Article primièr de la Declaracion dels dreches de l'òme en arpitan:
Articllo premiér (1) :
Tuis los étres humens nêssont libros et pariérs en dignitât et en drêts. Ils ant rêson et conscience et dêvont ag·ir los yons devérs les ôtros dens un èsprit de fratèrnitât.
Las lengas de la Galloromània. 3 Extension actuala de l’arpitan.[1] 4 Extension de l’arpitan abans lo s. XIII.[2],[3]
L'arpitan ancian se destrièt tre lo s. VII[4]. D'ora perdiguèt de territòris manjats pel francés (nòrd de la Franca Comtat, Sud Èst de Borgonha), e sustot per l'avançada germanica en Soïssa. La frontièra amb l'occitan foguèt cambiadissa, que se pensa que Moriana foguèt arpitanizada entre lo s. VIII e lo s. XIII.
Territòri
Situacion del francoprovençal (verd e gris) a respècte dels sieus vesins occitan (ròse) e francés (blau).
Longtemps la lenga manquèt d'un sentiment de consciéncia unitària e tre lo sègle XIII, subiguèt una diglossia creissenta al profièch del francés. Lo nom de francoprovençal apareguèt en 1873 quand lo lingüista friolan Graziadio Isaia Ascoli metèt en evidéncia la realitat d'aquela lenga. Segon el èra un intermediari entre lo francés e l'occitan (que lo sonava "provençal"), d'aquí "francoprovençal". Al sègle XX, de lingüistas coma l'abat Pierre Gardette e Gaston Tuaillon an demostrat qu'aquela lenga es pas un simple intermediari e que ten de caractèrs pròpris.
En Soïssa s'emplega dempuèi de sègles lo tèrme romand per designar los parlars francoprovençals. Aqueste mot es mens conegut dins la partida francesa del domèni, rason per qué venguèt pas propausat coma denominacion de la lenga.
Tre los ans 1970 se prepausèt doncas de cercar de noms alternatius a la lenga.
Dins las publicacions scientificas en francés, s'es remplaçat la grafia amb un jonhent "franco-provençal" per la grafia soudada "francoprovençal" que mòstra simbolicament l'unicitat de la lenga.
Un militant cultural de la Val d'Aosta, Joseph Henriet, a prepausat los tèrmes arpitan per la lenga (a partir de Arpes "Alps" e de la fin d'[occ]itan) e Arpitània pel territòri lingüistic.
Dins la Soïssa s'emplèga lo tèrme romand mas aqueste mot es emplegat sobretot en Soïssa.
Uèi lo dia lo tèrme francoprovençal encara es lo mai utilizat mas arpitan a un succès creissent dins lo movement de recuperacion lingüistica. Divèrses tèrmes coma burgondés (burgondês), burgondian e romand an pas agut ges de succès.
Lo tèrme diglossic de «patés» (en arpitan patouès, patês; en francés patois) es l'apelacion mai frequenta, en defòra dels tèrmes que mòstran una consciéncia de lenga.
Caracteristicas
Amudiment de las consonantas oclusivas dentalas e velaras, entre doas vocalas (coma en francés, en occitan vivaroalpenc e en occitan èst-borbonés, mas contrariament a la rèsta de l'occitan). Ex: fp. via, amia = oc. vida (via), amiga (amija) = fr. vie, amie.
Preséncia de l'accent tonic e de las sillabas atònas finalas (coma en occitan e coma dins la màger part de las lengas romanicas, mas contrariament al francés): fp. lan-na, velâjo[ˈlãna, vəˈlɑːdzo] = oc. lana, vilatge[ˈlanɔ, biˈlatʃe] = fr. laine, village[lɛn, vilaʒ].
Palatalizacion de ca e ga en cha e ja (coma en nòrd-occitan, en retoromanic e en francés). Ex: fp. chantar = oc. c(h)antar = fr. chanter.
Passatge frequent de l a r en fin de sillaba. Ex: fp. arba = oc. alba (auba) = fr. aube.
Mantenement de a tonica en general (coma en occitan) mas diftongason d'aquela a en ié après consonanta palatala (coma en francés). Ex: fp. prât, chiévra = oc. prat, c(h)abra = fr. pré, chèvre.
Mantenement de -a finala atòna en general (coma en occitan) mas palatalizacion d'aquela a en e (prononciada [ə] o [i] o amudida) après una consonanta palatala (fenomèn proche de la -e finala amudida del francés). Ex: fp. vela, vache = oc. vila, vac(h)a = fr. ville, vache.
Terminason -o dels vèrbs a la primièra persona del singular (coma en occitan vivaroalpenc). Ex: fp. parlo = oc. parli (parlo) = fr. je parle.
