Herman Gorter

Herman Gorter
Portret, waarschijnlijk door Thérèse Schwartze.
Algemene informatie
Geboren	26 november 1864
Geboorte­plaats	Wormerveer
Overleden	15 september 1927
Overlijdensplaats	Sint-Joost-ten-Node
Beroep	classicus, dichter
Werk
Genre	gedichten
Stroming	impressionisme
Invloeden	Tachtigers
Bekende werken	Mei
Dbnl-profiel
Website
Portaal    Literatuur

Herman Gorter (Wormerveer, 26 november 1864 – Sint-Joost-ten-Node, 15 september 1927) was een Nederlandse dichter en radencommunist. Ook was hij medeoprichter van de Sociaal-Democratische Partij, de latere CPN. Hij is vooral bekend geworden door zijn gedicht van epische lengte Mei (1889). De openingsregel van dit gedicht, Een nieuwe lente en een nieuw geluid is een staande uitdrukking geworden.

Een nieuwe lente en een nieuw geluid
Ik wil dat dit lied klinkt als het gefluit
Dat ik vaak hoorde voor een zomernacht,
In een oud stadje, langs de watergracht^[1]

Levensloop

Gorters familie van vaderszijde telde veel doopsgezinde predikanten. Zo ook zijn vader, Simon Gorter, die tevens letterkundige en hoofdredacteur van het Nieuws van den Dag was. Zijn vader overleed in 1871 aan tuberculose^[2] toen Gorter jr. nog maar zes jaar oud was. Zijn moeder, eveneens uit een doopsgezinde familie stammend, stond nu alleen voor de opvoeding van haar drie kinderen. Zijn zuster Nina werd later in Berlijn een bekend muziekpedagoge. Het gezin verhuisde van landelijk Zaandam naar Amsterdam. Het gezin moest zien rond te komen van haar inkomsten als pensionhoudster alsmede een geringe uitkering die zij als weduwe genoot. De opvoeding van Herman Gorter door zijn doopsgezinde en dominante moeder liet zijn sporen na in zijn sociaal engagement en zijn zelfstandig denken. Veel van zijn vakanties bracht Herman door bij zijn grootouders in het Friese plaatsje Balk. Zijn grootvader was aldaar predikant aan de doopsgezinde kerk. Het gedicht 'Mei' zou in Balk zijn geschreven en verwijst naar dit dorp.

Gorter studeerde klassieke talen aan de Gemeente Universiteit van Amsterdam. Hij onderging de invloed van de schrijver Multatuli, die zich in zijn boek Max Havelaar afzette tegen het koloniaal bestuur van Nederland. Hij promoveerde in 1889 met zijn thesis over het gebruik van metaforen in het werk van Aeschylus (een eerdere thesis over poëtische inspiratie was afgewezen).

Onder invloed van Willem Kloos schreef hij Mei, waarvan hij de voltooide gedeelten telkens voorlas aan componist/vriend Alphons Diepenbrock. De eerste zang van Mei verscheen in mei 1889 in een nummer van De Nieuwe Gids. In het voorjaar van datzelfde jaar verscheen het gedicht in boekvorm. Kloos was diep onder de indruk van dit debuut. In het gedicht bezingt Gorter de liefde voor Wies Cnoop Koopmans op wie hij in 1886 verliefd was geworden en met wie hij in 1890 zou trouwen, niettegenstaande zijn bedenkingen op het laatste ogenblik. Hij verkreeg een betrekking als leraar Klassieke Talen in Amersfoort. Het huwelijk bleef intact tot de dood van zijn vrouw in 1916. Daarnaast had hij een intense relatie met twee minnaressen: Ada Prins en Jenne Clinge Doorenbos, zijn muze voor wie hij vele liefdesgedichten schreef. Jenne, zelf een auteur, werd tevens zijn medewerkster en latere uitgeefster.

Gorter liet zich duidelijk inspireren door de Engelse romantische dichter John Keats. Hij gebruikte dezelfde metriek als het gedicht Endymion van Keats. Hij wijdde tevens een hoofdstuk aan Keats in De groote dichters, een literaire studie gebaseerd op historisch-materialistische beginselen.

