Stor-Iran

Kart over den geografiske, politiske (delvis) og kulturelle rekkjevidda til Persia (Iran) og iranarar som svarar til dagens Stor-Iran^[1]

Stor-Iran (farsi ایران بزرگ, Irān-e Bozorg), òg kalla Stor-Persia (farsi سرزمین پارس, Sarzamin-e Pārs) er eit omgrep nytta om regionar i Kaukasus, Vest-Asia, Sentral-Asia og delar av Sør-Asia som har påverknad av iransk kultur fordi området anten gjennom lange tider har vore styrt av ymse iranske og persiske rike gjennom historia (som Media, Akamenide-dynastiet, Partia, sassanidane, samanidane, safavidane og Afsharid-dynastiet, qajarane),^[2][3][4] har fleire aspekt av persisk kultur på grunn av omfattande kontakt med dei forskjellige imperia basert i Persia (til dømes regionane og folket i Nord-Kaukasus som ikkje var under direkte iransk styre), eller er rett og slett framleis i dag er busett av mange iranske folk som framleis vernar om sine respektive kulturar (slik det gjeld for dei vestlege delane av Sør-Asia, Bahrain og Kina). Det tilsvarar omtrent territoriet på det iranske platået og dei tilstøytande slettene.^[1][5] The Encyclopædia Iranica uses the term Iranian Cultural Continent for this region.^[6]

Omgrepet Iran er ikkje avgrensa til den moderne staten Iran (Persia), men omfattar alle territoria styrt av iranarar, inkludert Mesopotamia, Eastern Anatolia, all of the Kaukasus og Sentral-Asia.^[7][8] Konseptet Stor-Iran har opphavet sitt i historia om Akamenide-dynastiet i Persis (Pars), og overlappa til ein viss grad med iransk historie.

I nyare hundreår mista Iran mange av territoria som vart erobra under safavidane og qajarane, inkludert Irak til osmanarane (via Amasya-avtalen i 1555 og Zuhab-traktaten i 1639), Vest-Afghanistan til britane (via Parisavtalen i 1857^[9] og MacMahon-meklinga i 1905^[10]), og alle territoria i Kaukasus til Russland under dei russisk-persiske krigane på 1800-talet.^[11] Gulistanavtalen i 1813 førte til at Iran avstod Dagestan, Georgia og det meste av Aserbajdsjan til Russland.^[12][13][14] Turkmancheyavtalen frå 1828 enda for godt dei mange hundreåra med iransk kontroll over dei kaukasiske provinsane^[15], og Iran måtte avstå dagens Armenia, resten av Aserbajdsjan og Igdir (austlege Tyrkia), og sette den moderne grensa langs elva Aras.^[16]

I 1935 vart namnet Iran gjort til det offisielle namnet på Persia av regenten Reza Shah.^[17] I 1959 avgjorde derimot regjeringa til Shah Mohammad Reza Pahlavi, sonen til Reza Shah Pahlavis at både «Persia» og «Iran» kunne brukast om ein annan.^[18]

Kjelder

• Denne artikkelen bygger på «Greater Iran» frå Wikipedia på engelsk, den 5. mars 2021.
  • Wikipedia på engelsk oppgav desse kjeldene:

1. «IRAN i. LANDS OF IRAN». Encyclopædia Iranica. 
2. Marcinkowski, Christoph (2010). Shiite Identities: Community and Culture in Changing Social Contexts. LIT Verlag Münster. s. 83. ISBN 978-3-643-80049-7. 
3. «Interview with Richard N. Frye (CNN)». Arkivert frå originalen 23. april 2016. Henta 2007. 
4. Richard Nelson Frye, The Harvard Theological Review, Vol. 55, No. 4 (Oct., 1962), s. 261-268 https://www.jstor.org/pss/1508723.
5. Dialect, Culture, and Society in Eastern Arabia: Glossary. Clive Holes. 2001. Page XXX. ISBN 90-04-10763-0
6. «Columbia College Today». columbia.edu. Arkivert frå originalen 25. desember 2018. Henta 9. desember 2015. 
7. Reitzenstein and Qumrân Revisited by an Iranian, Richard Nelson Frye, The Harvard Theological Review, Vol. 55, No. 4 (Oct., 1962), s. 261-268 https://www.jstor.org/pss/1508723
8. International Journal of Middle East Studies (2007), 39: pp 307-309 Copyright © 2007 Cambridge University Press http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=1009412
9. Erik Goldstein (1992). Wars and peace treaties, 1816-1991. Psychology Press. s. 72–73. ISBN 9780203976821. 
10. Sir Percy Molesworth Sykes (1915). A history av Persia, Volume 2. Macmillan and co. s. 469. 
11. Roxane Farmanfarmaian (2008). War and peace in Qajar Persia: implications past and present. Psychology Press. s. 4. ISBN 9780203938300. 
12. India. Foreign and Political Dept. (1892). A Collection of Treaties, Engagements, and Sunnuds, Relating to India and Neighbouring Countries: Persia and the Persiabukta. G. A. Savielle and P. M. Cranenburgh, Bengal Print. Co. s. x (10). 
13. Mikaberidze, Alexander (2015). Historical Dictionary of Georgia. Rowman & Littlefield. s. 348–349. ISBN 9781442241466. «Persia lost all its territories i nord of the Aras River, which included all of Georgia, and parts of Armenia and Aserbajdsjan.» 
14. Olsen, James Stuart; Shadle, Robert (1991). Historical Dictionary of European Imperialism. Greenwood Publishing Group. s. 314. ISBN 9780313262579. «In 1813 Iran signed the Treaty of Gulistan, ceding Georgia to Russia.» 
15. Fisher et al. 1991, s. 329.
16. Abbas Amanat (1997). Pivot of the universe: Nasir al-Din Shah Qajar and the Iranian Monarchy, 1831-1896. I.B.Tauris. s. 16. ISBN 9781860640971. 
17. Kenneth M. Pollack (2005). The persisk puzzle: the conflict between Iran and America. Random House, Inc. s. 38. ISBN 9780812973365. 
18. Yarshater, Ehsan Persia or Iran, persisk or Farsi Arkivert 2010-10-24 ved Wayback Machine., Iranian Studies, vol. XXII no. 1 (1989)