielbicieli. Krytyk New York Timesa Howard Thompson uznał to za „świeże, zabawne i wysoce pomysłowe” z „cudownym wyczuciem trików filmowych”^[14]. Pauline Kael podobnie oceniła film, nazywając go „cudowną fantazją z zawrotną nauką” i dodając, że Zeman „podtrzymuje wiktoriański ton, zachwycając się magią nauki, dzięki czemu Verne wydaje się tak żartobliwie archaiczny”^[4]. Charles Stinson z Los Angeles Times rozpoczął swoją bardzo pozytywną recenzję filmu od powiedzenia: „ Fantastyczny świat Juliusza Verne’a jest właśnie taki. Tym razem okazało się, że autorzy tytułów i agenci prasowi nie przesadzają. Lepiej to obejrzą”^[15]. Dzięki amerykańskiej premierze film został nominowany do nagrody Hugo Award 1966 w kategorii science fiction za najlepszą prezentację dramatyczną^[16]. Film nie odniósł jednak sukcesu kasowego w Ameryce, gdzie ugruntowana tradycja hollywoodzkich filmów science fiction sprawiła, że publiczność oczekiwała większego realizmu, a nie celowo stylizowanej grafiki Zemana^[6].

Bill Warren w encyklopedii filmów science fiction z lat 50. Keep Watching the Skies! napisał, że Diabelski wynalazek był „najlepszym filmem opisanym w tej książce”, a także „najlepszym filmem, jaki kiedykolwiek adaptowano na podstawie dzieła Verne’a”. W 2010 roku komentator Eksperymentalnych rozmów powiedział, że film „musi stać obok Gabinetu doktora Caligari jako jeden z wielkich wizualnych i stylistycznych triumfów filmowego medium” i że proces Zemana „naprawdę musi być postrzegany, uwierzcie”^[17]. W 2011 r. Pisarz science fiction John C. Wright uznał Diabelski wynalazek jako pierwszą pracę steampunkową, a Zemana jako wynalazcę tego gatunku, komentując, że jeśli film „nie jest napędzanym parą Świętym Graalem Steampunku, z pewnością powinien to być”^[18].

Film został pokazany przez Muzeum Sztuki Nowoczesnej w grudniu 2012 r. W ramach wystawy Auteurist History of Film. Kurator filmowy MoMA, Charles Silver, nazwał film „bulgotaniem nad […] niespotykaną wyobraźnią” z „niezaprzeczalnie poetycką bajkową jakością”^[19]. Film został ponownie pokazany w Nowym Jorku w sierpniu 2014 roku przez Film Society of Lincoln Center w ramach serii „Strange Lands: International Sci-Fi”. W The Village Voice Alan Scherstuhl skomentował, że „ręcznie robione oślepienia wciąż olśniewają do dziś... Czy to możliwe, że stare efekty specjalne, uzależnione od sztuczek z kamery i wynalazków teatralnych, wzbudzają w nas coś współczującego, czego nie robią błyszczące piksele, zachęcając nas nie tylko do marzeń razem z fantazją, ale także do jej starannego tworzenia?”^[20].

W 2014 r. Muzeum Karela Zemana w Pradze ogłosiło, że we współpracy z Nadace české bijáky i ČT rozpoczęli całkowitą cyfrową renowację filmu, którego premiera planowana jest we Włoszech na Expo 2015^[21]. Ta przywrócona wersja została wydana w 2015 roku na DVD i Blu-Ray przez Bontonfilm w Czechach. Również w 2015 roku film został wydany w Wielkiej Brytanii na Blu-Ray przez Second Run. Oba wydania nosiły angielski tytuł Invention for Destruction^[22][23]. Oba wydania zawierają oryginalną czeską wersję językową, z angielskimi napisami i wersją z angielską wersją językową^[24].