In 1890 verscheen Verzen, een bundel met sensitivistische poëzie. Deze bundel volgde een radicale nieuwe koers onder invloed van de criticus en romanschrijver Lodewijk van Deyssel, die opriep tot een vorm van individualisme zonder compromis. Deze bundel was een poging om deze visie te realiseren. Deze gedichten ontlokten Willem Kloos de beroemde uitspraak: "Kunst moet zijn de aller-individueelste expressie van de aller-individueelste emotie". In deze gedichten laat Gorter de normale syntaxis van het Nederlands los en probeert hij met radicale neologismen en ontwrichte zinsstructuren de zintuiglijke waarneming van het aanschouwde zo precies mogelijk weer te geven. Het contrast met het solipsisme van Kloos, zijn voorgaande mentor, kon niet groter zijn.

Al gauw wendde Gorter zich af van de poëtische principes van de Beweging van Tachtig en ging hij meer geëngageerde gedichten schrijven met een sterke socialistische inslag.

Van l'art pour l'art naar politiek engagement

Gorter in 1892 (foto Willem Witsen)

Gorters proefschrift De interpretatione Aeschyli metaphorarum, 1889.

Aan het eind van de negentiende eeuw ontstond de literaire beweging van de Tachtigers. Zoals P.C. Hooft met zijn Muiderkring in de zeventiende eeuw een vernieuwing in de Nederlandse literatuur forceerde en Piet Paaltjens de romantiek een Nederlands gezicht gaf, was de generatie van de Tachtigers verantwoordelijk voor een breuk met de tot dan toe heersende negentiende-eeuwse gezapige ‘predikantenpoëzie’. In 1881 werd in Amsterdam de literaire kring Flanor opgericht. Leden waren onder andere Willem Kloos, Albert Verwey, Lodewijk van Deyssel, Frederik van Eeden en Jacobus van Looy. Ook Herman Gorter maakte deel uit van de Tachtigers. In 1889 verscheen zijn klassiek geworden verhalende gedicht Mei, waarvan de beginregel, ‘Een nieuwe lente en een nieuw geluid’, tot de bekendste uit de Nederlandse poëzie behoort.

Zijn werk kan beschouwd worden als typisch voor wat de Tachtigers voor ogen hadden. Geïnspireerd door de Franse symbolisten schreef Gorter slechts omwille van de kunst. De l'art pour l'art-beweging pleitte voor kunst als een persoonlijke uitingsvorm, met slechts de esthetiek als leidraad, los van alle mogelijke niet-kunstzinnige doelen zoals godsdienst of stichtelijkheid. Bovendien moesten vorm en inhoud in elkaars verlengde staan en onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.

Zie je ik hou van je,
ik vin je zoo lief en zoo licht -
je oogen zijn zoo vol licht,
ik hou van je, ik hou van je.

En je neus en je mond en je haar
en je oogen en je hals waar
je kraagje zit en je oor
met je haar er voor.

Zie je ik wou graag zijn
jou, maar het kan niet zijn,
het licht is om je, je bent
nu toch wat je eenmaal bent.

O ja, ik hou van je,
ik hou zoo vrees'lijk van je,
ik wou het helemaal zeggen -
Maar ik kan het toch niet zeggen.

Zie ik hou van je, een vroeg gedicht van Gorter uit de bundel Verzen [1890], is daar een goed voorbeeld van: het ritme van de verschillende strofen, de stroom van de woorden, ze zijn een uiting van een gedachte die hier en nu wordt opgetekend. En kan een gedicht nog persoonlijker zijn dan wanneer de dichter toegeeft dat hij uiteindelijk niet bij machte is zijn gevoelens te verwoorden? In een later artikel naar aanleiding van de sensitivistische verzen van Gorter beschreef Willem Kloos, de theoreticus onder de Tachtigers, de doelstelling van de Tachtigers treffend als volgt: ‘Kunst is de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie’. Niet een boodschap van stichtende aard is het allerhoogste dat de dichter kan bereiken, maar schoonheid.

