Is-Santwarju tal-Madonna tal-Mellieħa huwa knisja Kattolika Rumana fir-raħal tal-Mellieħaf'Malta. Is-santwarju oriġina bħala għar naturali li kien ikkonsagrat bħala knisja f'data mhux magħrufa. Tradizzjonijiet lokali jorbtu t-twaqqif tiegħu mal-antikwità jew il-perjodu medjevali. L-altar tal-knisja huwa affresk ta’ stil Biżantin li hu maħsub li nħadem lejn l-aħħar tas-seklu 12 jew il-bidu tat-13-il seklu, u jingħad li huwa mirakoluż.
Saret knisja parrokkjali mill-bidu tas-seklu 15, u għalkemm aktar tard ġiet assorbita f’parroċċa oħra l-knisja żammet l-importanza tagħha bħala sit ta’ pellegrinaġġ fis-sekli ta’ wara. Il-bini preżenti nbena f'diversi stadji bejn l-aħħar tas-sekli 16 u 18, li jinkorpora partijiet mill-għar naturali li fih oriġinat il-knisja. Għadd ta' nies notevoli żaru s-santwarju matul is-sekli, inklużi diversi rejiet u viċi-rejiet ta' Sqallija, xi Gran Mastri tal-Ordni ta' San Ġwann u l-Papa Ġwanni Pawlu II .
Storja
Is-Santwarju tal-Madonna tal-Mellieħa huwa l-eqdem santwarju Marjan f’Malta[1], u huwa mibni fuq il-post ta’ għar li tradizzjonalment huwa marbut mat-twaqqif tal-Kristjaneżmu f’Malta. Skont it-tradizzjoni, l-għar kien oriġinarjament post ta’ qima għan-ninfa Calypso, iżda sar sit Nisrani wara n-nawfraġju ta’ San Pawl f'Malta fis-sena 60 wara Kristu. San Luqa, li akkumpanja lil San Pawl, jingħad li pinġa affresk li juri lill-Verġni Marija fuq il-wiċċ tal-blat tal-għar. Xi wħud jgħidu li l-għar kien ikkonsagrat bħala knisja minn San Pawl innifsu jew minn San Publju.[2]
Tradizzjonijiet oħra jgħidu li l-għar kien ikkonsagrat bħala knisja fl-402 wara Kristu minn xi isqfijiet li kienu fi triqthom lejn kunsill tal-knisja (possibilment f’Milevum), fis-sena 540 wara Kristu minn isqfijiet li jakkumpanjaw lill-ġeneral Biżantin Belisarius waqt waqfa f’Malta jew fl-1091 minn isqfijiet li akkumpanjaw lill-Konti Norman Ruġġeru I waqt l-invażjoni tiegħu ta’ Malta. Id-data attwali tal-konsagrazzjoni bħala knisja għadha mhux magħrufa, iżda huwa ddokumentat li l-konsagrazzjoni kienet imfakkar bi iskrizzjoni Griega u seba’ slaleb. L-iskrizzjoni kien għada teżisti fl-1540 iżda minn dak iż-żmien 'l hawn intilfet, filwaqt li s-slaleb ġew imsebbħa fl-1620 u għadhom jeżistu illum.[2]
Fis-sekli 14 u 15, diversi nies notevoli żaru l-knisja, inklużi r-Rejiet ta’ SqallijaFrederick III fl-1373, Martinu I fl-1408 u Alfonso fl-1432, u Vicirejiet ta’ SqallijaLope Ximénez de Urrea y de Bardaixi fl-1468 u Fernando de Acuña y de Herrera fl-1490. Il-knisja kienet rikonoxxuta bħala waħda mill-ewwel għaxar knejjes parrokkjali oriġinali f'Malta, li jissemmew f’dokument tal-1436 mill-Isqof Senatore de Mello. Fl-1470, sar pellegrinaġġ fil-knisja wara li Malta kienet sofriet minn tliet snin ta’ nixfa.
Fis-seklu 16, ir-raħal tal-Mellieħa ġie depopolat minħabba ħbit mill-kursara ta' Barbarija, speċjalment wara attakk kbir fl-1551. Għalhekk il-knisja ma baqgħetx parroċċa indipendenti u ġiet assorbita f’dik tan-Naxxar. Matul l-Assedju l-Kbir ta’ Malta fl-1565, il-knisja kienet irrapurtata żjara minn Don García de Toledo, il-mexxej tal-forzi ta’ għajnuna li temmew l-assedju. Id-dedikazzjoni tas-santwarju ġiet sussegwentement mibdula mill-Maternità ta’ Marija għat-Twelid ta’ Marija.
