Gaius Aurelius Valerius Diocletianus[1] (c. 245–c. 312), nascut Diocles (grèc Διοκλής) e conegut coma Dioclecian, èra un Emperaire roman dempuèi lo 20 de novembre de 284 fins al primièr de mai de 305.
Dioclecian met fin al periòde abitualament conegut pels istorians coma Crisi del Sègle III (235-284). Establiguèt un govèrn autocratic e es aquel que pausèt los fonadaments de la segonda fasa de l'Empèri Roman, coneguda segon lo biais de veire: Dominat (en oposicion al Principat instituit per August), la Tetrarquia o simplament l'Empèri Roman Tardiu. Las reformas de Dioclecian cambièron fondamentalament l'estructura del govèrn imperial e ajudèron a estabilizar l'Empèri economicament e militarament, li permetant de demorar gaireben intacte pendent los cent ans venents.
Originas e accession al poder
Illirian d'origina umble (de Dioclea, prèp de Salona (Dalmàcia)), Diocles[2] s'aucèt dins los rengs de l'armada. Se sap que foguèt Dux Moesiae, amb la responsabilitat de defendre lo Danubi Inferior. Quand en 282 las legions del Danubi Superior proclamèron Emperaire lo Prefècte pretorian Car, Diocles comencèt a ganhar la confisança del nòu emperaire e n'obtenguèt lo consolat en 283 amb lo reng de Comes domesticorum, es a dire, comandant de la cavalariá e de la gàrdia personala de l'Emperaire.
L'estela ascendenta dins de l'Empèri Roman èra Flavi Aper, lo prefècte pretorian e sògre de Numerian filh de Car. En 283, Car causissèt lo seu filh primièr Carin coma August, amb que daissava lo suenh de l'Occident, e se desplacèt amb Numerian, Aper e Diocles a l'Orient, contra l'Empèri Sassanida. Car ganhèt la capitala sassanida, obtenguent una victòria fòrça importanta, mas moriguèt en julhet/agost, segons los diches tustat per un Eslhauç o benlèu de malautiá. Daissèt Numerian coma nòu August, e una armada que seuriá anar fins a las frontièras de l'Empèri. Apurius Aper afirmava que Numerian tanben èra malaut, per aquò l'emperaire viatjava dins un veïcul tancat, sens cap de contacte amb l'exterior. Quand los soldats notèron la pudor e dubriron lo veïcul, Numerian èra mòrt. Diocles profeitèt de l'ocasion, acusant Aper d'aver tuat Numerian, e tuèt d'esperel lo prefècte pretorian davant las tropas, que sul còp lo proclamèron Emperaire, lo 20 de novembre de 284.[3]
Mas, i aviá un autre emperaire legitim en Occident, Carin, lo filh grand de Carus. Carin e Diocles se trobèron prèp de Belgrad, e lo darrièr ganhèt la Batalha del Riu Margus, tuant Carin e venent l'unic governant de l'Empèri, amb lo nom de Dioclecian. Las fonts sin en desacòrdi sus se que passèt vertadièrament dins la batalha: Aurèli Victor afirma (39. 11) que Carin auriá ganhat la batalha, quand un dels seus oficièrs, que la seuna seriá estat sedusida pel jòve emperaire, l'escotelèt per l'esquina; Eutropius sosten (9.20.2) que Carin seriá estat abandonat per la seuna armada. Dioclecian, dins un acte inabitual de cleméncia, tuèt pas nimai despausèt lo prefècte pretorian de Carin e cònsolAurèli Aristòbul, mas lo confirmèt, e mai tard li donèt lo procònsolat d'Africa e la dignitat de prefècte urban - una carrièra que qualques savents veson coma una recompensa per la seuna traïson.
Entre 235 e 284 i aviá entre 20 e 25 emperaires successius, una mejana d'un emperaire nòu cada dos o tres ans. Levat dos, totes foguèron assassinats o morts sul camp de batalha. Dioclecian semblava èsser vòudat, d'en primièr, a seguir los passes dels seus predecessors efemèrs, alara que combatiá una seria de longas de guèrras d'un tèrme a l'autre de l'Empèri, mantenent las limitas alunhadas de las frontièras e atudant la revòltas domesticas. En 298, aviá capitat a rebutat la intrusions germanicas de l'autre costat del Danubi e del Ren, aviá arrestat las invasions sassanidas en Siria e Palestina, e aviá alunhat los seus enemics politics.
