Chausson

Autobus Chausson APH-1 („z ryjkiem”) – model najwcześniej eksploatowany w Warszawie

Autobus Chausson w Paryżu

Autobus Chausson w Warszawie

Autobus Chausson AH 48 w Warszawie w 1947

Chausson APH-1 na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie w 1960

Chausson (czytaj: szosą) – marka autobusów produkowanych w latach 1942–1970 przez francuską firmę Société Anonyme des Usines Chausson. Autobusy te były eksportowane do wielu krajów, w tym do Polski.

Historia

Firma Chausson została założona w 1907 pod nazwą Ateliers Chausson Frères (zakłady braci Chausson) przez Gastona i Jules’a Chaussonów. Firma produkowała wymienniki ciepła (w tym chłodnice do silników) i inne artykuły blacharskie. Firma stała się ważnym elementem francuskiego przemysłu motoryzacyjnego, dla którego wytwarzała półfabrykaty. W czasie pierwszej wojny światowej Chausson współpracował z lotnictwem, dla którego opracował chłodnice do samolotów SPAD. Na pamiątkę znak firmowy został ozdobiony bocianimi skrzydłami.

W latach 30. XX wieku firma pozyskała od firmy Budd technologię produkcji nadwozi całkowicie metalowych. W 1935 Chausson przejął upadającą (piątą na rynku francuskim) firmę produkującą samochody Chenard&Walcker, której był głównym wierzycielem. Firma ta mieściła się w sąsiednim (siedziba Chaussona była w Asnières) Gennevilliers pod Paryżem. Pod tą marką, jeszcze przed drugą wojną światową, zaprojektowano samonośny furgon.

Studia mechaniczne i transportowe podjęte przez Pierre’a Chaussona (syna założyciela), w przewidywaniu rozwoju powojennego, doprowadziły do wyprodukowania w lipcu 1942 – w oparciu o wyżej wymieniony furgon – autobusu Chausson AP-01. Autobus ten we Francji nazywany był Chausson-nez-de-cochon (świński ryj). Z tyłu autobus miał jedno okno pośrodku.

W ciągu pięciu powojennych lat firma doznała poważnego rozwoju. Pierwszy model autobusu był następnie modyfikowany. Dodano m.in. dwa okna w tylnej ścianie po bokach, zmieniano liczbę drzwi i układ siedzeń. Pierwotnie był to pojazd wyłącznie do komunikacji międzymiastowej. Kolejne modele oznaczano AP-2 i AP-3. W latach 40. stosowano oznaczenia typów kolejnymi latami – 47, 48, 49 dodawanymi do liter. W 1952 zmieniono całkowicie ścianę czołową i zmodyfikowano sylwetkę. Wtedy też oznaczenia cyfrowe dodawane do liter przybrały formę zaczynającą się od 52: 520, 521, 522. W bocznej powierzchni dachu często stosowano – tak jak w autobusach turystycznych – małe okienka. Następnie podniesiono dach poszerzając pas okienny i zmieniając tylną ścianę na płaską. Było to radykalne przystosowanie pojazdu do funkcji miejskiej. Autobusy Chausson obsługiwały nawet połączenie Paryż-Bombaj – był to model o nowym kadłubie Chausson AN.

Równolegle z oznaczeniami fabrycznymi stosowane były oznaczenia handlowe charakteryzujące konkretne autobusy. Były to oznaczenia:

• AHE – fr. autobus Hotchkiss essence – autobus z silnikiem benzynowym Hotchkiss,
• APH – fr. autobus Panhard huile – autobus z silnikiem wysokoprężnym Panhard,
• ASH – fr. autobus Somua huile – autobus z silnikiem wysokoprężnym Somua (Cztery przedwojenne autobusy Somua z 1928 zostały uruchomione po wojnie w Warszawie a następnie zlikwidowane w 1949. Autobus Somua Six z otwartą platformą z 1928 odrestaurowano w Warszawie, gdzie wyjechał na stołeczne ulice w 2020^[1][2].)

Nadwozia autobusów Chausson były także wykorzystywane do budowy trolejbusów, jak np. w Hawrze, gdzie zbombardowana została sieć tramwajowa. Stosowano tu osprzęt np. firmy Vetra (trolejbusy Vetra zakupywano dla Warszawy, jednak z własnymi nadwoziami).

Firma była dostawcą blacharki dla samochodów francuskich, szczególnie dla głównych akcjonariuszy – Peugeot i Renault. Autobusy Berliet eksploatowane w Warszawie miały np. chłodnice firmy Chausson.

