Ades

Dins la mitologia grèga, Ades (en grèc ancian ᾍδης o Ἅιδης / Háidês) es una divinitat cthoniana, fraire de Zèus e de Poseidon. Coma Zèus govèrna lo Cèl e Poseidon la Mar, Ades règna sos la Tèrra e es per aquela rason sovent considerat coma lo « mèstre dels Enfers ». Se maridèt amb Persefòn. Correspond al Sarapis ptolemaíc e ael Pluton roman.

Ades

Es lo tresen enfant de Cronos e de Rhéa, e lo fraire d'Estia, Demetèr, Èra, Zèus e Poseidon^[1]. Coma eles, foguèt engolit pel seu paire e foguèt liberat sonque quand Zèus, salvat per Rèa, obliga Cronos a totes los desgolir.

Prenguèt part a la titanomaquia e recebèt dels Ciclops lo casc meravilhós que fa invisible, alara que Zèus recebèt un fais d'eslhauces e Poseidon lo trident^[2]. S'explica pas plan en que un tal objècte li es util, perque los dieus se fan ordinàriament invisibles se cobrissent d'un nivol; se deu benlèu a l'etimologia populara del nom d'Ades – « l'invisible »^[3].

Sobeiran dels Enfers

Ades tenent la bana d'abondança, detalh d'una anfòra atica de figuras rojas del pintre d'Oionoclés, v. 470 AbC., Lovre.

Au tèrme de la guèrra contra los Titans, Ades recdebèt en partatge las « ombras neblancas » e demòra amb elas dins los Enfers^[4]. Rei dels mòrts^[5], la seuna mission principala es d'empachar la fugida dels Enfers, perque la lor vision provocariá d'orror delss òmes coma dels dieus^[6]. Pindar li dona per atribut un esglasi amb que menava los mòrts^[7], un ròtle qu'es normalament aquel d'Ermès psicopomp^[8]. Dins Los Persans, le nom d'Ades est invocat al meteis temps qu'aquel d'Ermès e Gaía per far tornar su tèrra l'arma de Darius^[9].

Esquil lo presenta per dos còps coma lo jutge dels mòrts. Dins Las Suplicantas, Danaos clama que « Ala tanben Qualqu'un fa justícia dels crimes, se dich – un autra Zèus : per el, a çò dels defuntats, lo darrièt Jutjament. » Dins Los Eumenids, lo còr declara quitament que

«Se fa donar

de comptes terrificants,

lo Prince dels mòrts jos tèrra ala,

e dins son Libre grand,

son uèlh gaitant res daissar passar.»

Sonde prepaus del meteis tipe qu'Agamemnon fa en fasent testimoniar de son jurament Zèus, Elios e « vos que, jos lo sol / tiratz punicion dels mòrts que fan de fals juraments », es a dire Ades e Persefòn^[10]. Endacòm mai, Altèa, maire de Meleagre, demanda a Ades e Persefòn la mòrt d'aquel que tuèt los seus fraires^[11]. Malgrat aquò, l'idèa de jutjament darrièr ven puslèu de las tradicions egipcianas que d'auelas dels Grecs^[12].

Es a vegada coptat d'entre las dotze Olimpians, alara qu'es contrari a la tradicion dominanta: Sortís sonque rarament de son reialme, l'excepcion mai notable es lo raubament de Persefòn^[13]. Ades es pron discrèt dins la mitologia, essent subretot ligat a de legendas implicant d'eròis : Orfèu, Tesèu e Eracles son los rares mortals que l'encotrèron dins lor Catabasa. Al contrari, donèt a Sisif, Protesilas e Euridici l'autorizacion de quitar los Enfers.

Dione conta dins l’Iliada cossí Eracles ferrís Ades d'una flècha a la dintrada dels Enfers e « lo daissèt al mièg dels mòrts » ; Ades deu pujar dins l'Olimp per se far sonhar per Pean^[14]. Los comentators antics forniguèron d'explicacions a aquel passatge curiós: l'episòdi pòt prene plaça dins la davalada als Enfers de l'eròi per capturar Cerbèr^[15]. Poiriá tanben èsser una allusion a l'ataca d'Eracles contra los Pilians, que donèron lo sosten a Orquomèn contra Tebas^[16], o encara al massel dels filhs de Nelèu a Pilos per l'eròi^[17].

Es dins totes los casses pendent la davalada als Enfers qu'Eracles tua una de las vacas qu'Ades possedís sus Eritiá, l'illa roja, per ofrir un sacrifici de sang a las armas dels mòrts. Lo pastre, Menetes, filh de Ceutonimos, desfisèt l'eròi a la luta per le n'empachar, mas deguèt se retirar del combat las costèlas bresadas^[18].