Fl-1584, il-patri Agostinjan Aurelio Axiak ingħata permess biex jieħu ħsieb is-santwarju, u twaqqaf kunvent. Tliet snin wara, s-santwarju ġie fdat f’idejn il-qassis Bennard Cassar, li sar ir-rettur tiegħu fl-1603. F’Lulju 1614 il-knisja ġiet maħtufa waqt attakk Ottoman, u l-affresk prinċipali u xi statwi ġarbu ħsarat. L-Isqof Miguel Juan Balaguer Camarasa irrapporta li Tork li kien għamel ħsara lill-affresk b’sikkina aktar tard marad imma kien mirakolużment fieq wara li talab għall-maħfra, u bagħat xemgħat lis-santwarju bħala forma ta’ gratitudni. Jingħad li l-Gran Mastru Alof de Wignacourt żar il-knisja fuq bażi regolari wara l-attakk, u sussegwentement żdiedet id-devozzjoni lejn is-santwarju.
Il-bitħa li tagħti għas-santwarju
Fl-1644, in-negozjant tal-inbid Sqalli Mario De Vasi kabbar u sebbaħ il-knisja, u ħallas għat-twaqqif ta’ kripta maħduma fil-blat magħrufa bħala Il-Madonna tal-Għar (jew Il-Madonna tal-Grotta) fil-qrib. Ġiet stabbilita Konfraternità tar-Rużarju ġewwa l-knisja fl-1669. Jingħad li l-Gran Mastru Ramón Perellós żar is-santwarju wara li rkupra minn marda, u fl-1718 sar pellegrinaġġ lejn is-santwarju fost nixfa. Is-santwarju reġa’ ġie mkabbar fl-1747, u fil-21 ta’ Mejju ta’ dik is-sena l-binja ġiet ikkonsagrata mill-ġdid mill-Isqof Paul Alphéran de Bussan.
Ir-residenti tal-Belt Valletta għamlu pellegrinaġġ lejn is-santwarju wara li ntemmet epidemija tal-pesta fl-1813. Il-Mellieħa reġgħet ġiet stabbilita bħala parroċċa fl-1844, u qrib is-santwarju nbniet knisja parrokkjali ġdida ddedikata lit-Twelid ta’ Marija lejn l-aħħar tas-seklu 19. Sar pellegrinaġġ fis-santwarju waqt epidemija tal-kolera fl-1888, u ġie organizzat pellegrinaġġ nazzjonali ieħor fl-1949. Il-Papa Ġwanni Pawlu II żar is-santwarju u bierku fis-26 ta’ Mejju 1990 waqt iż-żjara tiegħu f’Malta.[bżonn referenza] Xogħlijiet ta’ restawr saru bejn l-1999 u l-2000.
Il-Konferenza Episkopali Maltija għarfet is-santwarju bħala s-Santwarju Nazzjonali tal-Madonna f’Malta f’Mejju tal-2015.[bżonn referenza]
Arkitettura
Is-santwarju fuq ġewwa
Is-santwarju kif inhu llum kien mibni fil-biċċa l-kbira f’diversi stadji bejn l-aħħar tas-seklu 16 u nofs is-seklu 18. Id-daħla għall-kumpless tas-santwarju hija minn arkata monumentali Barokka li għandha d-data 1719 u li fiha skrizzjoni bil-Latin u bil-Malti arkajku. Din twassal għal bitħa li tinkludi loġoġġ fejn il-pellegrini setgħu jistrieħu, flimkien ma’ statwa ta’ Marija Bambina u niċċa ta’ San Pawl[3].
L-aċċess għas-santwarju jsir minn arkata taħt il-loġoġġ. Is-sit kien oriġina bħala għar naturali li aktar tard ġie estiż, u partijiet mis-santwarju huma mibnija mill-ġebel filwaqt li oħrajn huma skavati mill-blat naturali. Id-daħla prinċipali twassal għal sagristija, li tippermetti aċċess għal mina miksija b’offerti ex-voto u kripta maħduma fil-blat li ġiet skavata fis-seklu 16. Il-mina twassal għall-knisja stess, li għandha ħitan imżejna bl-irħam. L-artal huwa parti mill-għar, b’kolonni tal-irħam miżjuda madwar l-artal.
