ဓမ္မ ဆိုသည်မှာ "သဘာဝံ ဓာရေတီတိ ဓမ္မော" မိမိတို့၏ သဘောကို ဆောင်တတ်သောကြောင့် ဓမ္မ မည်သည်။ မိမိတို့၏ သဘောဆိုသည်မှာ ဖဿ၏ တွေ့ထိခြင်း၊ ဝေဒနာ၏ ခံစားခြင်း၊ ပထဝီ၏ ခက်မာခြင်း၊ အာပေါ၏ ဖွဲ့စည်းခြင်း စသည်တို့ကို ဆိုလိုသည်။ ဤအသီးသီးသော သဘောသည် သဘာဝလက္ခဏာမည်၏။ ထိုမှတစ်ပါးလည်း ဖြစ်ခြင်း၊ ရင့်ခြင်း၊ ပျက်စီးခြင်း စသည့်သဘောများသည် တရားရှိသမျှတို့နှင့် ဆက်ဆံသောကြောင့် သာမညလက္ခဏာမည်၏။ (ဤသို့ သဘာဝလက္ခဏာ၊ သာမညလက္ခဏာကို ဆောင်သောတရားကို ဓမ္မ ဟူ၍ ဆိုသည်။)[၁]
လောဘ စသော ဟိတ်ခြောက်ပါးတရားတို့သည် မိမိတို့၏ အကြောင်းမူလအားဖြင့် ကျေးဇူးပြုခြင်းတည်းဟူသော ဟေတုပစ္စယသတ္တိကို ဆောင်ကုန်၏။ ဟေတုပစ္စည်း၏ အကျိုးဖြစ်သော တရားတို့သည် ဟိတ်ကြောင့် ဖြစ်ပေါ်ခြင်းတည်းဟူသော ပစ္စယုပ္ပန်သဘောကို ဆောင်ကြကုန်၏။ ဤသို့ စသည်ဖြင့် အလုံးစုံသော တရားတို့သည် မိမိတို့၏ သဘောသဘာဝကိုသာ အသီးသီးဆောင်ရွက်တတ်ကြကုန်၏။ ဤအရာ၌ သုတ္တန်ပိဋကတ်၊ အဘိဓမ္မပိဋကတ်တို့၌ ဟောတော်မူအပ်ကုန်သော တရားဟူသမျှတို့ကို ဓမ္မဟူ၍ ဆိုအပ်ကုန်၏။[၁]
ထိုမှတစ်ပါး ဝိနည်းဒေသနာတော်၌ ဟောကြားတော်မူအပ်ကုန်သော သီလက္ခန္ဓဓမ္မတို့ကိုလည်း ဤအရာ၌ ဓမ္မဟူ၍ ဆိုအပ်ကုန်၏။ စင်စစ်အားဖြင့် တရားကိုယ်ကောက်ယူလိုက်သည်ရှိသော် ဝိနည်းတော်၌ ဟောတော်မူအပ်သော တရားတို့သည်လည်း အဘိဓမ္မာဓမ္မတို့သာ ဖြစ်သည်။[၁]
"ဓမ္မေနေဝ နိယာမတော သိဒ္ဓတ္တာ ဓမ္မနိယာမောနာမ။" ဓမ္မေနေဝ - သဘောအားဖြင့်သာလျှင်၊ နိယာမတော - မြဲသောအားဖြင့် သိဒ္ဒတ္တာ - ပြီးစီးသည်၏ အဖြစ်ကြောင့်၊ ဓမ္မနိယာမောနာမ - ဓမ္မနိယာမမည်၏။
[၁]
ဤလောက၌ မည်သည့်အရာမျိုးမဆို အကြောင်းအားလျော်စွာ အကျိုးဖြစ်ပေါ်မှု အလုံးစုံသည် ဓမ္မနိယာမ မည်၏။[၁]