La seuna posicion estabilizada, una proessa notabla aprèp de cinquanta ans d'inestabilitat intèrna que contribuiguèt l'esfondrament de l'empèri Roman (periòde que se nomena la Crisi del Tresen Sègle), comencèt a far de reformas, que lo sistèma de govèrn imperial empachava. Comencèt un nombre de reformas per evitar un retorn al desòrdre de las generacions anterioras e per manténir la viabilitat de l'Empèri. Aquelas consistián a separar l'Empèri en dos per lo far mai gerible, crear un sistèma nòu de succession imperiala, governar coma autocrata e rebutèt tot lo rèsta de republicanisme e estibliguèt de reformas economicas per far front al problèma de la iperinflacion.
La dignitat d'emperaire èra d'en primièr un pòste dictatorial prudentament amagat jol monarca constitucional. Alara que teniá la seuna legitimitat d'una varietat complèxa de títols e de practicas republicanas, fasent de l'Emperaire lo Princeps ("Primièr entre los egals", e d'aquí lo "Principat"), obtenguèt una granda partida del seu poder vertadièr del domèni sus las legions e la Gàrdia Pretoriana. Aquò traduit lo mai important de totes los títols imperials, Emperator (Comandant Suprem). Aqueles disposicions, pasmens que mal comòdas a vegadas e seguidas de prèp per qualques emperaires mas pas per d'autres, funcionèron pendent los primièrs dos sègles d'existéncia de l'empèri. Mas, començant amb lo reialme de Septimi Sever, los governants comencèron a se ne desempachar e a ignorar fòrça de las convencions republicanas, regnant mai coma dictators que coma monarcas constitucionals. Aquel processus soscavava los fondaments e la legitimitat del pòste. Dioclecian comprenguèt que lo títol deviá se basar sus quicòm mai simple qu'es la fòrça militara, per èsser mai reconegut e estable. Alara ensajèt de bastir un fondament novèl per la legitimitat imperiala bast sus la religion estatala, lo quita monarca essent semidivin e sacerdòta suprèma. L'ancian títol republican de Pontifex Maximus, comencèt alara a prene una nòva importància.
Dioclecian causissèt un títol nòu per el meteis e se faguèt nomenar Dominus et deus ("Senhor e Dieu", e atal comencèt lo periòde del "Dominat"). Teniá sèti, de fach, dins un tròn. Se fasiá pas véser en public, e s'exigissiá una audiéncia per li parlar, teniá de cerimonias elaborades qu'obligava lo participant a se prosternar e qu'enebissiá que se mire l'emperaire, e que permetiá pas que besar lo bòrd de las seunas raubas. D'aquel biais creava una dignitat amunhada, misteriosa, teocratica e autocratica.
Segon un analisi d'Edward Gibbon dins lo seu libre La Decadéncia e Casuda de l'empèri Roman, Dioclecian exigissiá pas un tal ritual per vanitat. Aquel tipe de majestat imperiala ja existissiá dempuèi l'ordinacion d'Octavi August. Mas, alara qu'aquel la dissimulava, Dioclecian simplament l'exibissiá.
La falsificacion dels metals precioses venguèt en un problèma important e l'emperaire ordenèt en 292 la destruccion dels libres d'alquimia.[4]
Tetrarquia e division de l'Empèri
Las experiéncias de Dioclecian pendent los seus primièrs nòu ans de percorrir l'empèri atudant de fuòcs concluguèt que l'empèri simplament èra tròp grand per èsser governat per un sol Emperaire: èra pas possible encledar las incursions dels barbars lo long del Ren e los problèmes d'Egipte al meteis temps que los problèmes intèrnes que l'empèri conessiá. La seuna solucion radicala foguèt de miègpartir l'Empèri, dessenhant una linha decha per la mitat del mapa amb l'axe juste a l'èst de Roma. Pasmens qu'aquela division demorèt pas qu'un cort temps, pausèt lo precedent de la division permanenta de l'empèri aprép 395.