Aan het begin van de jaren negentig van de negentiende eeuw kwam Gorter tot de conclusie dat zijn experimenten uitliepen op taalverbrokkeling en onverstaanbaarheid. Dit luidde de grote ommekeer in zijn leven in: hij ging in 1892, mogelijk onder invloed van de auteur Albert Verwey, de werken van de zeventiende-eeuwse wijsgeer Benedictus de Spinoza opnieuw bestuderen en schreef spinozistische gedichten, met regels als "God is geheel en wij zijn zijne deelen".^[3] Hij publiceerde in 1895 een letterlijke vertaling van Spinoza's hoofdwerk de Ethica uit het Latijn in het Nederlands, de eerste Nederlandse vertaling sinds de Nagelate schriften van B.d.S. van 1677. Toch miste hij een verbinding met de sociale en politieke omwentelingen van zijn tijd.

In 1896 ging hij het werk van de Duitse filosoof en econoom Karl Marx bestuderen. Gorter werd een overtuigd aanhanger van het communisme. Deze nieuwe levenshouding klonk ook door in zijn werk. Zo verwijderde hij zich steeds verder van de oorspronkelijke idealen van de Tachtigers, waar hij eens het schoolvoorbeeld van was. Hij sloot zich in 1897 aan bij de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij en zijn poëzie bezong nu de triomf van de revolutie en een optimistische, glorievolle toekomst. In 1909 scheidde hij zich af van SDAP en werd lid van de Sociaal-Democratische Partij die later de Communistische Partij Holland en vervolgens de Communistische Partij van Nederland zou worden. Zijn voornaamste werk in deze periode is "Pan" (1912), waarin hij een utopische visie geeft op een postrevolutionaire wereld. Sommigen wezen Gorter met de vinger dat hij de literatuur had verlaten voor het dialectisch materialisme.

In 1920 reisde hij clandestien naar Moskou voor het bijwonen van de Derde Internationale. Hierdoor werd hij kritisch op de leerstellingen van Lenin en hij schreef een open brief aan Lenin met zijn ideeën over de revolutie en zijn verzet tegen het centralisme van Moskou. Hij werd hiervoor bespot door Trotski. Het boek Het historisch materialisme: voor arbeiders verklaard^[4] van Gorter in 1908 waarin hij zijn bedenkingen uitte over het economisch determinisme werd vertaald in het Duits en het Japans. Van hieruit werd het vertaald in het Chinees door Li Da. Deze uitgave kan, rechtstreeks of onrechtstreeks, invloed gehad hebben op de jonge Mao Zedong en het ontstaan van marxisme in China.^[5]

In de nazomer van 1927, op de terugweg van zijn favoriete vakantieland Zwitserland, overleed Herman Gorter op 62-jarige leeftijd ten gevolge van een aanval van angina pectoris.

De poëzie van Gorter had een invloed op zijn tijdgenoot Jan Hendrik Leopold en op de dichters uit de jaren 1950 zoals Lucebert, die, in navolging van Gorter, hun eigen didactische revolutie van de literatuur wilden beginnen

Herman Gorter wordt gerekend tot de grootste dichters in de Nederlandse taal. Hij begon met het bezingen van de liefde en eindigde met het woord "liefde" in het laatste gedicht dat hij schreef vlak voor zijn dood.

Standbeelden

In 1982 werd in Balk een beeldje van Gorter geplaatst, gemaakt door Suze Boschma-Berkhout, en in 1990 een standbeeld aan de Zeeweg in Bergen aan Zee, gemaakt door Hans Bayens.

• 
  Herman Gorter door Hans Bayens, Bergen aan Zee.
• 
  Herman Gorter door Suze Boschma-Berkhout, Balk

Bibliografie

Mei als muurgedicht in Nijmegen.

Blauw (vlamt de lucht) als muurgedicht in Leiden.

Onder meer:^[6]