ထိုသို့ အကြောင်းအကျိုး ဆက်လက်၍ ဓမ္မနိယာမကို ဟောကြားသော ဒေသနာတို့တွင် ပဋ္ဌာန်းဒေသနာသည် အထွဋ်အထိပ်သို့ ရောက်အောင် အသိမ်မွေ့ဆုံးသော ဒေသနာတော်ကြီး ဖြစ်သည်။[၁]
ဤဓမ္မနိယာမကို အချို့သော ဒေသနာတော်တို့၌ ဓမ္မဋ္ဌိတတာ ဟူ၍လည်းကောင်း၊ ဓမ္မနိယာမတာ ဟူ၍လည်းကောင်း မြတ်စွာဘုရား ဟောကြားတော်မူသည်။[၁]
[၂] [၃]
(၁) သဘော၊
(က) ပရမတ္ထအားဖြင့် ထင်ရှားရှိသောသဘော။ [၄]
(ခ) မဖောက်မပြန် မှန်ကန်-သောသဘော။ ဓမ္မာတိ သဘာဝါ။ ဝိသုဒ္ဓိ၊၁၊၂၈၄။ [၅]
(၂) ပရိယတ်၊ (သင်ယူအပ်သော ဝိနည်း အဘိဓမ္မာ သုတ္တန်)။ [၆]
(၃) ပညာ၊ [၇]
(၄) (က) အသင့်၊ ယုတ္တိ၊ သင့်လျော်သော အကြောင်း။ [၈]
(ခ) မဂ်ဖိုလ် နိဗ္ဗာန်။ = သပဋိပဒါ ဝါ ဟိ မဂ္ဂါဒယော။ ဓာန်၊ဋီ၊၇၈၄။
(၅) သစ္စာ ၄-ပါးတရား။ [၉]
(၆) ပကတိ၊ မူလ၊ ပင်ကို သဘော။ [၁၀]
(၇) ဘုန်း၊ ကုသိုလ်၊ ကောင်းမှု။ [၁၁]
(၈) (က) သိအပ်သော–သိစရာရှိသမျှ–တရား။ [၁၂]
(ခ) သင်္ခါရ ဝိကာရ လက္ခဏ နိဗ္ဗာန် ပညတ်-ဟူသော ဉေယျဓံ တရား ၅-ပါး။ [၁၃]
(၉) ဂုဏ်၊ ဂုဏ်တော်၊ ကျေးဇူးတော်။ [၁၄]
(၁၀) အစဉ် အလာ၊ အကျင့်။ [၁၅]
(၁၁) တည်ကြည်ခြင်း၊ သမာဓိ။ [၁၆]
(၁၂) ကုသိုလ် ကမ္မပထတရား ၁၀-ပါး။ [၁၇]
(၁၃) အာပတ်။ [၁၈]
(၁၄) အကြောင်း၊ ကာရဏ။ [၁၉]
(၁၅) သိက္ခာပုဒ်။ [၂၀]
(၁၆) တရားတော်၊ ဒေသနာ။ [၂၁]
(၁၇) အကြောင်း၊ ဟိတ်။ [၂၂]
(၁၈) တရားစွဲဆိုမှု၊ အငြင်းပွါးမှု၊ တရားတွေ့မှု။ [၂၃]
(၁၉)တရားကျမ်းဂန်။ [၂၄]
(၂၀) အစဉ်အလာ။ [၂၅]
(၂၁) (က) အာရုံ။ [၂၆]
(ခ) ဓမ္မာရုံ။ [၂၇]
(၂၂) မှားယွင်းသော အယူ၊ အယူမှား။ [၂၈]
(၂၃) ပရမတ္ထ-တရားတို့ကို-ဆောင်တတ်-မှတ်တတ်—အမှတ်အသား။ [၂၉]
(၂၄) (က) ကာမဝိတက် အစရှိသော အကြံအစည် ဝိတက် ၃-ပါး။