Il-knisja fiha koppla żgħira u kampnar wieħed li fih tliet iqniepen li twaħħlu fl-1712, 1733 u 1857 rispettivament. L-arloġġ fuq il-kampnar kien magħmul minn Michelangelo Sapiano fl-1875, u tħallas mill-gvern kolonjali Ingliż.[3]
Arti u relikwi
L-affresk medjevali tal-Madonna tal-Mellieħa
L-altar tas-santwarju huwa affresk li juri lill-Verġni Marija b’Ġesù fuq id-driegħ tal-lemin. It-tradizzjoni tattribwixxi din il-pittura lil San Luqa, iżda din il-ħaġa mhix sostanzjata. Ix-xogħol artistiku huwa maħsub li fil-fatt huwa minn madwar l-aħħar tas-seklu 12 jew il-bidu tas-seklu 13, u l-istil tiegħu huwa mnebbaħ mill-arti Biżantina b'influwenzi Sqallin u kwalità vernakulari. Hija waħda mill-eqdem xogħlijiet tal-arti eżistenti f’Malta mill-perjodu medjevali aħħari.[4] Il-pittura kienet fi stat ħażin ta’ preservazzjoni sal-1587, u f’dak il-punt kienet kważi mgħottija b’pittura ġdida. Ir-rappreżentazzjoni ta’ Marija Bambina jingħad li hija mirakoluża, u ġiet inkurunata mill-Isqof ta’ MaltaPietro Pace, l-Isqof ta’ GħawdexGiovanni Maria Camilleri u l-Isqof awżiljarju Savatore Gaffiero fl-24 ta’ Settembru 1899, wara li l-Papa Ljun XIII kien ħareġ digriet li ppermetta dan fid-29 ta’ Mejju 1895. Fl-1972, ir-restawratur Samuel Bugeja neħħa l-pittura żejda li saret fuqha tas-seklu 16 u żvela x-xogħol tal-arti medjevali. Fis-sagristija tas-santwarju għadha teżisti kopja ta’ Giuseppe Calì tal-verżjoni tas-seklu 16. L-affresk reġa’ ġie restawrat bejn l-2012 u l-2016.[5]
Is-saqaf tal-għar madwar l-altar fih pitturi ta’ Salvu Bonnici. Dawn ġew restawrati fl-1886 minn Ċensu Busuttil u fl-1973 minn Samuel Bugeja. Il-knisja fiha numru ta’ xogħlijiet oħra ta’ l-arti ta’ Giuseppe Calleja, Anton Falzon, Pietru Pawl Caruana u possibilment Stefano Erardi, flimkien ma’ xi pitturi magħmula minn artisti mhux magħrufa.
Is-sagristija u mina li tati għall-knisja fihom ħafna pitturi ex-voto u offerti oħra. Eżempju notevoli huwa pittura li turi bastiment Venezjan u ikona tal-Verġni Marija u Ġesù li setgħet oriġinat mill-Monasteru ta’ Kykkos f’Ċipru. Dan seta’ nġieb Malta wara l-waqgħa ta’ Ċipru f’idejn l-Ottomani fl-1571.
Fl-artal tas-santwarju tpoġġew fdalijiet ta’ erba’ qaddisin bl-isem ta’ Bonifaċju, Pia, Victor u Candida fl-1747. Ir-relikwi ta’ San Vinċenz ingħataw ukoll lis-santwarju aktar tard minn Dun Lawrenz Grech Delicata, wara li kien akkwistahom permezz tal-Papa Piju VII mingħand il-Papa Piju VII, fil-Katakombi ta’ Priscilla f’Ruma fil-21 ta’ April 1820.
Legat
Fis-6 ta’ Ottubru 1999, il-MaltaPost ħarġet bolla u folja f'minjatura biex tfakkar il-mitt sena mill-inkurunazzjoni tal-Madonna tal-Mellieħa. Il-folja f'minjatura kienet tirrappreżenta l-artal filwaqt li t-timbru kien juri waħda mill-pitturi ex-voto. Fid-29 ta’ Lulju 2015 inħarġet ukoll sett ta’ tliet bolol li juru pitturi ex-voto mis-santwarju tal-Mellieħa b’suġġetti marittimi.[6]
Referenzi
^"Mellieħa – Archdiocese of Malta". web.archive.org. 2020-08-22. Arkivjat mill-oriġinal fl-2020-08-22. Miġbur 2024-11-23.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
^ ab"MLH Santwarju Vitorja". web.archive.org. 2020-01-10. Arkivjat mill-oriġinal fl-2020-01-10. Miġbur 2024-11-23.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
