Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka

Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka

Азәрбајҹан Совет Сосиалист Республикасы
Азербайджанская Советская Социалистическая Республика

republika radziecka
1920–1991
Godło Flaga
Hymn: Hymn Azerbejdżańskiej SRR
Dewiza: Бүтүн өлкәләрин пролетарлары, бирләшин! Bütün ölkələrin proletarları, birləşin! (Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!)
Państwo	ZSRR
Siedziba	Baku
Data powstania	28 kwietnia 1920
Data likwidacji	30 sierpnia 1991
Powierzchnia	86 600 km²
Populacja  • liczba ludności	7 037 900
• gęstość	81,3 os./km²
Języki urzędowe	azerski, rosyjski
Położenie na mapie

Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka, Azerbejdżańska SRR, radziecki Azerbejdżan (ros. Азербайджанская Советская Социалистическая Республика, azer. Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası/Азәрбајҹан Совет Сосиалист Республикасы) – jedna z republik związkowych ZSRR.

Powołanie republiki

Republika została ustanowiona w 1920 roku w wyniku najazdu Rosji Radzieckiej na niepodległą Demokratyczną Republikę Azerbejdżanu, powołaną w 1918 roku po rozpadzie Imperium Rosyjskiego.

Przynależność państwowa

W marcu 1922 Azerbejdżańska SRR weszła w skład Federacyjnego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich Zakaukazia jako jedna z czterech republik (łącznie z Abchaską SRR, Gruzińską SRR i Armeńską SRR). W grudniu 1922 Związek ten został przekształcony w Zakaukaską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Radziecką (Zakaukaską FSRR), która z dniem 30 grudnia 1922 weszła jako współzałożyciel w skład nowo utworzonego ZSRR.

Po rozwiązaniu Zakaukaskiej FSRR w roku 1936 Azerbejdżańska SRR stała się republiką związkową bezpośrednio wchodzącą w skład ZSRR.

5 lutego 1991 Rada Najwyższa Azerbejdżańskiej SRR postanowiła o zmianie nazwy kraju na Republikę Azerbejdżanu^[1], a 30 sierpnia 1991 o niepodległości republiki^[2].

Terytorium i granice

W początkach władzy radzieckiej (1922) terytorium Azerbejdżańskiej SRR zostało powiększone kosztem Gruzińskiej SRR o rejon Zakatały (wraz z Biełokanem i Qax)^[3]. Zmiany granicy z Gruzją okazały się trwałe.

W latach 1922–1924 ustalano też przebieg granic między Armeńską SRR a Azerbejdżańską SRR^[4]. Ostatecznie w skład Azerbejdżańskiej SRR weszły dwie autonomiczne jednostki: od 1923 roku Nagorno-Karabachski Obwód Autonomiczny oraz (od 1924 roku) Nachiczewańska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka.

W latach 1923–1930 istniały również przejściowo jednostki administracyjne, w których początkowo planowano autonomię dla zamieszkujących je Kurdów; tzw. Czerwony Kurdystan istniał najpierw jako ujezd (1923–1929), a następnie efemeryczny okręg kurdyjski (1930)^[4]. Ośrodkiem administracyjnym terenów kurdyjskich był Laçın.

Zmiany granicy armeńsko-azerskiej następowały także w latach 1925–1936 (na rzecz Armenii przekazano rejon jeziora Arpi, jednak głównie były to zmiany powiększające tereny pod władztwem Azerbejdżańskiej SRR kosztem Armenii)^[4].

W 1946 roku władze Azerbejdżańskiej SRR zaangażowały się w tworzenie separatystycznej republiki na terenie sąsiadującego Iranu.

Od 1988 do ogłoszenia niepodległości w 1991

W 1988 roku rozpoczęły się zamieszki na tle etnicznym (m.in. Masakra w Sumgaicie), a następnie otwarty konflikt między Armeńską SRR a Azerbejdżańską SRR.

W 1988 powstał Ludowy Front Azerbejdżanu, będący początkowo organizacją akceptowaną przez władze komunistyczne na fali pieriestrojki i głasnosti, następnie mającą charakter masowego ruchu opozycyjnego wobec władzy radzieckiej. W styczniu 1990 w czasie manifestacji Frontu głoszone były coraz bardziej radykalne hasła antyrządowe, w tym wezwania do siłowego obalenia rządu Komunistycznej Partii Azerbejdżanu^[5]. 13 stycznia 1990 wiec Frontu w Baku zmienił się w antyormiański pogrom^[6]. W pogromie Ormian zginęło od 66 do 86 osób, zaś 200-300 zostało rannych.

W kolejnych dniach co bardziej radykalni działacze Frontu otwarcie wzywali do wysiedlenia Ormian z Azerbejdżańskiej SRR, a kierownictwo organizacji nie potrafiło panować nad tymi wystąpieniami^[7]. W celu stłumienia ruchu kierowanego przez Front w dniach 19–20 stycznia 1990 wojska radzieckie przeprowadziły pacyfikację Baku, w której zginęły 132 przypadkowe osoby cywilne, zaś ponad 600 zostało rannych^[8].