(ခ) ကာမ ဝိတက် အစရှိသော အကြံအစည် ဝိတက်ကြီး ၉-ပါး။ [၃၀]
(၂၅) တရားဆုံးဖြတ်ခြင်း၊ တရား ဆုံးဖြတ်မှု။ [၃၁]
(၂၆) (က) (ပစ္စုပ္ပန်)အတ္တဘော။ (ခ) အတ္တဘော၏တည်ရာ-ဖြစ်ရာ-အခါ။ [၃၂]
(၂၇) စဉ်းတီတုံး။ [၃၃]
(၂၈) သဲ၊ သဲသောင်ပြင်။ [၃၄]
(၂၉) (က) တန်ခိုး၊ အာနုဘော်။ (ခ) ပြီးစီးခြင်း။ (ဂ) ကြီးပွါး-ပြည့်စုံ-ခြင်း။ [၃၅]
(၃၀) ဟုတ်မှန်-ထင်ရှား-သော ဝတ္ထု။ [၃၆]
(၃၁) ပညတ်ခြင်း (သိစေခြင်း)။ [၃၇]
(၃၂) ဖောက်ပြန်ခြင်း (ဖောက်ပြန်တတ်သော သဘော)။ [၃၈]
(၃၃) ဝိနည်းကံ (ရဟန်း သံဃာတို့ ဝိနည်းဥပဒေအလျောက် ပြုအပ်သောအမှု)။ [၃၉]
(၃၄) ပဋိစ္စသမုပ္ပါဒ်-စသည် ရေးသားထားသည့်ပေ (ကြေးပြား, ရွှေပြား, ငွေပြား, စာအုပ်-စသည်)။ [၄၀]
(၃၅) အတိုင်းအရှည် ရှိသော-အတိုင်းအရှည်ကို သိ၍ ပြောဆိုအပ်သော-စကား။ [၄၁]
(၃၆) နှိုင်းယှဉ်ကြောင်း ဥပမာနဝတ္ထု (ဂုဏ် ဝိသေသန အပဓာန)။ [၄၂]
(၃၇) လေး။ [၄၃]
(၃၈) သုတ္တန် ပိဋက။
(၃၉) သုတ္တန်ပိဋက (နှင့်) အဘိဓမ္မာပိဋက။ [၄၄]
(၄၀) ပါဠိ။ [၄၅] [၃]
(၄၁) (က) လောကုတ္တရာ ၉-ပါးတရား။ [၄၆]
(ခ) ဗောဓိပက္ခိယ တရား။ [၄၇]
(ဂ) သတိပဋ္ဌာန်တရား။ [၄၈]
(ဃ) ပါရမီတရား။ [၄၉]
(င) ကုသိုလ် အကုသိုလ်တရား၊ [၅၀]
(စ) သုစရိုက်တရား။ [၅၁]
(ဆ) နိဗ္ဗာန် ပရမတ်တရား။ [၅၂]
(င) မင်းကျင့်တရား။ [၅၃]
(ဈ) ၅-ပါးသီလတရား။ [၅၄]
(ည) အာဇီဝပါရိသုဒ္ဓိသီလတရား။ [၅၅]
(ဋ) သရဏဂုံတရား။ [၅၆]
(ဌ) ဆုံးဖြတ်ကြောင်းတရား။ [၅၇]
(ဍ) လောကဓံတရား ၈-ပါး။ [၅၈]
(ဎ) ဩဝါဒအနုသာသနီ တရား။ [၅၉]
(ဏ) ပရိယတ်တရား။ [၆၀]
(တ) ပဋိပတ်တရား။ [၆၁]
(ထ) ပဋိဝေဓတရား။ [၆၂]
(ဒ) ပရိယတ်(နှင့်)ပဋိဝေဓ တရား။ [၆၃]
(ဓ) ပဋိပတ်နှင့် ပဋိဝေဓ တရား။ [၆၄]