• 1889 - De interpretatione Aeschyli metaphorarum,^[a] proefschrift Amsterdam
• 1889 - Mei^[b]
• 1890 - Verzen^[c]
• 1895 - Ethica van Benedictus de Spinoza,^[d] vertaling uit het Latijn
• 1897 - De school der poëzie.^[e] Gewijzigde en verm. herdruk van: Verzen, 1890
• 1900 - Het communistisch manifest,^[f] vertaling uit het Duits
• 1903 - Het wezen van den menschelijken hoofdarbeid,^[g] vertaling uit het Duits
• 1904 - Debat tusschen F. Domela Nieuwenhuis en H. Gorter over sociaal-demokratie of anarchisme gehouden te Enschedé op 8 Oct. 1904^[h]
• 1905 - Socialistische verzen^[i]
• 1905 - Sociaal-democratie en anarchisme^[j]
• 1906 - Een klein heldendicht^[k]
• 1906 - De grondslagen der sociaaldemokratie^[l]
• 1907 - Karl Kautsky: Ethiek en materialistische geschiedenisbeschouwing. Eene proeve.^[m] Vertaling uit het Duits
• 1908 - Het historisch materialisme. Voor arbeiders verklaard^[n]
• 1908 - Klassemoraal. Een antwoord aan Jhr. De Savornin Lohman en Mr. P.J. Troelstra^[o]
• 1909 - Karl Kautsky: De weg naar de macht.^[p] Vertaling uit het Duits van Der Weg zur Macht. Politische Betrachtungen über das Hineinwachsen in die Revolution
• 1909 - Sociaal-demokratie en revisionisme^[q]
• 1912 - Karl Kautsky: De oorsprong van het christendom.^[r] Vertaling uit het Duits van Der Ursprung des Christentums : eine historische Untersuchung, 1908
• 1912 - Pan^[s]
• 1915 - Het imperialisme, de wereldoorlog en de sociaal-democratie^[t]
• 1915 - Der Imperialismus, der Weltkrieg und die Sozial-demokratie, Amsterdam: Sozial-Demokratischen Partei Hollands. Vertaling van Het imperialisme, de wereldoorlog en de sociaal-democratie
• 1918 - De wereldrevolutie^[u]
• 1919 - N. Lenin: Staat en revolutie : de leer van het Marxisme over den staat en over de taak van het proletariaat in de revolutie. Vertaling uit het Russisch van Gosudarstvo i revol'učia. 1917
• 1920 - Offener Brief an den Genossen Lenin : e. Antwort auf Lenins Broschüre "Der linke Radikalismus, die Kinderkrankheit im Kommunismus" : Einl., "Die Rätebewegung und der Marxismus der 2. Internationale"
• 1921 - Het opportunisme in de Nederlandsche communistische partij^[v]
• 1921 - Open brief aan partijgenoot Lenin^[w]
• 1928 - In memoriam^[x]
• 1928 - Verzen
• 1930 - Liedjes. Aan de geest der muziek der nieuwe menschheid^[y]
  • Deel I: Bij het naderen der revolutie^[z]
  • Deel II: Bij het komen van de Revolutie^[aa]
  • Deel III: Bij de nederlaag der Revolutie^[ab]
• 1931 - De arbeidersraad^[ac]
• 1934 - Sonnetten^[ad]
• 1935 - De groote dichters. Nagelaten studiën over de wereldlitteratuur en haar maatschappelijke grondslagen^[ae]
• 1948-1952 - Verzamelde werken (8 delen)
  • Deel I: Mei^[af]
  • Deel II: De school der poëzie^[ag]
  • Deel III: Kritiek op Tachtig^[ah]
  • Deel IV: Episch werk^[ai]
  • Deel V: Pan^[aj]
  • Deel VI: Liedjes en verzen^[ak]
  • Deel VII: De grootste dichters^[al]
  • Deel VIII: Laatste gedichten^[am]

Literatuur

• Herman de Liagre Böhl, Met al mijn bloed heb ik voor u geleefd - Herman Gorter 1864–1927, Uitgeverij balans, 1996, ISBN 9789050185011
• Herman Gorter, Geheime geliefden: brieven aan Ada Prins en Jenne Clinge Doorenbos, 2014, Uitgeverij Van Oorschot, ISBN 9789028260351
• Enno Endt, Herman Gorter documentatie 1864–1897. Amsterdam, 1964 (zeer vermeerderde druk 1986²)

Externe links

• Herman Gorter in Biografisch Woordenboek van het Socialisme en de Arbeidersbeweging in Nederland
• Biografieën, werken en teksten bij de Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren (dbnl)
• Herman Gorter in Biografisch Woordenboek van Nederland
• Herman Gorter. 1864–1927, Nederlandstalig Marxistisch Internetarchief
• Gedicht Blauw vlamt de lucht op een muur in Leiden
• Paul Vincent, Herman Gorter: Poems of 1890 A Selection © 2015 UCL Press