La question de la succession imperiala jamai foguèt resolguda dins lo sistèma roman; i aviá cap de principi clar de succession, que sovent se terminava per de guèrras civilas. Los Emperaires precedents avián preferit lo sistèma d'adopcion, mejant que adoptavan un filh e eretièr. Aquel sistema agradava pas los militars que preferissian la succession biologica, amb lo filh de l'emperaire coma legitima eretièr. D'autre caire, lo senat roman cressiá qu'aviá lo drech d'elegir lo nòu emperaire. Atal, èran plan sovent al minim tres, sinon mai, eretièrs legetimas per la succession.
Per resòlvre aquel problèma, e resòlvre la question de quin governariá las doas mitats de l'Empèri recentament divisat, Dioclecian creèt çò qu'es conegut coma lo sistèma de "Tetrarquia", o "règla de quatre" qu'un emperaire superior governariá l'Èst e un autre emperaire superior l'Oèst, e cada un auriá un emperaire junior. Dentre los multiple títols tradicionalament autrejats als emperaires romans, lo mai important èra aquel d'August e alara sonque los dos emperaires superiors prendrián aquel títol, los emperaires juniors eles gausirian de la dignitat de Cesar. Dioclecian formulèt que quand l'emperaire superior se retirariá o morririá, Lo Cesar prendriá lo seu luòc e causiriá al seu torn un nòu Cèsar, resolvent atal lo problèma de succession.
En 292, Dioclecian metèt lo sistèma al punt e causissèt l'Empèri Oriental per el meteis, donant a Maximian lo contraròtle de l'Empèri Occidental.[5] Lo poder imperial se divisa ara entre doas personas. Los dos emperaires establiguèron de capitalas separadas, cap d'aquelas èra Roma. La capitala antiga èra trò luenh dels luòcs que lo destin de l'empèri se jogava per la fòrça de las armas. Ala que melhorava la capacitat dels dos emperaires per governar l'empèri, la division de poder marginelizava encara mai lo Senat, que demorava a Roma. En 293, Dioclecian e Maximian designèron un Cesar cada un (Galeri e Constanci I Clor, respectivament), los adoptant formalament coma los seus eretièrs. En mai, aqueles èran pas solament de successors: cada un aviá l'autoritat sus gaireben un quart de l'Empèri. En practica, doncas, l'Empèri se divisiá en quatre bocins.[6]
Prenent en compte que pendent lo mièg sègle precedent l'ascension de Dioclecià l'empèri foguèt en estat gairebé de contunh en guèrra civila, es notable que la Tetrarquia s'esfondrèt pas sul còp a causa de la cobesença de cap dels quatre emperaires. Mas, la natura oportunista de la politica imperiala romana lèu provoquèt la desintegracion de la Tetrarquia e lo restabliment de la monarquia. En 305, Dioclecian se retirèt e Maximian se persuadiá far del meteis. Los dos Cesars venguèron emperaires suprèms coma èra, mas quand arribèt lo temps de causir de cesars novèls, los militars e lo Senat intevenguèron e presentèron los seus pròpis candidats. En 307, Constantin (filh de Constancin) comencèt una guèrra civila en Occident, que guanhèt en 312. Prenguèt la mitat orientala de Licini I en 324 e governèt l'empèri en totalitat fins a la seuna mòrt el 337. Lo poder se divisèt encara un còp entre los filhs de Constantin. Malgrat que lo tron siá nominalament unificat jos, entre autres, Julian, Valentinian I e Teodòsi I, en 395 la division entre las mitats orientala e occidentala èra definitiva.
En 303 comencèt la darrièra persecucion, e la mai granda, de crestians dins de l'empèri Roman.
Als començaments del regnat de Dioclecian, Galeri èra l'instigator de tala persecucion. Mas, Dioclecian fin finala adoptèt la politica de persecucion amb un zèl inequivòca, promulgant lo seu primièr "Edicte contra los crestians" (24 de febrièr de 303). D'en primièr, los soldats crestians deguèron quitar l'armada, mai tard los bens de la Glèisa foguèron confiscats e se destruiguèron los libres crestians. Aprèp dos encendis del seu palais, prenguèt de mesuras mai duras contra los crestians: o apostatèron o èran condemnats a mòrt. Aquela onda de persecucion durèt per intermiténcia fins a 313, amb la promulgacion de l'Edicte de Milan per Constantin I e Licini I.