Raubament de Persefòn

Ades e Persefòn sus un vas, atica v. -440-430, British Museum.

Lo raubament de Persefòn per Ades es lo mite mai popular ligat al dieu; se lo legís ja d'Esiòde jos una mena fòrça resumida: «Aïdôneus raubèt [Persefòn] a la seuna maire, e lo prudent Zèus la li acordèt»^[19].

Dins sa forma mai complèta, contada per l’Imne omeric per Demetèr, Ades rauba Persefòn amb l'autorizacion de Zèus^[20], alara que la jova es ocupada à culhir de flors en companhiá d'Oceanids^[21], d'Atena e d'Artemís^[22] dins la plana de Nisiá. La seuna maire Demetèr la cercava pertot sus Tèrra; Elios, deu del solelh, lu aprend fin finala que la seuna filha se trapa dins lo reialme dels mòrts^[23]. De colèra, Demetèr quita la demorança dels dieus per se refugiar sus tèrra e per se venjar, empachèt las granar de germenar^[24].

Zèus deu alara tentar una reconciliacion e, mejans Ermès, ordona al seu fraire de tornar Persefòn a la seuna maire abans que la Tèrra entièra morrissís de fam. Ades accepta de la daissar anar, mas li dona una grana de milgrana per manjar. Quand Demetèr torna veire la seuna filha, comprend sul còp lo problèma e prevenguèt aquela que s'aviá manjat la noiritura dels mòrts, deuriá demorar als Enfers un tèrç de l'an (l'ivern), podent pojar dins l'Olimpe que los dos autres tèrces, «quand la tèrra es verdejanta de totas mena de flors »^[25] – o, dins de versions tardièras, sièis meses als Enfers e sièis meses dins l'Olimpe. Persefòn avoa qu'aviá manjat un gran de milgrana – o, dins una version tardièra, foguèt denonciada a Ades per Ascalaf^[26].»

Amors

Se donèt a Ades, qu'abans que se maridèt amb Persefòn, una aventura amb Mentèa, filha del flum Cocit^[27]. Aprèp que foguèt daissada, Mentèa se vengèt disent de contunh de mal de la rivala. Foquet transformada en planta, la menta, per la quita Persefòn^[28] o la maire^[29]. Dins una autra version, Persefòn pesenèt la malastruca abans d'operar la metamorfòsis^[30].

Leucèa, una autra ninfa filha d'Ocean, foguèt raubada per Ades e cargada per Persefòn (o Ades) en [[Albar].

Segon la Soda, un lexic bizantin tardièr (sègle X-XI), auriá une filha del nom de Macaria, divesa de la mòrt « astruca ».

Culte

Fòrça pauc de luòcs de culte li son dedicats. Vertadièrament, la ciutat d'Elis, dins lo nòrd oèst de Peloponés, possèda un temple d'Ades, dubèrt sonque un còp per an e sonque pel sacesdòta del dieu^[31]. Pausanias nòta que «los Eleans son los seuls [que coneís] que rendon un culte a Ades», mas dona endacòm mai d'indicacions sus un culte a Coronè^[32] ; Estrabon evòca tanben un culte a Ermione^[33].

Ades es « Zèus sosterren »^[34], coma lo « Zèus ctonian » qu'Esiòde recomanda al lauraire d'invocar abans d'utilizar l'araire^[35]. Es mai sovent venerar jos d'epiclèsis qu'an valor d'eufemisme. Es tanben nomenat Πλούτων / Ploútôn, « lo Ric », perqu'es mèstre de las riquessas del sol, que sián mineralas o vegetalas; un temple li es consacrat jol seu nom e Eleusis e recebèt d'onors a Atenas^[36].

Li foguèron sacrificat de fèdas o de buòus negres pendent la nuèch. Euripid indica qu'Ades faguèt pas l'objècte de libacions ritualas.

Iconografia

François Girardon, Raubament de Proserpina per Pluton, 1694, castèl de Versailhas

Dieu dels mòrts, crench, es presentat coma un òme madur, barbut, tenent la bana d'abondança, simbòl de las riquessas del sol que n'es lo mèstre. Passa que los vases le nomenèron explicitament Ploutôn. Mas, deu pas èsser confondut amb Plotos, personificacion de la riquesa.