Terminason frequenta -o, tipica dels noms e adjectius masculins (coma en italian, espanhòl e portugués). Ex: fp. larjo, vèrbo = oc. larg (large), vèrb (vèrbe) = fr. large, verbe.
Forma fòrça particulara de dos adjectius possessius: fp. noutron, voutron = oc. nòstre, vòstre = fr. notre, votre.
Tendéncia de preferir las sillabas dobèrtas, acabadas per una vocala e pas acabadas per una consonanta (coma en francés e coma una part de l'occitan). Ex: fp. pâta = oc. pasta = fr. pâte.
Classificacion
Lo francoprovençal es mai pròche del francés que de la rèsta de las lengas romanicas. Segon lo lingüista Pèire Bèc, francoprovençal e francés forman lo nuclèu del sosgrop galloromanic, mentre qu'occitan e catalan son intermediaris entre lo sosgrop galloromanic e lo sosgrop iberoromanic. De mai en mai se pensa que lo francoprovençal presenta un estat pròche del francés arcaïc (mas sens se confondre amb lo francés arcaïc). Lo francés s'es diferenciat tre l'Auta Edat Mejana en accelerant son evolucion orginala dintre las lengas romanicas mentre que lo francoprovençal es restat un pauc mai conservator e arcaïzant.
Estandardizacion
Los escrivans e certans dialectològs an utilizat de grafias individualas innombrablas.
Dempuèi 1998, lo lingüista Domenico Stich (Dominique Stich) trabalha sus una ortografia englobanta (basada sul diasistèma) que permet d'unificar la lenga en tot daissar la possibilitat de l'oralizar segon una fonetica estandard o ben una fonetica locala. Son primèr assag de 1998, l'ortografia de referéncia A (ORA), a evolucionat en 2003 dins una ortografia de referéncia B (ORB), qu'es vengut ara lo sol sistèma normatiu en estat de foncionar a escala granda. Coneis un succès creissent.
Un autre sistèma es la grafia de Conflans: es una ortografia estrictament fonetica que nòta totas las variacions localas amb de règlas de notacion venent del francés.
Dins la Val d'Aosta existís tanben una ortografia locala, la grafia BREL, pro fonetizanta e similara a la de Conflans.
Practica e status
Malgrat la manca de consciéncia d'una dignitat lingüistica, la lenga arpitana foguèt longtemps l'instrument de comunicacion quotidiana de la totalitat de la populacion. Sempre a conegut una literatura escricha esparpalhada, de l'Edat Mejana Classica (sègle XIII) fins a uèi. Los escriches administratius locals en arpitan son nombroses a l'Edat Mejana.
Dempuèi l'Edat Contemporanèa, l'arpitan a reculat dramaticament davant la pression e lo prestigi del francés. Aquel d'aquí s'obsèrva tre lo sègle XIII dins certans documents escriches.
Dins certans parçans, la substitucion lingüistica es estada precòça, tre la fin del sègle XVIII e lo començament del sègle XIX. Aquí los darrièrs locutors naturals moriguèron dins los ans 1930. Tanben la subsitutucion foguèt precòça dins una vila granda coma Lion. Aquò s'explica per de movements de populacion ligats a l'industrializacion, o ben per la modernizacion que passava pel francés, o ben per l'evolucion de la cultura protestanta de certans centres soïsses e de las campanmhas vesinas (Genèva, Lausana, Neuchâtel).
Dins las zonas ruralas e catolicas, lo francoprovençal se parla encara, mas subretot entre lo mond qu'an mai de seissanta ans.
Qualques zonas coneisson encara un usatge vivaç de la lenga, coma lo vilatge soís d'Évolène (Valés).
Dins la Val d'Aosta, lo francoprovençal es valorizat e reconegut coma lenga protegida, dieumercé l'estatut d'autonomia de la val e la lei italiana 482 de 1999 que protegís las minoranças lingüisticas. Pasmens l'estatut del francés e de l'italian i es melhor.
Dins l'ensems del territòri apareis un movement de recuperacion lingüistica volontarista que son impacte social es pro modèst. Fonciona sustot coma un malhum. Aquel es lo mitan mai receptiu a la lenga estandardizada que Domenico Stich prepausa, ja qu'es mai accessibla que los dialèctes.
Dempuèi la circulara del 16 de decembre de 2021, lo francoprovençal pòt èsser ensenhat dins lo establiments publics.
↑Yan Greub: « Au début du VIIe s., certaines des évolutions qui devaient aboutir à définir le francoprovençal en propre s’étaient déjà produites dans une partie du domaine au moins. En ce sens, le francoprovençal était déjà individué. » citat per Gaston Tuaillon, À partir de quand peut-on parler de francoprovençal ?
Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!