Bronnen, noten en/of referenties

1. Mei. Boek I, Project Laurens Jz Coster, op cf.hum.uva.nl.
2. L. Leopold en W. Pik, Nederlandsche Letterkunde, Schrijvers en schrijfsters na 1600, deel 2, pag. 126, 11 druk, 1915, J.B.Wolters' U.M.
3. De Nieuwe Gids, juni 1893, p. 244, geciteerd door Henri Krop: Spinoza. Een paradoxale icoon van Nederland, Amsterdam, Prometheus, 2014, p. 435.
4. Gorter, Herman. Het historisch materialisme: voor arbeiders verklaard: uitg.: De Tribune: heruitgave Proletarisch Links, 1972.
5. Knight, Nick. "Herman Gorter and the Origins of Marxism in China." China Information 19.3 (2005): 381-412. Gearchiveerd op 29 december 2018.
6. (en) Werken van of over Herman Gorter in bibliotheken (volgens de WorldCat-catalogus)

Gedigitaliseerde versies van Gorter's werken

1. De interpretatione Aeschyli metaphorarum op Google Books. Gearchiveerd op 29 juli 2023.
2. Mei op Google Books. Gearchiveerd op 29 juli 2023.
3. Verzen op Google Books
4. Ethica van Benedictus de Spinoza op Google Books
5. De school der poëzie op Google Books
6. Het communistisch manifest op Delpher
7. Het wezen van den menschelijken hoofdarbeid op Delpher
8. Debat tusschen F. Domela Nieuwenhuis en H. Gorter over sociaal-demokratie of anarchisme. Tweede druk, 1904 op Delpher
9. Socialistische verzen. Tweede druk op Delpher
10. Sociaal-democratie en anarchisme. Tweede druk op Delpher
11. Een klein heldendicht op Delpher
12. De grondslagen der sociaaldemokratie. 2e verm., naar de nieuwste statistieken bew. uitg, 1912 op Delpher
13. Ethiek en materialistische geschiedenisbeschouwing bij DBNL. Gearchiveerd op 5 mei 2023.
14. Het historisch materialisme. Voor arbeiders verklaard op Delpher
15. Klassemoraal. Een antwoord aan Jhr. De Savornin Lohman en Mr. P.J. Troelstra op Delpher
16. De weg naar de macht op Delpher
17. Sociaal-demokratie en revisionisme op Delpher
18. De oorsprong van het christendom op Delpher
19. Pan bij DBNL. Gearchiveerd op 28 mei 2023.
20. Het imperialisme, de wereldoorlog en de sociaal-democratie bij DBNL. Gearchiveerd op 7 mei 2023.
21. De wereldrevolutie op Delpher
22. Het opportunisme in de Nederlandsche communistische partij op Delpher
23. Open brief aan partijgenoot Lenin bij DBNL. Gearchiveerd op 7 mei 2023.
24. In memoriam op Delpher
25. Liedjes. Aan de geest der muziek der nieuwe menschheid bij DBNL. Gearchiveerd op 5 mei 2023.
26. Bij het naderen der Revolutie op Delpher
27. Bij het komen van de Revolutie op Delpher
28. Bij de nederlaag der Revolutie op Delpher
29. De arbeidersraad op Delpher
30. Sonnetten bij DBNL. Gearchiveerd op 5 mei 2023.
31. De groote dichters. Nagelaten studiën over de wereldlitteratuur en haar maatschappelijke grondslagen op Delpher
32. Verzamelde werken. Deel I: Mei op Delpher
33. Verzamelde werken. Deel II: De school der poëzie op Delpher
34. Verzamelde werken. Deel III: Kritiek op Tachtig op Delpher
35. Verzamelde werken. Deel IV: Episch werk bij DBNL. Gearchiveerd op 5 mei 2023.
36. Verzamelde werken. Deel V: Pan bij DBNL. Gearchiveerd op 6 mei 2023.
37. Verzamelde werken. Deel VI: Liedjes en verzen bij DBNL. Gearchiveerd op 5 mei 2023.
38. Verzamelde werken. Deel VII: De grootste dichters bij DBNL. Gearchiveerd op 5 mei 2023.
39. Verzamelde werken. Deel VIII: Laatste gedichten bij DBNL. Gearchiveerd op 5 mei 2023.

Wikisource

Originele werken van of over deze auteur zijn te vinden op de pagina Herman Gorter op Wikisource.

Mediabestanden

Zie de categorie Herman Gorter van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.