Firma została przejęta przez firmę Saviem, w związku z czym znikł uskrzydlony znak i nazwa była pisana zwyczajnym pismem. Ostatnim modelem autobusu Chausson był SC-4B, gdzie SC oznaczało Saviem-Chausson. Jego następcą był już Saviem SC-10, czyli francuski autobus standardowy. Następnie firma Saviem weszła w skład koncernu Renault Vehicules Industriels (pojazdy użytkowe Renault) w 1977 i marka ta znikła.

Ostatnie autobusy Chausson w Warszawie wycofano w 1969, a w Paryżu (modele APV i APVU) w 1976.

Marka Chausson dotyczyła jeszcze wyrobów innych niż autobusy. Mimo wieloletniej walki – od 1983 – o utrzymanie firmy, lata Chaussona dobiegły końca, a „mityczna marka” znikła ostatecznie. Firma została ostatecznie zlikwidowana w 2007 (22 kwietnia 2007 odbyło się pożegnanie z nią pracowników i mieszkańców) na terenie fabryki w Grennevillers, a akta przekazane zostały do archiwum państwowego.

Słowo fr. chausson jest także wyrazem pospolitym i oznacza obuwie domowe (szereg wyrazowy fr. chaussee – szosa, fr. chaussettes – skarpetki, fr. chaussure – obuwie, skąd ludowe tłumaczenie „szosowiec”) oraz ciastko (np. fr. chausson au pommes – jabłecznik). W języku technicznym oznacza elastyczną podkładkę w formie miski pełniącą rolę „buta”.

Autobusy Chausson w Polsce

Autobusy Chausson były po II wojnie światowej eksportowane m.in. do Polski. W Warszawie od końca lat czterdziestych do lat sześćdziesiątych był to podstawowy typ autobusu miejskiego (wycofano je w 1969). Zakupiono je w latach 1947-1949 i 1954-1959. Przedsiębiorstwa komunikacji miejskiej zastępowały nimi uciążliwe w ruchu miejskim autobusy Mávag, które przekazywano Państwowej Komunikacji Samochodowej. W Warszawie stosowano autobusy dwudrzwiowe. Z dalszego importu zrezygnowano m.in. ze względu na trudności w zaopatrzeniu w części.

Zakupione przez Polskę Chaussony były nowoczesnymi autobusami o metalowych nadwoziach samonośnych. Odznaczały się bardzo dobrymi własnościami eksploatacyjnymi. Mimo specyficznego układu kół (pojedyncze z tyłu), dobrze znosiły skrajne obciążenia, występujące wówczas w polskich miastach. Miały ekonomiczny silnik wysokoprężny z wtryskiem pośrednim, charakteryzującym się miękką i cichą pracą oraz dobrą elastycznością. Osiągały przebiegi 600-800 tys. km i charakteryzowały się niskim zużyciem paliwa.

Ponadto:

• autobus Chausson APV z podwyższonym dachem (wersja miejska) był wozem transmisyjnym Telewizji Polskiej (Telewizja Katowice),
• autobus Chausson AH48 w 1957 rozpoczął służbę jako ruchoma biblioteka w Warszawie^[3]
• autobus Chausson APH521 w 1961 został przebudowany na ruchome kino w Warszawie^[4]
• osie kierowane ze skasowanych Chaussonów zostały zastosowane jako osie tylne w pierwszych polskich przegubowcach Jelcz, tak w Miejskim Przedsiębiorstwie Autobusowym w Warszawie, jak i w Jelczańskich Zakładach Samochodowych,
• firma Chausson brała udział w konstruowaniu kabiny samochodu ciężarowego Star 28 i Star 200,
• w Berlietach PR100, które często stały uszkodzone na ulicach Warszawy z otwartymi drzwiami komory silnikowej, można było zauważyć napis Chausson na chłodnicach,
• w niektórych ostatnich autobusach Ikarus montowanych w Warszawie jako przypomnienie rozwiązania z Chaussona, zamontowano teleskopowe drążki związane z przednimi drzwiami składanymi mające zapewnić wygodne wsiadanie oraz zabezpieczenie przez zasłanianiem widoku kierowcy.
• 11 autobusów Chausson APH 521 zostało skierowanych do Szczecina, gdzie stanowiły prawie 26% parku (były to autobusy – prócz jednego – z serii malowanych na kremowo dla warszawskich linii pospiesznych). Jeździły tam przez dwa lata (1958-1960), kiedy to „upomniała się o nie Warszawa” – pokazuje to^{[według kogo?]} jakie były one cenne w warunkach gospodarki socjalistycznej, oraz że przewoźnicy nie mogli wówczas kupić dowolnego autobusu bez decyzji politycznej.

