Vuistbijl

Middenpaleolithische vuurstenen vuistbijl gevonden in Meeuwen, Gallo-Romeins Museum (Tongeren)

Acheuléen-vuistbijl uit Saint-Acheul in Frankrijk

Een vuistbijl is een kerngereedschap uit het vroegpaleolithicum. Het is het meest typische stenen werktuig van de Acheuleaancultuur. Dat is eigenlijk geen echte cultuur, maar eerder een wijdverspreide methode om stenen werktuigen te maken.^[1] De Acheuleaantechniek werd voor het eerst toegepast door Homo ergaster/erectus in Afrika, verdergezet door Homo heidelbergensis en vervolgens door neandertalers en vroege moderne mensen.

De oudst gekende Acheuleaanwerktuigen uit West Turkana (Kenia) in Afrika zijn 1.760.000 jaar oud en vanaf ongeveer 1.000.000 jaar geleden verspreidde de techniek zich naar Europa en Azië.^[2] In Noordwest-Europa komen ze voor vanaf de komst van de eerste Homo heidelbergensis rond 500.000 jaar geleden.^[3] Vanaf het begin van het middenpaleolithicum, omstreeks 300.000/250.000 jaar geleden, schakelde de mens in Europa geleidelijk aan over op het gebruik van kernvoorbereidingstechnieken (o.a. de Levalloistechniek) om vuurstenen werktuigen te maken.^[4] Vuistbijlen bleven in Europa wel nog gedurende het hele middenpaleolithicum gebruikt worden door de neandertalers.^[5]

Vindplaatsen

Ze komen alleen voor in Afrika, Europa, het westen van Eurazië, India en het westen van China. Verder naar het oosten werden ze niet gebruikt. Deze begrenzing wordt de Moviuslijn genoemd.

Materiaal

Vuistbijlen kunnen in een kwartier tijd uit vuursteen gehakt worden. Ook ryoliet, kwartsiet en fonoliet werd ervoor gebruikt, maar het makkelijk versplinterende obsidiaan niet. Ze zijn afgeplat, hebben meestal een scherpe rand rondom en de scherpe rand is altijd aan twee zijden bewerkt.

Klassieke vuistbijlen zijn druppelvormig, met een spitse top en een afgeronde basis. Meer rechthoekige vuistbijlen met een recht snijvlak in plaats van een punt worden cleavers genoemd.

Gebruik

Vuistbijlen waren multifunctioneel. Ze konden gebruikt worden voor verschillende doeleinden, waaronder het villen, uitbenen en versnijden van gedode jachtdieren, het opgraven van eetbare wortels en knollen of het bewerken van hout.^[6][7]

Nederland

Uit Nederland zijn weinig vondsten van vuistbijlen bekend. Ze worden vooral aangetroffen op de hoger plekken zoals in Zuid-Limburg bij Maastricht en Rijckholt en op de stuwwal bij Rhenen.^[8] Een uitzonderlijke vondst is de bijl die de Friese amateurarcheoloog Hein van der Vliet in augustus 1939 aantrof bij het huidige Wijnjewoude. Deze vuistbijl van Wijnjeterp is door wetenschappers pas in 1949 als zodanig erkend. Met dit werktuig wordt aangetoond dat Noord-Nederland al voor de laatste ijstijd bewoond was.^{[9][10][11] [12]}

België

Atypische vroegpaleolithische vuurstenen vuistbijl, 500.000 tot 390.000 jaar oud, opgegraven in Kesselt Op de Schans, collectie van de KU Leuven, Gallo-Romeins Museum (Tongeren)

De vuurstenen vuistbijl die opgegraven werd op de vroegpaleolithische Acheuleaansite te Kesselt Op de Schans is 500.000 tot 390.000 jaar oud.^[6][13] Daarmee is het waarschijnlijk de oudste vuistbijl en mogelijk zelfs het oudste werktuig van de Benelux. Het werd ongetwijfeld vervaardigd door een van de eerste Homo heidelbergensis-groepen in de regio. Vanaf het middenpaleolithicum loopt het gebruik van vuistbijlen terug ten nadele van werktuigen gemaakt door middel van de Levalloistechniek.^[14] De meeste vuistbijlen in België werden nochtans door neandertalers gemaakt in het middenpaleolithicum.^[7] De verklaring daarvoor is dat er vanaf die tijd in Noordwest-Europa veel meer mensen leefden dan voorheen, zodat het lijkt alsof vuistbijlen populairder werden.^[15]

Externe links

• Exploratorium: Vuistbijl – Een werktuig van een half miljoen jaar geleden (Gallo-Romeins Museum)
• Exploratorium: Vuistbijl in hartvorm (Gallo-Romeins Museum)

Mediabestanden

Zie de categorie Vuistbijlen van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.

Bronnen, noten en/of referenties

1. Lycett S.J. & Gowlett J.A.J. 2008: On questions surrounding the Acheulean 'tradition', World Archaeology 40, 3: 295-315.
2. Lepre C., Roche H., Kent D. et al. 2011: An earlier origin for the Acheulian, Nature 477: 82–85.
3. Roebroeks W. & van Kolfschoten T. 1994: The earliest occupation of Europe: a short chronology, Antiquity 68: 489-503.
4. Thesaurus Onroerend Erfgoed: middenpaleolithicum
5. Di Modica K. & Pirson S. 2016: The lower to middle palaeolithic transition and the onset of prepared-core technologies in Belgium, Quaternary International 411: 95-107.
6. Exploratorium: Vuistbijl – Een werktuig van een half miljoen jaar geleden
7. Exploratorium: Vuistbijl in hartvorm
8. Rijksmuseum van oudheden over vuistbijlen in Nederland. Gearchiveerd op 10 maart 2018. Geraadpleegd op 9 maart 2018.
9. Onder andere: A. Bohmers en Br. AQ. Wouters, Früh und Mittelpaleothische Funde aus den Niederlanden, in: Paleohistoria III (1954). Online: Paleohistoria
10. H. van der Vliet, Een paleolitische vuistbijl van Wijnjeterp, Fr., in: Publicatie XII (1952) van de Nederlandse Geologische Vereniging. Online: Natuurtijdschriften
11. Archeoweb.nl over werktuigen uit het midden-paleolithicum in onder andere Noord Nederland
12. Hendrik van der Vliet, De strijdbijl van Wijnjeterp, De Oare útjouwerij, Enschede 1991
13. Meijs E.P.M., Van Peer P. & de Warrimont J.P. 2014: Geomorphologic context and proposed chronostratigraphic position of Lower Palaeolithic artefacts from the Op de Schans pit near Kesselt (Belgium) to the west of Maastricht, Netherlands Journal of Geosciences 91, 1, 2: 137-157.
14. Van Baelen A. & Ryssaert C. 2011: The early Middle Palaeolithic of Belgium. In: Toussaint M., Di Modica K. & Pirson S. (dir.), Le paléolithique moyen en Belgique. Mélanges Marguerite Ulrix-Closset, Bulletin de la Société royale belge d’Études géologiques et archéologiques Les Chercheurs de la Wallonie (A.S.B.L.). Hors-série 4 / Études et Recherches Archéologiques de l’Université de Liège 128, Liège: 197-212.
15. Hérisson D. et al. 2016: The emergence of the Middle Palaeolithic in north-western Europe and its southern fringes, Quaternary International 411: 233-283.