(န) ပရိယတ်, ပဋိပတ်, ပဋိဝေဓ တရား။ [၆၅]
(ပ) သောတာပတ္တိမဂ်တရား။ [၆၆]
(ဖ) အရဟတ္တမဂ် တရား။ [၆၇]
(ဗ) အဋ္ဌင်္ဂိကမဂ်တရား။ [၆၈]
(ဘ) မဂ် ၄-ပါး ဖိုလ် ၄-ပါး တရား၊ မဂ်ဖိုလ်တရား။ [၆၉]
(မ) ဝိပဿနာဉာဏ်။ [၇၀]
(ယ) ပါရမီတော်ကို စိစစ် ဆင်ခြင်ကြောင်း တရား။ [၇၁]
(ရ) ပစ္စက္ခဉာဏ် (ကိုယ်တွေ့ဉာဏ်)။ [၇၂]
(လ) သဗ္ဗညုတဉာဏ်။ [၇၃]
(ဝ) စုံစမ်း–ဆင်ခြင်–စိစစ်-တတ်သော ဉာဏ်။ [၇၄]
(သ) နာယူတတ်သော ဉာဏ်။ [၇၅]
(ဟ) ဆွမ်းခံ–အကျင့်–ဝတ်။ [၇၆]
(ဠ) စကြာမင်း ကျင့်ဝတ်။ [၇၇]
(အံ) မိတ်ဆွေ ကျင့်ဝတ်။ [၇၈][၃]
(၄၂) ဘုရား။ [၇၉]
(၄၃) ဘုရား, တရား, သံဃာ (ရတနာ ၃-ပါး)။ [၈၀]
(၄၄) ကိလေသာနည်းပါးသော ဝေနေယျ သတ္တဝါ။ [၈၁]
(၄၅) ကောင်းမှုပြုသူ။ [၈၂]
(၄၆) တရားကျင့်သူ။ [၈၃]
(၄၇) ဆရာတစ်ပါးကို ရည်ရွယ်၍ ရှင်, ရဟန်းပြုသူ။
(၄၈) တစ်ခုသောဂိုဏ်း၌ အကျုံးဝင်သူ။ [၈၄]
(၄၉) တရားရှိသော တရားမှ ဓမ္မ မကင်းကွာသော။ [၈၅]
(၅၀) ဓမ္မ အမည်ရှိသော၊ (က) ဘုန်းတော်။ [၈၆]
(ခ) နတ်သား။ [၈၇]
(ဂ) ဘီလူး။ [၈၈]
(ဃ) ပြာသာဒ်။ [၈၉]
(င) ဝဂ်။ [၉၀]
(စ) သုတ်။ [၉၁]
(ဆ) ဇာတ်။ ဓမ္မဒေဝပုတ္တဇာတက [၉၂]
(ဇ) သဒ္ဒါ။ [၉၃]
(၅၁) ဓမ္မာမည်သော၊ (က) ရေကန်။ [၉၄]
(ခ) ထေရီမ။ [၉၅]
(ဂ) အမျိုးသမီး။ [၉၆]
သမ္မာမဂ္ဂင် ၈-ပါး, သမ္မာဉာဏ်, သမ္မာဝိမုတ္တိ-ဟူသော ၁၀-ပါးသည် ဓမ္မ၊ မိစ္ဆာမဂ္ဂင် ၈-ပါး, မိစ္ဆာဉာဏ်, မိစ္ဆာဝိမုတ္တိ-ဟူသော ၁၀-ပါးသည် အဓမ္မ [၉၇]။
သုစရိုက် ၁၀-ပါးသည် ဓမ္မ, ဒုစရိုက် ၁၀-ပါးသည် အဓမ္မ [၉၈] [၃]
အရဟတ္တမဂ်သည် ဓမ္မ, အောက်မဂ် ၃-ပါး, အောက်ဖိုလ် ၃-ပါးသည် အနုဓမ္မ [၉၉]
နိဗ္ဗာန်သည် ဓမ္မ, မဂ်, ဖိုလ်သည် အနုဓမ္မ [၁၀၀]
အရူပဈာန်သည် ဓမ္မ, ရူပဈာန်သည် အနုဓမ္မ။
