Tractat de Tordesillas, folio 6 recto, Bibliotèca nacionala de Lisbona
Lo tractat de Tordesillas es un tractat internacional establit lo 7 de junh de 1494 per establir lo partiment del Mond Nòu, considerat coma terra nullius, entre las doas poténcias colonialas emergentas, Espanha e Portugal, amb per linha de partiment un meridian nòrd-sud localizat a 370 lègas (1 770 km) a l'oèst de las illas del Cap Verd — meridian que se situariá ara a 46° 37' oèst.
Segon aquel tractat, lo reialme de Castelha, e las illas Canàrias, venguèron a la corona espanhòla, alara que l'Archipèla de Madèira, las Açòres e las illas del Cap Verd, e tanben lo drech de conquèsta del reialme de Marròc (reialme de Fès) e lo drech de navegacion al sud del parallèl de las Canàrias, venguèron al reialme de Portugal.
Brasil, descobèrt per Pedro Alvares Cabral aprèp la concluson del tractat, venguèt de fach jos la sobeiranetat portuguesa.
La linha de partiment segon la bulla Inter cætera (en puntejats), segon lo tractat de Tordesillas (en violet), e lo seu prolongament segon lo tractat de Saragossa (en verd)La linha de partiment sul planisfèr de Cantino (1502)
Aquel tractat vòl resòlvre los conflites nascuts amb la descobèta del Mond Nòu per Cristòl Colomb. En 1481, la bulla papalaÆterni regis assegurèt al Portugal totas las tèrras al sud de las Canàrias. En mai de 1493, lo papa Alexandre VI, decretèt per la bulla Inter cætera que las tèrres nòvas descobèrtas situadas a l'oèst d'un meridian a 100 lègas de las illas del Cap Verd venguen a Espanha, e aqulas a l'èst al Portugal; la bulla exclusissiá tota tèrra ja coneguda jol contraròtle d'un Estat crestian. Aquel partiment descontentava lo rei Joan II de Portugal, que comencèt de negociacions amb los reis catolics, argüent qu'aquel meridian devesís lo glòb e mermava las pretencions espanhòlas en Asia, çò per lo desplaçar cap l'oèst. Obtenguèt atal la proprietat sus las tèrras descobèrtas fins a 370 lègas a l'oèst del Cap Verd. Aquel tractat fa obstacle a la bulla d'Alexandre VI, d'origina espanhòla, mas foguèt aprovada pel papa Juli II dins una bulla nòva en 1506.
Las tèrras nòvas èran encara pauc conegudas e las mesuras aproximativas; l'America èra donc teoricament tota entièra als Espanhòls. Pasmens, quand Pedro Alvares Cabral descobriguèt Brasil, en 1500, la partida orientala foguèt atribuida al Portugal. Espanha aviá pas los mejans per asegurar lo partiment, podava pas empachar l'espandiment portugués al Bresil.
A las autras poténcias maritimas europèas (França, Anglatèrra, Païses Basses…) lor foguèt negat quin que siá drech sus las tèrras nòvas. Dins un primièr temps deguèron recòrrir a piratariá e a la contrabanda per beneficiar de las riquessas del Mond Nòu abans que, amb l'apareisson del protestantisme, fòrajetèron l'autoritat pontificala. Lo rei de França Francés Ièr demandèt a obtenir la «la clausula del testament d'Adam que l'excluiriá d'aquel partiment».
Amb la circumnavegacion de Magellan, un nòu diferent nasquèt per localizar la partida orientala d'aquel meridian a l'entorn del glòb. Una de las tèrras en debat entre ambedos signataris es l'archipèla de las Molucas, granda zona de provesiment en espècias. Aprèp de nòvas estipulacions, lo tractat de Saragossa, signat lo 22 d'avril de 1529, estabilguèt la seguida del meridian a 297,5 lègas a l'oèst d'aquela archipèla, al benefici de Portugal, a Espanha se li atribuiguèt una compensacion financièra.