Lo raubament de Persefòn es lo subjècte d'una fresca del sègle IV AbC, dins lo tombèl dich « de Persefòn » a Vergina ; benlèu es una òbra del Nicomac que, segon Plini lo Vièlh, una composicion sul mateis subjècte se tròbla sul Capitòli de Roma. Lo mite es tanben representat suls vases atics, lucanians e campanians, de placas de tèrra cuècha de Locres, de bas relièus de sarcofag o de monedas^[37].

Etimologia

Una explicacion sovent donada pel mòt « Ades » lo descompausa en un α-ϝἰδής / a-widếs (del vèrbe εἴδω / eídô, « veire »), que significariá « invisible ». Mas, del caire lenguïstic, l'ipotèsi es pas vertadièra. En efècte, le prefixe privatiu, eissits de la vocalizacion d'un *n, es necessàriament breu, alara que Ἅιδης' compòtat un ᾱ (alfa long) inicial. Cap d'ipotèsi sul nom del dieu es vertadièrament convenquenta.

Epiclèsis, atributs e sanctuaris

• Epitètas :
  Polidegmon (Πολυδέγμων, « aquel que recep fòrça ostes »),
  Plotòn (Πλούτων, « aquel que fa ric »),
  Euboleutes (Ἐυϐουλευτής, « le Bon Conselhèr »),
  Aïdòneus (Ἅιδωνευς, « Aquel que se vei pas »),
  Klimenos (Κλυμένος, « Renomada »),
  Pilartes, « a la pòrtas solidament barradas »),
  Stigeros, « l'Orrible »),
  Zèus Catactonios o Zeus Cthonios (Ζεὺς Καταχθόνιος/Ζεὺς Χθόνιος, « Zèus sosterren »).
• Atributs :
  lo sèrp,
  Cerbèr,
  lo casc amagant,
  la bana d'abondança, la lança de doas forcas,
  lo ciprès e
  lo carri tirat per doas creaturas miègòmes, miègcavals (las centaures).
• Sanctuaris : Samotràcia (jol nom d'Axiokersos, espós de Persefòn-Axiokersa), Elis e Eleusis.

Nòtas

1. Esiòde, Teogonia.
2. Apollodore, Bibliotèca (I, 2, 1)
3. (en)G. S. Kirk (éd.), The Iliad: a Commentary, vol. II : Cants V-VIII, Cambridge, Cambridge University Press, 1990 (ISBN 0-521-28172-5), commentaris dels verses V, 844-845, p. 147-148
4. Iliada (XV, 187-189 et 191).
5. "EscPer">Esquil, Los Persans (628).[en linha]
6. Iliada (XX, 61-65).
7. Pindare Olimpics, IX, 33-35).
8. Vejatz per exemple Sofòcles, Edip a Colona (1548).
9. "EscPer"
10. Iliada (III, 278-279)
11. Iliada (IX, 566-571).
12. Gantz, p. 72.
13. Veire d'autres jovas, Estabon, Geografia (VIII, 3, 14).
14. Iliada (V, 395-402).
15. Scolia bT aux vers V, 398-397 de l'Iliada.
16. Squolia T al vers XI, 690 de l'Iliada.
17. Squolia bT als verses V, 392-394, Pausanias, Descripcion de Grècia (VI, 25, 2) e Apollodore, Bibliotèca (VI, 25, 2) e (II, 7, 3).
18. Apollodore, Bibliotèca (II, 5, 12).
19. Teogonia (913-914).
20. Imne per Demetèr (3, 9-10, 30-31 et 415-416) ; dins le Rapt de Proserpina (II, 204-231) de Claudian, Zèus quitament envia un eslhauç per descoratjar los persegaires.
21. Imne per Demetèr (5-8).
22. Imne a Demetèr (425).
23. Imne a Demetèr (74-87).
24. Imne a Demetèr (306-311).
25. Imne a Demetèr (399-404)
26. Metamorfosis (V, 533-550) e Apollodore, Bibliotèca (I, 5, 3 et II, 5, 12).
27. "Opp" Oppien de Coricos, Alieutics (III, 485 e seg.)
28. Metamorfòsis (X, 728-731).
29. "Opp"
30. Estrabon (VIII, 3, 14).
31. Pausanias (VI, 25, 1).
32. Pausanias (II, 35, 9).
33. Estrabon (IX, 411).
34. « Ζεὑς καταχτόνιος; Iliada (IX, 457).
35. « Διῒ χτονίῳ » ; Esiòde, los trabalh e los jorns (465).
36. Pausanias (I, 28, 6).
37. (de)Voir Ruth Lindner, Der Raub der Persephone in der antiken Kunst, Beiträge zur Archäologie 16, Konrad Triltsch Verlag, Würzburg, 1984.

Vejatz tanben

• Divinitats grègas primordialas

Bibliografia