W Polsce zachował się jeden egzemplarz autobusu Chausson APH521 (1954) przekazany stołecznemu Muzeum Techniki (od 2017 Narodowe Muzeum Techniki) przez Miejskie Przedsiębiorstwo Autobusowe. Autobus nie doczekał się renowacji. W 2007 miłośnicy komunikacji miejskiej sprowadzili spod Brukseli do Warszawy, przy pomocy Miejskich Zakładów Autobusowych w Warszawie, egzemplarz autobusu starszego typu – ze „świńskim ryjkiem” czyli Chausson AH 48 z 1950^[5]. 18 maja 2010 Klub Miłośników Komunikacji Miejskiej w Warszawie rozpoczął jego remont, w celu przywrócenia go do ruchu. Renowacja zakończyła się sukcesem w 2013. Oba autobusy są jednymi z najcenniejszych zabytków motoryzacyjnych w Polsce^{[według kogo?]}.

Chausson APH 47-49 posiadał 4-biegową skrzynię biegów, natomiast APH 521 – 5-biegową.

Silnik wysokoprężny Panhard 4HL – dane techniczne polskich wersji autobusów^[6]:

• Średnica cylindra/ Skok tłoka (mm): 110/150
• Cztery cylindry
• Poj. skokowa (litry): 5,7
• Moc nominalna (KM): 80
• Obroty nominalne (1/min): 2000
• Wtrysk pośredni
• Wtryskiwacze czopikowe
• Komora spalania z zasobnikiem powietrza
• Ciśnienie wtrysku (atm): 145
• Układ paliwa: system Bosch
• Chłodzenie cieczą, wymuszone
• Dwuzakresowy regulator obrotów
• Rozrząd (Ssanie): otwarcie 8 stopni przed GMP, zamknięcie 44 stopnie po DMP
• Rozrząd (Wydech): otwarcie 44 stopnie przed DMP, zamknięcie 8 stopni po GMP

Literatura

• R. Brennek, Autobusy i trolejbusy. Opisy techniczne, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa 1964
• APV – Le dernier Chausson,Charge Utile nr 115 lipiec 2002
• J. Dąbrowski, D. Nalazek, M. Stiasny, Warszawskie autobusy i trolejbusy, Betezda, Rybnik 2005
• R. Grochowiak, W. Małkiewicz, Świnoujście. Historia komunikacji miejskiej i przeprawy promowej, Kolpress, Poznań 2007
• R. Grochowiak, W. Molewicz, Autobusy komunikacji miejskiej w Szczecinie 1928-2008, Muzeum Techniki i Komunikacji – Zajezdnia Sztuki w Szczecinie, Szczecin 2008
• T. Mazurek, J. Kubalski, Komunikacja miejska, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa 1968
• J.M. Masqué, Les glorieuses années Chausson, Gennevilliers Magazine, Octobre 2003
• J. Pawłowski, Nadwozia samochodowe. Projektowanie, mechanika i konstrukcja, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa 1964
• Samochody od A-Z, Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, Warszawa 1961

Przypisy

1. Transport Publiczny mobile [online], transport-publiczny.pl [dostęp 2020-10-17] .
2. Ten autobus był wizytówką przedwojennej Warszawy. Somua Six wróciła na ulice miasta. - GAZETA dziennik Polonii w Kanadzie [online], gazetagazeta.com [dostęp 2020-10-17]  (ang.).
3. Biblioteka przychodzi do człowieka - e-kartka z Warszawy [online], ekartkazwarszawy.pl [dostęp 2020-02-29]  (pol.).
4. Drugie „życie” warszawskich autobusów [online], omni-bus.eu [dostęp 2020-02-29]  (pol.).
5. Chausson AH 48 #395 [online], kmkm.waw.pl [dostęp 2017-11-22] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-20]  (pol.).
6. Inż. Adam Tuszyński. Samochodowe silniki wysokoprężne. Wydawnictwa Komunikacyjne. Warszawa, 1954.

Źródła internetowe

• www.fomcc.de/fordsetzung [1],
• www.imcdb.org/vehicles.php [2](autobusy Chausson w filmach),
• www.ecole.org,[3]
• leparisien.com,[4]
• www.standard216.com,[5]
• www.amtuir.org,[6]
• www.archivesnationales.culture.gouv.fr,[7]
• www.rafalwodzicki.prv.pl,[8]
• www.ztm.waw.pl [9]
• www.przegubowiec.com [10]
• https://web.archive.org/web/20150528221750/http://www.car-histo-bus.org/documents/32.pdf

Kontrola autorytatywna (producent samochodów):

• ISNI: 0000000122869784
• VIAF: 133304913
• LCCN: n2008067667
• SUDOC: 026641054