Tàrga ch'a l'aregòrda a nàscita do Firpo, in Ciàssa Colónbo
O Doàrdo Firpo o l'é stæto in poêta in léngoa lìgure e in pitô ascì do nêuveçénto. Pronêvo da pàrte de moæ do grànde violinìsta Camìllo Sivori, a moæ a l'àiva a nómme Gémma Arata, o poæ lê ascì Doàrdo, o l'é nasciûo a Zêna, prìmmo di sêi fìggi, in Ciàssa Colónbo a-o nùmero 26, ancheu nùmero 1, dónde 'na làpide a l'aregòrda a seu nàscita. Pe scanpâ o l'à travagiòu cómme acordatô de pianofòrti, mestê ch'o gh'àiva mostròu o poæ. Gh'àivan dæto l'incàrego de acordâ e reparâ i pianofòrti inte schêue comunâli zenéixi. O seu mestê o l'à fæto sénpre vîve da-arénte a-a mizéia. O l'é stæto grànde inta poêxîa, ma di seu travàggi gh'é ascì de pitûe a êuio, di diségni e di pastélli.
O grànde sucèsso, sôviatùtto pòstumo, da seu poêxia o l'à influensòu pe tànti ànni a produçión poêtica in lìgure, tànto che se peu parlâ de na schêua firpiann-a de poêxîa.
Un copûo sénso da natûa o pervàdde e seu òpie. Tra quéste s'aregòrdan O grìllo cantadô do (1931), a-a quæ unn-a prefaçion a vêgne scrîta da-o Eugenio Montale, O fiore into gotto do (1935), Ciàmmo o martinpescòu do (1955). O l'é stæto 'na persónn-a riservâ e o l'é visciûo de lóngo in mòddo sénplice, ascì s'o l'à avûo contàtti con tànti artìsti zenéixi e inteletoâli de l'época, cómme o Goìddo Gozzano, o Camìllo Sbarbaro, o Génio Montale, che inte l'ànno 1935 o l'à scrîto a prefaçión do seu segóndo travàggio "Fiore in to gotto". O zenéize o l'êa a seu léngoa màddre, tànto ch'o l'à scrîto:
«Scrîvo in dialétto perché o l’é o mézzo esprescîvo ciù apropriòu perché sénto in léngoa zenéize in ra lengoa zenéize perché e prîe, e tôre, o mâ, o vénto fra i pìn me pàrlan zenéize»
Dòppo da Prìmma Goæra Mondiâle o l'à conosciûo l'Îvo Rubini, fondatô do Clùb Colturâle "A l'insegna della Tarasca" do quæ o Fìrpo o l'é stæto sòccio e ch'o publichiâ "O grìllo cantadö" (1931). Fìn conoscitô da letiatûa zenéize antîga, o l'é stæto ascì sòccio de "A Compàgna" de Zêna, da l'ànno da seu fondaçión, into 1923.
O l'à frequentòu l'Académia Ligùstica de Bèlle Àrte e 'n córso de Filozofîa de l'Àrte tegnûo da l'Adèlchi Baratono (filòzofo e docénte de filozofîa teorética a l'Universcitæ de Zêna).
O Firpo o l'é stæto un convìnto òpoxitô do fascìsmo. Arestòu da-i tedéschi a-i 10 de Zenâ do 1945 p'avéi scrîto, inte 'na létia a seu fræ, 'na batûa in zenéize in sce Mussolini, o l'é stæto inprexonòu inta famigerâ Câza do Studénte de Zêna e condanòu a-a deportaçión: ma 'n méize dòppo, a ògni mòddo, o l'é stæto rilasciòu; in sciô perîodo pasòu inta prexón nazifascìsta o l'à scrîto in sciô seu "Diàrio" ascì, do rèsto bazòu in sciâ seu vìtta de tùtti i giórni, e-e òservaçioìn in sciô paizàggio de seu lónghe pasegiâte in scî Apenìn sórvia Zêna, fónte d'inspiraçión de seu profónde e delicæ lìriche.
'Na làpide co-îna seu poêxîa a-aregòrdo di partigén a l'é mìssa in sciâ gêxa de Sant'Antonìn ch'a l'é da-arénte a-o canposànto monumentâle de Stagén a Zêna.
A despêto di seu tànti interèsci colturâli, o Fìrpo o l'à avûo 'na vìtta riservâ e pìnn-a de dificoltæ econòmiche, e o l'é mòrto in mizêia.
O l'é mòrto de 'n córpo a-i 10 de Frevâ do 1957, e a seu òraçión fùnebre a l'é stæta dîta da-o Scìndico de Zêna, o Gelàzio Adamoli. Soteròu, pe seu voentæ, sótta 'n pìn marìtimo into canposànto de Sant'Ilâio, a làpide a pòrta i ùrtimi vèrsci da poêxîa "Ciammime un po unna mattin":
«Figgêu, che pe-e coste di monti ti bèivi a-e fresche vivagne, appenn-a fiorisce e campagne, ciammine un po unna mattin. Chi sa che da qualche rianello, da qualche ramma de pin no te risponde un pittin.»