En 305, a l'edat de cinquanta nòu ans, aprèp que manquèt de morir d'una malautiá, Dioclecian se retirèt al seu palais en Dalmàcia, prèp del centre administratiu de Salona, a la broa de la Mar Adriatica, per tornar a la seuna passion far butar de caulets. Quand òm li demandava que torne a assumir los onors qu'aviá renunciat volontàriament, la seuna responsa fèra: «Se poiriatz veire las ortalisses plantadas per las meunas mans a Salona, alara jamai no pensariatz a tentar quicòm parelh». Foguèt lo primièr Emperaire roman qu'abandonèt voluntariament la carga; totes los precedents detentors del títol moriguèron dins l'exercici de la carga o ne foguèron sortit per la fòrça.
Dioclecian dins la seuna retirada renonciant a tornar al poder
L'ensems de las reformas de Dioclecian - subretot aquelas de l'administracion militara, civila, e administrativa - eren tangiblas e ajudèron a prolongar la vida de l'empèri pendent qualques segles. A.H.M. Jones observèt que "benlèu melhora escasuda de Dioclecian es que regnèt durant vint e un ans, e qu'abdiquèt voluntàriament, e passèt los ans restants de la seuna vida retirat".[7] Mas, la seuna Tetrarquia provoquèt una ocasion de guèrra civila. Un còp retirat, lo sistèma de la Tetrarquia s'esfondrèt, amb un nòu governant unic e fòrt trionfèt fin finala. La division de l'empèri en doas mitats finalament vendrá permanent, e la mitat orientala vendrá l'Empèri Bizantin. Alara que l'Empèri Roman d'Occident durará pas pus qu'un parelh de sègles mai, l'Empèri Bizantin, en partida mercé a las quita reformas de Dioclecian, contunhèt jos fòrmas diversas pendent mai de mil ans.
Malgrat que lo seu regnat e apòrts foguèron en granda partida eclipsats per Constantin, marcan un punt important de l'istòria romana. Dioclecian demòra una de las personalitats mai enigmaticas e contradictòrias de l'istòria: alara que destruiguèt fòrça de çò que demorava de la Republica, s'arrestèt los darrièrs ans de la seuna vida daissant lo poder per cultivar la tèrra.
Dioclecian dins las arts
La primièra partida de l'Istòria Augusta es consacrada a Dioclecian.
Aranykoporson ("Cofret daurat"), la novèla de Ferenc Móra (l'escrivan ongrés del sègle XX) tracta dels darrièrs ans del regnat de Dioclecian.
Nòtas
↑Lo nom complet de Diocletianus es derivat del grèc dios kletos ("abalit pel cèl").
↑Èra lo primièr emperaire (aprèp Felip l'Arabi) amb un nom complet grèc que foguèt certificat: Dioclês. Format del meteis biais qu'Eracles (Kléos Hêras, "la fama/glòria d'Hera"), amb la racina de Zeus substituint la d'Hera (Kléos Diós, "la fama/glòria de Zeus"). Aquel foguèt latinizat en Diocletianus quand Diocles venguèt emperaire.
↑L'Istòria Augusta explica aquel assassinat, que seriá estat contat pel Dioclecian al grand paite de l'autor ficticiu d'aquel libre, Flavius Vopiscus: «Quand Dioclecian, diguèt, encara aviá un emplec menor, se teniá dins una alberga dins la tèrra dels tongres en Gàllia, consultava com cada jorns la seuna fortuna amb una druidessa. Aquela li diguèt, 'Dioclecian, es fòrça avariciós e tanben fòrça avar', que Dioclecian responguèt, çò dich, pas seriosament, mas de craca, 'Serai pron generós quand vendrai emperaire.' A aquò la druïdessa repondèt "No conta craca, Dioclecian, perquè seràs emperaire quand aurà tuat un marran». Diocles auriá començat a buscar de dosenas de marrans, inutilament. Quand se passèt l'episòdi de la descobèrta del cadaver de Numerian, Dioclecian èra obligat de tuar Aper (segon la sovent pauc fiable Istòria Augusta) accomplissent la profecia, perque en lenga latina "aper" significa "marran". (Carus et Carinus et Numerianus xiv-xv)[1].
_-_Foto_G._Dall%27Orto_28-5-2006.jpg)