ဝိပါက်ဈာန်သည် ဓမ္မ, ကုသိုလ် ဈာန်သည် အနုဓမ္မ [၁၀၁]။
မဂ်, ဖိုလ် နိဗ္ဗာန့်သည် ဓမ္မ, မဂ်, ဖိုလ်, နိဗ္ဗာန် မရမီ ကျင့်အပ်သော သီလ သမထ ဝိပဿနာသည် အနုဓမ္မ [၁၀၂]။
ဥက္ခေပနီယကံသည် ဓမ္မ, ဩသာရဏကံ နှင့် နောက်ထပ် ပြုအပ်သောကံသည် အနုဓမ္မ [၁၀၃]။
အနက်သည် ဓမ္မ, ပါဠိသည် အနုဓမ္မ[၁၀၄]။
သဗ္ဗညုတဉာဏ်သည် ဓမ္မ, လူ အပေါင်းအား ဟောကြားခြင်းသည် အနုဓမ္မ [၁၀၅])။
ပြောဆိုပြီးစကားသည် ဓမ္မ, ပြောဆိုပြီးကို ထပ်မံပြောဆိုခြင်းသည် အနုဓမ္မ [၁၀၆]။
ဘုရားရှင်ဟောကြားတော်မူအပ်သော တရားတော်သည် ဓမ္မ, ယင်းအားလျော်သော တရားတော်သည် အနုဓမ္မ [၁၀၇]။
ဘုရားရှင်၏ အစွန်း ၃-ပါးမှ လွတ်သော အသားကို သုံးဆောင်တော်မူခြင်းဟူသော အကြောင်းသည် ဓမ္မ, ယင်း အကြောင်းကို နောက်ထပ် လူအများ ပြောကြားခြင်းသည် အနုဓမ္မ (မ၊ဋ္ဌ၊၃၊၃၂)။
အကြောင်းကိုစွဲ၍ အကျိုးဖြစ်ခြင်းသည် ဒုက္ခပင် ဖြစ်သည်ဟု ဘုရားရှင်ဟောတော်မူခြင်းသည် ဓမ္မ, ယင်းအကြောင်းကို ပြောကြား ခြင်းသည် အနုဓမ္မ [၁၀၈]။ [၃]
သုတ္တန်ပိဋကသည် ဓမ္မ, အဘိဓမ္မာ ပိဋကသည် အဘိဓမ္မ၊
သုတ္တန် ပိဋက နှင့် အဘိဓမ္မာပိဋကသည် ဓမ္မ, မဂ်, ဖိုလ်သည် အဘိဓမ္မ [၁၀၉]။ [၃]
ဣန္ဒြိယသံဝရ ပြဓာန်းသော သီလအားလုံးသည် ဣန္ဒြိယသံဝရဓမ္မ, မဂ်တရားသည် မဂ္ဂဓမ္မ [၁၁၀]။ [၃]
အကျဉ်းဟောအပ်သော တရားသည် သံခိတ္တဓမ္မ, အကျယ် ဟောအပ်သောတရားသည် ဝိတ္ထာရဓမ္မ [၁၁၁]။ [၃]
လောကုတ္တရာ တရား ၉-ပါးသည် နိပ္ပရိယာယဓမ္မ, မဂ်, ဖိုလ်, နိဗ္ဗာန်ကို တောင့်တ၍ ဒါနသီလဘာဝနာပြုမှုသည် ပရိယာယဓမ္မ (မ၊ဋ္ဌ၊၁၊၉၂။ ဣတိဝုတ်၊ဋ္ဌ၊၃၀၆)။
အကျိုးကို ဖြစ်စေတတ်သော အကြောင်း ၅-ပါးသည် ဓမ္မ, (အဘိ၊ဋ္ဌ၊၂၊၃၇၀)မည်၏။ ဓမ္မနှင့်စပ်၍ အခြားသိမှတ်ဖွယ် ပါ, ဋ္ဌ, ဋီ-တို့ ကြည့်။ [၃]