La colonizacion ispanoportuguesa de las Americas
Los Espanhòls foguèron los primièrs a s’installar a Mond Nòu. Aprèp la descobèrta de las Antilhas per Cristòl Colomb, Espanha e Portugal se,repartiguèron l’America amb lo Tractat de Tordesillas, en 1494.
Cap autre Estat reconeguèt lo tractat de Tordesillas, mas la supremacia navala incontestabla d'Espanha e de Portugal lor permèt de lo far respectar pendent un sègle. Los Espanhòls se contentèron d'en primièr d'ocupar las Antilhas, onte pensavan prene d'aur ; mas, amb l'escac de lor recerca, avent aprés dels indigèns qu'auriá de grands jaciments de metal preciós sul continent, comencèron la conquèsta quinze ans aprèp la mòrt de Cristòl Colomb.
Alara que l'Empèri portugués fondava sonque d'estacions maritimas, l'Empèri espanhòl se caracteriziá per la presa de poder sus las tèrras conqueridas. Un pòble nòu mestissat se formèt, los creòls, qu'installèt durablament l'influéncia espanhòla en America. Al contrari, los Portugueses sonque frequentavan los pòrts « exotics » per enviar de merças a Lisbona. La capitala portuguesa venguèt un grand magazin d'espècias ont tota Euròpa veniá se fornir.
La poténcia portuguesa durèt Aprèp de 75 ans. A la fin del sègle XVI, los Olandeses prenguèron a Lisbona la mai preciosa de la lor colonias, las illas de la Sonda. Los reis d'Espanha, eles, organizavan lors nòvas conquèstas de biais a los sometre a la metropòli. Las diferentas colonias èran governadas per de nauts foncionaris enviats d’Espanha, vice-reis, capitans o generals. Coma los Portugueses, los Espanhòls se reservavan lo monopòli de las ventas dels produchs exotics en Euròpa.
Lo tractat de Tordesillas venguèt vertadièrament caduc quand las mai potèncias (França, los Païses Basses e lo Reialme Unit) dispausèron d'una flòta navala sufisenta per afrontar l'interdit ispanoportugués. En mai de la presa de quelques colonias espanòlas, las autras poténcias contunhèron la colonizacion dins las tèrras mai al Nòrd, coma los Estats Units d'America e Canadà, pau o pas colonizats pels Espanhòls.
(es) Bernd Schröter et Karin Schüller (dir.), Tordesillas y sus consecuencias : la política de las grandes potencias europeas respecto a América Latina, 1494-1898 (congrés scientific internacional del Departament d'Istòria iberica e latinoamericana de l'Universitat de Colonha, decembre de 1994), Vervuert, Francfòrt de Men ; Iberoamericana, Madrid, 1995, 260 p.
(es) Jesús Varela Marcos, El Tratado de Tordesillas en la política atlántica castellana, Universidad de Valladolid, 1997, 128 p. ISBN: 84-7762-686-3
(fr) Michel Balard et Alain Ducellier (dir.), Le partage du monde : échanges et colonisation dans la Méditerranée médiévale (actes del 3n Congrés sus la colonizacion medievala organizat pel Gropament de recerca n° 927 del CNRS), Publications de la Sorbonne, París, 1998, 493 p.ISBN: 2-85944-345-2
(fr)Régis Debray, Christophe Colomb, le visiteur de l'aube. Suivi des Traités de Tordesillas (traduits de l'espagnol par Bernard Lesfargues et présentés par Bartolomé Bennassar), La Différence, París, 1991, 124 p. ISBN: 2-7291-0727-4
(pt) Luís Adão da Fonseca et Maria Cristina Cunha (dir.), O Tratado de Tordesilhas e a diplomacia luso-castelhana no século XV, Ed. Inapa, Lisbonne, 1991, 91 p. ISBN: 972-9019-36-3