Przypisy

1. Zuzana Hronová: Vynález zkázy je nejúspěšnější český film všech dob. V New Yorku ho promítalo 96 kin současně. Aktuálně.cz. [dostęp 2020-04-22]. (cz.).
2. Xavier Kawa-Topor: Karel Zeman et Jules Verne: Le cinéma pour île mystérieuse. W: Karel Zeman: Le Méliès tchèque. Malavida Films, 2015, s. 4-9.
3. Andrew Osmond: 100 Animated Feature Films. Londyn: Palgrave Macmillan, 2010, s. 61-63. ISBN 978-1-84457-563-3.
4. Pauline Kael: 5001 Nights at the Movies. Nowy Jork: Henry Holt and Company, 1991, s. 179. ISBN 0-8050-1367-9.
5. Alex Barrett. The Fabulous World of Jules Verne. „Experimental Conversations”. 6, zima 2010. brak numeru strony
6. Bill Warren: Keep Watching the Skies!: American Science Fiction Movies of the Fifties. Jefferson (Pn. Karolina): McFarland, 2010, s. 256–61.. ISBN 978-0-7864-4230-0.
7. Čeněk Gardavský: Contemporary Czechoslovak Composers. Praga: Panton, 1965, s. 280-281. (ang.).
8. Randall D. Larson: Musique Fantastique: A Survey of Film Music in the Fantastic Cinema. Metuchen: Scarecrow Press, 1985, s. 216. ISBN 0-8108-1728-4.
9. Vynález zkázy (1958). Kinobox.cz. [dostęp 2020-04-22]. (cz.).
10. Peter Pišťanek: Karel Zeman Génius animovaného filmu. SME Kultúra, 2009-09-17. [dostęp 2020-04-22]. (cz.).
11. Ludmila Zeman: Karel Zeman filmography. [dostęp 2020-04-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-02-29)]. (ang.).
12. Petra Hubálková: Česká filmová tvorba pro děti. Ahoj Česká republika. [dostęp 2010-09-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-10-15)]. (cz.).
13. Jeff Stafford: A STRANGE INTRODUCTION TO KAREL ZEMAN – THE CZECH VISIONARY. MovieMorlocks.com, 2007-03-24. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-05)]. (ang.).
14. Howard Thompson. 2 From Abroad: 'World of Jules Verne' and 'Bimbo the Great'. „The New York Times”, 1961-06-29. Nowy Jork. brak numeru strony
15. Charles Stinson. 'World of Jules Verne' Archaic Yet Prophetic. „Los Angeles Times”. A10, 1961-09-22. brak numeru strony
16. 1962 Hugo Awards. The Hugo Awards. World Science Fiction Society. [dostęp 2020-04-22]. (ang.).
17. Alex Barrett. The Fabulous World of Jules Verne. „Experimental Conversations”. 6, 2010. Cork Film Centre. brak numeru strony
18. John C. Wright: Steampunk is a Diabolical Czech Invention. John C. Wright's Journal, 2011-02-19. [dostęp 2020-04-22]. (ang.).
19. Charles Silver: Karel Zeman’s The Fabulous World of Jules Verne. Inside/Out. MoMA, 2012-12-04. [dostęp 2020-04-22]. (ang.).
20. Alan Scherstuhl: The "Strange Land: International Sci-Fi" Series Boasts Handmade Wonders. The Village Voice, 2014-06-20. [dostęp 2020-04-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-02-23)].
21. Jan Velinger: Karel Zeman Museum offers special programmes in summer. Radio Prague International, 2014-07-25. [dostęp 2020-04-22]. (ang.).
22. Vynález zkázy. Bontonfilm. [dostęp 2020-04-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-10-30)]. (cz.).
23. Invention for Destruction (Vynález zkázy) A film by Karel Zeman. Second Run DVD. [dostęp 2020-04-22]. (ang.).
24. Blu-ray Invention for Destruction (aka The Fabulous World of Jules Verne). Karel Zeman Museum. [dostęp 2020-04-22]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-02-03)]. (ang.).

Linki zewnętrzne

• Diabelski wynalazek w bazie IMDb (ang.)
• Diabelski wynalazek w bazie Filmweb