Na fali wydarzeń ze stycznia 1990 roku nowym I sekretarzem partii komunistycznej został Ayaz Mütəllibov, który we wrześniu 1990 zapewnił zwycięstwo partii komunistycznej wygraną w wyborach, a w marcu 1991 zorganizował referendum, w którym ludność republiki wypowiedziała się w sprawie pozostawania państwa w ZSRR. Głosowanie, przy wysokiej frekwencji (74,9%), zakończyło się oficjalnie wynikiem 93,3% za status quo^[9].

Od lutego 1991 kraj funkcjonuje jako Republika Azerbejdżanu. Niepodległość została ogłoszona po klęsce w sierpniu 1991 puczu moskiewskiego; we wrześniu rozpisano wybory, w których wybrano pierwszego prezydenta republiki. Rozwiązanie ZSRR 8 grudnia 1991 na mocy układu białowieskiego nie miało dla nowego państwa praktycznego znaczenia (choć nie dopełniono procedur wystąpienia z ZSRR), jednak 21 grudnia Azerbejdżan przystąpił do Wspólnoty Niepodległych Państw.

Komunistyczna Partia Azerbejdżanu

11 lutego 1920 w Baku odbył się półlegalny zjazd, na którym utworzono Komunistyczną Partię Azerbejdżanu, która stała się partią rządzącą przez cały okres istnienia republiki. Na kongresie dominowali liczebnie działacze lewicowej partii Hümmət i to oni objęli w nowej partii zdecydowaną większość stanowisk kierowniczych^[10]. Byli działacze tej organizacji odgrywali w Komunistycznej Partii Azerbejdżanu znaczącą rolę do czasów objęcia stanowiska I sekretarza partii przez Mir Cəfər Bağırova i wielkiej czystki, gdy zostali poddani zmasowanym represjom i w zdecydowanej większości skazani na śmierć po sfingowanych procesach^[11].

Komunistyczna Partia Azerbejdżanu ogłosiła samorozwiązanie w 1991 roku, a jej ostatni pierwszy sekretarz Ayaz Mütəllibov w październiku 1991 został prezydentem państwa.

Jeden z wcześniejszych pierwszych sekretarzy partii, Heydər Əliyev (pełniący tę funkcję w latach 1969–1982), został jednym z pierwszych prezydentów Azerbejdżanu po odzyskaniu niepodległości (dwie kadencje w latach 1993–2003; po zakończeniu kadencji funkcję prezydenta objął jego syn İlham Əliyev).

Pierwsi sekretarze Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Azerbejdżanu

• Mirzə Davud Hüseynov: kwiecień–lipiec 1920
• Wiktor Nanejszwili: czerwiec–wrzesień 1920
• Jelena Stasowa: wrzesień 1920
• Władimir Dumbadze: wrzesień–październik 1920
• Grigorij Kaminski: 1920–1921
• Siergiej Kirow: 1921–1925
• Ruhulla Axundov: 1925–1926
• Lewon Mirzojan: 1926–1929
• Nikołaj Gikało: 1929–1930
• Władimir Połonski: 1930–1933
• Ruben Rubenow: 1933
• Mir Cəfər Bağırov: 1933–1953
• Mir Teymur Yaqubov: 1953–1954
• İmam Mustafayev: 1954–1959
• Vəli Axundov: 1959–1969
• Heydər Əliyev: 1969–1982
• Kamran Bağırov: 1982–1988
• Əbdürrəhman Vəzirov: 1988–1990
• Ayaz Mütəllibov: 1990–1991

Przypisy

1. Закон Азербайджанской ССР «Об изменении в наименовании Азербайджанской ССР» z 5 kutego 1991, № 4-ХII (ros.) [dostęp 2016-12-29].
2. Декларация ВС Азербайджанской Республики О восстановлении государственной независимости Азербайджанской Республики 30 sierpnia 1991, № 179-ХII (ros.) [dostęp 2016-12-29].
3. Andrew Andersen (Э. Андерсен), Тающая Грузия: Территориальные изменения в годы установления и закрепления советской власти (1921-1922) na http://www.conflicts.rem33.com/GEORGIA.htm (ros.) [dostęp 2016-12-27].
4. Andrew Andersen, George Egge, Armeno-Azerbaijani Territorial Dispute And The Formation of The USSR (1920-1936): How The Time Bomb Was Planted na www.conflicts.rem33.com [dostęp 2016-12-29].
5. Piotr Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 165. ISBN 978-83-7780-532-9.
6. Piotr Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 162–164. ISBN 978-83-7780-532-9.
7. Piotr Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 166. ISBN 978-83-7780-532-9.
8. Piotr Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 171 i 174. ISBN 978-83-7780-532-9.
9. Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 141. ISBN 83-7436-037-2.
10. Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 85–86. ISBN 83-7436-037-2.
11. Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 113–115. ISBN 83-7436-037-2.

Kontrola autorytatywna (państwo historyczne):

• ISNI: 0000000123091396
• VIAF: 140653300
• LCCN: n80089802
• GND: 1023252-7
• J9U: 987007552490705171