Purtròppo e òsse do Doàrdo Fìrpo se són pèrse a caxón de 'na trónba d'âia che inte l'ànno 2016 ha l'à danezòu graveménte o canposànto de Sant'Ilâio.
A seu nómme l'é intitolòu l'Institûto Ténico pò-u Turìsmo de Zêna e l'Amiadô de Bocadâze.
Òpie
A poêxîa
I seu prìmmi contàtti co-o móndo leterâio són stæti inti ànni 1911-1912 a-i ténpi da goæra Italo-Tùrca quànde, de segûo in scê âe de l'entuxàsmo pe-e conquìste italiànn-e, co-o seu côxo, o Mìlio, o l'à scrîto 'na cansón maliçiôza intitolâ "Non mi toccare... il Bosforo! – Lamenti di un'odalisca" dónde vén descrîta co-îna série de dóggisénsi a conquìsta italiànn-a da Lìbia inta goæra cóntra l'Inpêro Òtomàn.
O Doàrdo Fìrpo o l'é conscideròu o ciù grànde poêta in zenéize do Nêuveçénto pò-u mérito ascì d'avéi pò-u prìmmo conscideròu o Zenéize cómme 'na léngoa, quànde in càngio a vegnîva òrmâi dæta pe mòrta e parlâ sôlo co-o penscêo rivòlto a-o pasòu, ò inte comédie dialetâli e inte scenétte umorìstiche a tiâtro e a l'aràdio.
O Fìrpo co-o fìn de dâ 'na ciù grànde dignitæ e inportànsa a-o zenéize, o l'é arivòu a métte inte seu poexîe, quæxi cómme fórma de licénsa poética, dötræ paròlle italiànn-e e coscì o l'à dæto spàçio a-e crìtiche di purìsti zenéixi. L'ezénpio ciù ciæo o l'é inta poêxîa "Da-o tenpo ciù lontan", dónde inte l'ùrtima rîga da ströfa o scrîve "lasciando a galla appena qualche fiore".
In profóndo sénso da natûa gh'é inte seu lìriche, scinn'a-arivâ a inmedeximâse con l'univèrso. Fra quéste aregordémmo: O grillo cantadö (1931), Fiore in to gotto (1935) e o canzonê do 1955 Ciammo o martin pescou, l'òpia ciù ærta da seu creativitæ poética.
L'inspiraçión poética do Fìrpo a l'é stæta determinâ pò-u ciù da-o paizàggio lìgure. O sgréuzzo da léngoa zenéize – che quàrche vòtta o Fìrpo o l'à italianizòu – o no lêva nìnte a-a muxicalitæ da seu poêxîa, inspirâ, da 'na pàrte, a têmi de génere decandentisti e scinbolìsti (Lanpâra – da l'arecugéita Fiore in to gotto), e da l'âtra, riferîi a moménti scignificatîvi da seu vìtta (Boccadaze, dedicâ a-o bórgo mainâ, dónde, a l'intrâta, gh'é 'na làpide co-o tèsto da poêxîa; e L'öchìn, tùtte dôe da l'arecugéita Fiore in to gotto).
Do 1946, pe-o seu inpégno polìtico a favô da ricostruçión materiâle e morâle da Naçión, o l'à scrîto o poêma in eutto cànti A vea scoverta de l'America, dedicòu A-a gloriosa lanterna de Zena e-a tutte e so antighe töri ancon in pê.
O Génio Montale o dîxe che inta poêxîa do Fìrpo mànca o tón tràgico. Sólo inte l'ùrtima arecugéita, quélla de l'ànno 1955, se sénte i toìn scûi in riferiménto a l‘anscjêtæ de l'òmmo davànti a-o mistêio di fenòmeni naturâli. Se ghe sénte cómme 'na sugestión pascoliànn-a, dónde o mâ, co-e seu ónde, unn-a aprêuvo a l'âtra, o peu raprezentâ quànte pöco o l'é o contegnûo da vìtta.
A pitûa
O Doàrdo Fìrpo, fòscia inspiròu da-o mesiâvo matèrno ch'o l'êa 'n pitô, o l'arîva a-a pitûa sens'avéi fæto nisciùn stùdio, e o se dédica pò-u ciù a-o pastéllo e a-o diségno pe interpretâ con bónn-a réiza a natûa e o paizàggio da-o vêo. O dêuvia pò-u ciù a ténica do pastéllo pe raprezentâ con delicatéssa o pàizàggio lìgure da Rivêa e de artûe de Zêna inte 'n zêugo de lûxe e d'ónbre, con træti picìn de grànde valô poético. O 9 de lùggio do 1930 l'Académia Ligùstica de Bèlle Àrte a l'à nominòu Accademico al Merito. Se s'amîa i seu travàggi de pitûa se capìsce de quànte quésti ségian ligæ e vixìn a-a seu poêxîa ch'a ne fa inmaginâ, con pöche paròlle, a vixón de 'n delicòu aquerèllo.
In ezénpio o gh'é inta poêxîa A Vìtta da l'arecugéita Fiore in to gotto:
«Gh’ò domandòu a ’n vegettin de l’Antoa ch’o fava a guardia a-e pegoe: - Comme o se ciàmma quest’oxelìn che canta? - A l’è a laudrìnna a l’è a fa o sêu nïo in tæra, a s’arsa e a canta»
(Doardo Firpo, A vitta)
Inte l'ànno 1974 s'é tegnûo 'n'antologîa inportànte into Muzêo de l'Académia Ligùstica de Bèlle Àrte de Zêna.
O Tiâtro
O l'à scrîto ascì dötræ comédie dialetâli, fra quéste, inte l'ànno 1922 "Fêua di schéuggi" ch'a l'é stæta raprezentâ a Zêna into tiâtro ciù elegànte de quélli ténpi, o Giardìn d'Itàlia, a l'Acasêua, inti giardìn a mónte da Vilétta Særa.
A poêxîa di partigén
A làpide co-a poêxîa a-aregòrdo di partigén (Stagén)
Quésta conpoxiçión a l'é – segóndo i crìtichi – 'na sìntexi de poética ciæa e quêta pe no ascordâ quélli ch'àn fæto pàrte do moviménto partigiàn e àn pèrso a seu zóvena vìtta. A Sant'Antonìn ('na fraçión de Stagén, quartê de Zêna da valàdda do Bezàgno, dónde gh'é o canposànto monumentâle ciù grànde d'Itàlia ch'o ne pìggia o nómme) a se trêuva a làpide co-a poêxîa:
«Sant’Antonin survia Staggen sêunna cianin cianin... cianin che no s’addescian i Partigen… Lascia che dorman comme son morti cö sacrifìzio da zoventù! [...]»
O grillo cantadö, Zêna, All'insegna della Tarasca, 1931. (con 'na töa fêua tèsto de Luciano Lombardo).
O fiore in to gotto, Zêna, Emiliano degli Orfini, 1935. (con introduçión de l'Eugenio Montale).
A vea scoverta de l'America, Zêna, Libreria Internazionale Di Stefano, 1946.
Ciammo o martinpescòu, Caltanisétta, Edizioni Salvatore Sciascia, 1955.
M. Boselli, E. Giuseppetti, Giovanni e Guido Sechi (a cûa de), Giovanni Sechi (traduçión da-o zenéize de), O grillo cantadö e altre poesie, Turìn, Einaudi, 1960.
Bäsigo, Pîza, I Libretti di Malaria, 1972. (con 'na töa fêua tèsto de Luciano Lombardo)
Tutta Zena ciù un caroggio, Zêna, Il Melangolo, 1977. (o l'arechéugge, tra e poêxîe sciortîe in sce l'Unità, quélle ciù polìtiche e locâli)
Bruno Cicchetti e Eligio Imarisio (a cûa de), Tutte le poesie, Zêna, Edizioni San Marco dei Giustiniani, 1978.
Mario Boselli, Carlo Cormagi, Ettore Giuseppetti e Giovanni Sechi (a cûa de), Diario, 2 vol., Zêna, Conséggio Regionâle da Ligùria, s.d. (1979). (ediçión integrâle di diâi do Doàrdo Firpo da-o 1918 a-o 1943, e de çèrti di seu vèrsci spantegæ).
Michele Dolcino e Attilio Mangini (a cûa de), Firpo racconta Genova, Zêna, Edizioni Pirella, 1981.
Eligio Imarisio e Bruno Cicchetti (a cûa de), La poesia dialettale genovese. Saggi, Zêna, Edizioni San Marco dei Giustiniani, 1981.
Poesie e Diari, Zêna, Co.Edit.A.L. - Cooperativa Editoriale delle Autonomie Locali, 1982. (Aodiolìbbro. Lina Volonghi, Sandro Bobbio e Ettore Giuseppetti lêzan e poêxîe e tòcchi do diâio, con mûxiche de Musorgskij ezegoîe a-o pianofòrte do Méistro Tullio Macoggi).
G. Bruno, Bruno Cicchetti e Eligio Imarisio (a cûa de), Edoardo Firpo doppo a vitta, immagini e liriche, Zêna, Ecig, 1988.
Bibliografîa
(IT) Pier Paolo Pasolini, Passione e ideologia, Milàn, Garzanti, 1960. (òua inte Opere di Pier Paolo Pasolini, ivi, 1977).
(IT) Giovanni Cattanei, La Liguria e la poesia italiana del Novecento, Milàn, Silva, 1966.
(IT) Domenico Astengo, Il sentimento della natura nella poesia di Edoardo Firpo, in Resine, n. 2, 1972.
